Wólka Ratajska

Patrz hasło: Godziszów.

Nazwa wsi zaliczana jest do kategorii dzierżawczych w formie przymiotnikowej, od nazwy miejscowej Rataj. Patrz hasło: Rataj Ordynacki [Kosyl 1974, s. 475]. Rzeczownik Wólka jest typowy dla zwykle niewielkich wsi lokowanych zwłaszcza w XVII i XVIII wieku, najczęściej w pobliżu starszej osady (w tym przypadku Rataja).

Wieś od momentu powstania do 1795 r. znajdowała się w powiecie urzędowskim województwa lubelskiego. Była własnością Zamoyskich i wchodziła w skład Ordynacji. Od 1819 r. należała do gminy Janów. Od lat 40-ch XIX w. należała do gminy Krzemień. Po uwłaszczeniu znalazła się w gminie Zofianka a jej pierwszym sołtysem był Błażej Orzeł z uposażeniem rocznym 5,40 rubla. Od 1867 r., po reformie administracyjnej, wieś nadal leżała w granicach tej gminy, powiatu janowskiego. Już jednak w 1870 r. gminę Zofianka zlikwidowano i utworzono gminę Kawęczyn a Wólkę Ratajską włączono do tej gminy. [Osiński, 2021, 33, 324; PKLG, SGKPiiKS, t. II, s. 647-648].

W okresie międzywojennym Wólka Ratajska należała nadal do gminy Kawęczyn powiatu janowskiego województwa lubelskiego [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 37]  W okresie II wojny światowej wieś znajdowała się w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa, w powiecie (niem. Kriese) janowskim, którego siedziba została przeniesiona w 1942 r. do Kraśnika. Po wojnie władze komunistyczne utrzymały zmianę w odniesieniu do siedziby powiatu a nawet w 1945 r. przekształciły nazwę powiatu z janowskiego na kraśnicki. [Ćwik, Reder, 1977, 163] Na podstawie decyzji z 1954 r. Wólka Ratajska weszła w skład nowo utworzonej gromady Kawęczyn. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. W końcu 1955 r. przywrócono powiat janowski, który zaczął działać od 1 stycznia 1956 r.  W 1973 r. została utworzona gmina Godziszów do której włączono Wólkę Ratajską. W latach 1975-1998 wchodziła wieś wraz z gminą w skład województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 r. ponownie w województwie lubelskim. [Ćwik, Reder 1977, 166; Branowski 2001, 43-44]

Chłopi w drugiej połowie XIX wieku użytkowali jako serwituty okoliczne lasy o nazwach: Borownica, Branwica, Bratoszowiec, Wiąz, Wolanowiec, Wroniak, Glinianki, Zofianka, Kantoliniec, Krzemień, Kruczek, Lążek, Obrówka, Podłużne Górki, Przeory, Rogi, Ruda, Świrdz, Tuł, Flisy, Czartoszowa, Szklarnia, Jakuby [APL, ZTLGLiS, 1202; APL, AOZ, 3374]. W tym samym czasie funkcjonowała także nazwa Wólczańskie Choiny.

Wśród mieszkańców wsi w XVIII w. najczęściej występują nazwiska: Baran, Bednarek, Besiak, Białek, Bizek, Błach, Boszke, Broda, Chmiel, Ciupak, Drzazga, Fać, Galus, Gierasz, Komsa, Kotuła, Król, Łukasik, Madej, Moskal, Orzeł, Pielach, Piras, Piszczek, Płaszczyna, Rużytko, Struski, Szykuła, Tomala, Wieleba [APL, AOZ, sygn. 264, k. 25-26; AOZ, sygn. 266, k. 24v-25].

W wyniku uwłaszczenia w 1864 r. w Wólce Ratajskiej właścicielami gospodarstw I działu zostali: Mateusz Fac, Stanisław Chmiel, Jan Gwizdal, Michał Łukasik, Sebastian Ciupak, Wojciech Łukasik ojciec, Agata Łukasik, Tomasz Fac, Sebastian Łukasik, Błażej Orzeł, Mateusz Łukasik, Antoni Drzazga, Mateusz Ciupak, Sebastian Jargieło, Tomasz Kotula, Walenty Łukasik, Wojciech Ciupak, Józef Gwizdal, Józef Chmiel, Jan Kotula, Józef Różyło, Antoni Placha, Tomasz Chmiel, Walenty Chmiel zm. w 1865 r., Walenty Placha, Antoni Placha, Marcin Łukasik, Wojciech Chmiel, Walenty Oleszko, Walenty Chmiel, Mateusz Biały, Łukasz Łukasik, Tomasz Łukasik zm. w 1865 r., Kazimierz Moskal zm. w 1867 r., Adam Grab, Jan Moskal, Jan Widz, Kacper Golec, Wojciech Moskal, Wawrzyniec Król, Błażej Struski. Jan Jargiło, Jakub Drzazga, Paweł Ciupak; II działu: Grzegorz Kotula, Adam Lenard, Mateusz Fac, Antoni Sulowski, Bartłomiej Zmarzły, Marcin Frania, Stanisław Chmiel [APL, ZTLGLiS, 1202; APL, AOZ, 3374].

W trakcie prowadzonych w roku 1985 i 2006 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 16 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych Najstarsze ślady osadnicze dotyczą zabytków krzemiennych, zarówno narzędzi: krzesaka (kultura pucharów lejkowatych), siekiery (kultura amfor kulistych) i fragmentu grotu (kultura mierzanowicka), jak i materiału odpadowego (niedatowanego). W dwóch przypadkach zarówno zabytki krzemienne jak i ceramiczne prawdopodobnie pochodzą z obozowisk lub osad z epoki brązu (kultura: mierzanowicka i łużycka). Być może z podobnych obiektów pochodzą ułamki naczyń glinianych datowane na XVI-XVII w. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 88-80 i 88-81].

Po raz pierwszy odnotowana w źrodłach w 1674 r. [AGAD, ASK I, sygn. 162, k. 9]. Prawdopodobnie Wólka Ratajska wyodrębniła się z Rataja w podobnym czasie jak Kawęczyn, który również wówczas pojawia się jako odrębna jednostka osadnicza.

Wieś od momentu powstania znajdowała się w Ordynacji Zamojskiej. W XVIII stuleciu wchodziła w skład klucza janowskiego. Jej właścicielami byli następujący po sobie ordynaci: Marcin Zamoyski, wojewoda lubelski, podskarbi wielki koronny (1676-1689), pułkownik Tomasz Józef Zamoyski (1704-1725), Michał Zdzisław Zamoyski, wojewoda smoleński (1725-1735), Tomasz Antoni Zamoyski, wojewoda lubelski (1735-1751), pułkownik Klemens Jerzy Zamoyski (1760-1767), Jan Jakub Zamoyski, wojewoda podolski (1767-1777) oraz Andrzej Zamoyski, kanclerz wielki koronny (1777-1792).

W XIX wieku wieś nadal należała do rodziny Zamoyskich i była włączona do Ordynacji. W wyniku uwłaszczenia z 1864 r. działki, do tej pory jedynie uprawiane przez włościan, stały się ich własnością a Zamoyski otrzymał (symboliczne) odszkodowanie w wysokości 5567,27 rubli. Własność ziemi w I dziale przyznano 42 gospodarzom a w II dziale – 7, bez serwitutu. Włościanie tej wsi posiadali też pola w Godziszowie. Niektóre tereny stały się własnością wspólną wsi: wygon (22 mórg 180 prętów), rzeka (3 mórg 100 prętów), droga (4 mórg. 150 prętów), pastwisko od Godziszowa (użytek 91 mórg 14 prętów, nieużytek 1 mórg 200 prętów).

Serwitut leśny obejmował prawo do pozyskiwania drewna budowlanego, opału w wysokości 76 fur rocznie i ściółki oraz pniaków na szczapy (2 fury rocznie).

1/13 VI 1867 r. Centralna Komisja ds. Włościańskich przy Komitecie Urządzającym zatwierdziła uwłaszczenie 1299 mórg 84 prętów ziemi użytkowej, 31 mórg 16 prętów nieużytków, razem – 1330 mórg 100 prętów. W dniu 30 X 1870 r. po pomiarze w 1870 r. dokładny rozmiar ziemi uwłaszczonej wyniósł 1173 mórg 91 prętów (użytkowej 1129 mórg 130 prętów, nieużytków 43 mórg 261 prętów).

25 V 1885 r. określono dokładny wymiar serwitutów: na budowę 1 drzewo 15 łokci, 12 cali; na ogrodzenia – 1 drzewo 15 łokci, 5 cali; na podściółkę dla bydła 8 parokonnych wozów; na opał 20 stóp sześc. masy drzewnej, 2 wozy parokonne pniaków. W dniu 8 XII 1899 określono działy lasu do realizacji serwitutu. [APL, ZTLGLiS, 1202; APL, AOZ, 3374]

Wieś Wólka Ratajska od czasu powstania w drugiej połowie XVI w. znajdowała się w granicach parafii Biała. Sytuacja ta nie uległa zmianie zarówno w okresie staropolskim jak i w XIX wieku. [AAL, AKL, Rep. 60, AI, k. 2v].

„Idea stworzenia parafii pod wezwaniem Wniebowstąpienia Pańskiego w Wólce Ratajskiej zrodziła się w latach 80-tych XX w. Zadanie to zostało zlecone ks. Romanowi Pasiecznemu, wikariuszowi z Janowa Lubelskiego. W sierpniu 1984 r. przy wybudowanej świątyni powstał Samodzielny Ośrodek Duszpasterski, któremu przewodził ks. Hermenegild Frąkała. Parafia w Wólce Ratajskiej została erygowana 12 listopada 1988 r. Plac pod budowę świątyni poświęcił 31 stycznia 1982 r. ks. M. Bochyński. Prace przy wznoszeniu budowli ruszyły w połowie kwietnia tegoż roku. Kamień węgielny wmurował bp P. Hemperek 8 września 1982 r. Budowa kościoła trwała do 1984 r., kiedy to w dniu 12 maja bp B. Pylak poświęcił nowe miejsce kultu i oddał do użytku wiernych” [http://diecezja sandomierska.pl].

Liczbę mieszkańców Wólki Ratajskiej w 1784 r. można szacować na 65 osób [APL, AOZ, sygn. 268, k. 2-2v].

Życie gospodarcze w Wólce Ratajskiej podupadło w początku XVIII w. na skutek działań z okresu III wojny północnej. Wsie klucza janowskiego Ordynacji Zamojskiej poniosły wówczas straty materialne, przede wszystkim podczas przemarszów przez te tereny wojsk rosyjskich. Sytuacja ta znalazła odzwierciedlenie w wysokości czynszów pobieranych z Wólki Ratajskiej. O ile w 1704 r. było to 201 złp i 3 gr, tak rok później kwota ta spadła już do 182 złp, aby w 1706 r. wynieść 188 złp [APL, AOZ, sygn. 265, k. 3-4]. W latach siedemdziesiątych XVIII w. zdecydowana większość mieszkańców Wólki Ratajskiej była oczynszowana. Łącznie wnosili oni około 250 złp z tytułu czynszu rocznie [APL, AOZ, sygn. 264, k. 26].

W połowie XVIII w. w Wólce Ratajskiej znajdowała się karczma. Usytuowana była w środku wsi i miała charakter propinacyjny. W budynku znajdowała się sień, izba oraz komora. W drugim z pomieszczeń usytuowano piec grzewczy oraz piec do wypiekania chleba. Oba piece były wymurowane z kamienia. W izbie znajdował się również stół a przy ścianach umieszczono dwie ławy do siedzenia. W sieni stał gliniany kominek, natomiast komora była pomieszczeniem z wyłożoną podłogą [APL, AOZ, sygn. 264, k. 4v].

Wólka Ratajska jeszcze w ostatnich dekadach XVIII w. była małą wsią. Ze względu na jej „szczupłość gruntów”, poddanych z Wólki na mocy decyzji jurysdykcji dworskiej z 30 października 1760 r. zwolniono z części obciążeń feudalnych uiszczanych w naturze [APL, AOZ, sygn. 264, k. 39v]. Ostatecznie ordynat Jan Jakub Zamoyski 29 marca 1773 r. w Tulczyku podpisał dokument zwalniający wszystkich zagrodników z Wólki Ratajskiej z jakichkolwiek powinności na rzecz dworu poza samą pańszczyzną [APL, AOZ, sygn. 264, k. 40]. Następnie do 1781 r. wszyscy mieszkańcy Wólki Ratajskiej byli już oczynszowani i zwolnieni z innych obciążeń. W efekcie roczny wymiar czynszu ze wsi wzrósł do 2253 złp i 22 gr, co stanowi prawie dziesięciokrotność kwoty z tego tytułu pobieranej dekadę wcześniej [APL, AOZ, sygn. 266, k. 13v-14].

W XIX wieku chłopi żyli z uprawy roli. We wsi był młyn wodny.

W 1846 r. w Wólce Ratajskiej było 48 gospodarzy, 752 mórg 232 prętów gleby. Średnie gospodarstwo składało się z 15,7 mórg. W 1864 r. mieszkało tu 346 osób i funkcjonowało 48 gospodarstw. W 1905 r. wieś posiadła 655,09 ha ziemi, w tym pochodzącej z uwłaszczenia: ornej 570,07, łąk 45,78 ha i nieużytków 39,24 ha. We wsi było wówczas 86 gospodarstw i 598 mieszkańców, wszyscy byli katolikami. Gleby gliniaste. [Osiński, 2021, 44, 196, 324; SKLG]

W 1865 r. wynikł spór o pastwisko zwane Wólczańskie Choiny „to jest o las między wsiami Godziszowem i Wólką Ratajską położony, do którego sięgają grunty jakoweś i pastwiska tychże włościan, zaś tak zwane Wólczańskie Choiny czyli las, nie był przy regulacji gruntów czyli uposażeniu włościan na żadne pastwisko przeznaczony, wszakże niektórzy włościanie tak z Godziszowa jak i Wólki Ratajskiej blisko rzeczonego lasu posiadający swoje osady bez wiedzy i zezwolenia zarządu ordynacji potajemnie od niejakiego czasu pasali swoje inwentarze a nawet w roku 1859/60 włościanie z Wólki Ratajskiej pragnąc sami korzystać z pastwiska w lesie Choiny zwanego, takowe zadzierżawili za opłatą roczną 37,12 zł w r. 1860/1 znów włościanie wsi Godziszów za opłatą 28,12 zł a w roku 1861/2 ciż włościanie za czynszem 38,20 zł zadzierżawili, na ostatek w roku 1862/3 włościanie z Wólki Ratajskiej a czynsz 38,20 zł utrzymali się przy jednorocznym używaniu pastwiska, w następnych zaś latach 1863/4, 1864/5 i 1865/6 pastwisko w pomienionym wyż lesie nikomu nie było wydzierżawione. Co się tyczy planu i rejestrów pomiarowych wsi Wólki Ratajskiej i Godziszowa, tych nateraz nieposiadam, przesłane bowiem zostały do Głównego zarządu dóbr ordynacji w Zwierzyńcu wraz z projektem Tabell Likwidacyjnych.”

Przykładem warunków życia włościan jest spis rzeczy po zmarłym Józefie Gałusie: „krowa szada, krowa szada, cieląt dwoje, wóz bosy, socha, beczek kapustnych 3, fasa, kazubków 3, skrzynia na bieliznę, butelek 3, konewek 2, skapek, prosiąt 2, dzieża, niecek 2, żarna, szaflik, kosa, młotek, sukmana stara, koszul zgrzebnych dwie, spodni zgrzebnych 2, żyta kop 1 ½ , jęczmienia snopów 30, hreczki kopa, grochu snopów 10, siemienia lnianego garncy 2, siemienia konopnego garncy 1 ½, wysiano na zimę żyta korcy 2 z uprawą.” [APL, KdsWJ, 526]

W 1921 r. Wólka liczyła 118 domów (w tym jeden budynek niezamieszkały) i jeden zapisany jako inny zamieszkały i 641 mieszkańców (308 mężczyzn i 333 kobiety). Wszyscy zadeklarowali katolicyzm i narodowość polską [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 37] [Baranowski 2001, 48].

Na początku lat dwudziestych XX w. we wsi był kowal (Łazuk) [KAP 1926/27, 1194]. W 1930 notowano kowala (Łazuk) a towarami różnymi handlował J. Egerd [KAP 1930, 620].

„Świątynia parafialna jest stylowym, modernistycznym dziełem architekta Henryka Modrakowskiego. Trójkątny fronton wypełnia prawie w całości okazałe okno rozdzielone białym, żelbetowym krzyżem. Pod nim znajduje się szeroki balkon z arkadami. Budowla wraz z namiotem dachu zwęża się i obniża ku prezbiterium, co jest zabiegiem optycznie ją wydłużającym. Widać w niej już pewne początki architektury postmodernistycznej w postaci powielanych, trójkątnych elementów: czy to w zakończeniach okien i szczytów, czy to w „koronie” wieżyczki, czy wreszcie w dekoracyjnych detalach ściany frontowej. W ołtarzu głównym znajduje się mozaika z figurą Chrystusa Zmartwychwstałego, wznoszącego się do nieba” [http://diecezja sandomierska.pl].

Walki frontowe w 1944 r. wyrządziły we wsi pewne szkody [Baranowski 2001, 48].