Rataj Ordynacki

Patrz hasło: Godziszów.

Prawdopodobnie nazwa wsi ma charakter dzierżawczy i pochodzi od imienia/przydomka niezidentyfikowanego bliżej Rataja. W dawnych czasach słowo to oznaczało oracza. Pod taką nazwą wieś funkcjonowała do XIX w., kiedy nastąpiło rozdzielenie jedynej do tej pory jednostki osadniczej na Rataj Ordynacki i Rataj Duchowny. Określenie „ordynacki” odnosi się do części wsi znajdującej się w granicach Ordynacji Zamojskiej [Kosyl 1974, s. 334]. W 1601 i 1626 r. odnotowano: Rataj alias Kawęczyn.

Wieś od momentu powstania do 1795 r. znajdowała się w powiecie urzędowskim województwa lubelskiego.

W XIX wieku wieś była nadal własnością Ordynacji Zamojskiej. Nazwę zawdzięczała odróżnieniu od części wsi podarowanej na uposażenie klasztoru xx. Dominikanów z Janowa. Od 1819 należała do gminy Janów a od l. 40-ch – Krzemień. W wyniku uwłaszczenia w 1864 r. i ustanowienia gmin samorządowych weszła w skład gminy Zofianka. Pierwszym sołtysem został Tomasz Wieleba z uposażeniem 2,70 rubla. Od 1867 r., po reformie administracyjnej, wieś nadal leżała w granicach tej gminy, powiatu janowskiego. Już jednak w 1870 r. gminę Zofianka zlikwidowano i utworzono gminę Kawęczyn, do której wszedł Rataj Ordynacki. [Osiński, 2021, 33, 44, 324, 350, PKLG]

W okresie międzywojennym Rataj Ordynacki należał nadal do gminy Kawęczyn powiatu janowskiego województwa lubelskiego. W okresie II wojny światowej wieś znajdowała się w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa, powiecie (niem. Kriese) janowskim, którego siedziba została przeniesiona w 1942 r. do Kraśnika. Po wojnie władze komunistyczne utrzymały zmianę w odniesieniu do siedziby powiatu a nawet w 1945 r. zmieniły formalnie nazwę powiatu z janowskiego na kraśnicki. [Ćwik, Reder, 1977, 163] Na podstawie decyzji z 1954 r. Rataj Ordynacki wszedł w skład nowo utworzonej gromady Kawęczyn. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. W końcu 1955 r. przywrócono powiat janowski, który zaczął działać od 1 stycznia 1956 r.  W 1973 r. została utworzona gmina Godziszów do której włączono Rataj Ordynacki. W latach 1975-1998 wchodziła wieś wraz z gminą w skład województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 r. ponownie w województwie lubelskim. [Ćwik, Reder 1977, 166; Branowski 2001, 43-44]

W XIX wieku obok nazawy Błonie, funkcjonowały też określenia okolicznych lasów: Borownica, Branwica, Bratoszowiec, Bielsko, Wiąz, Wolanowiec, Wroniak, Glinianki, Kantoliniec, Krzemieniec, Kruczek, Lążek, Laski, Obrówka, Podłużne Górki, Przeory, Rogi, Ruda, Świrdz, Tuł, Flisy, Czartoszowa, Szklarnia i Jakuby. [APL, ZTLGLiS, 1154].

W XVIII w., wśród mieszkańców wsi najczęściej występują nazwiska: Baran, Bednarz, Bożko, Ciupak, Daszko, Frania, Gajor, Galus, Glinka, Golec, Kędra, Kotuła, Krzos, Lenard, Łagód, Łukasik, Majdyło, Moskal, Myszak, Olech, Oleszko, Ornawka, Orzeł, Pituch, Puchała, Pudło, Różyło, Siwek, Skorupa, Tomach, Tylus, Widz, Wieleba, Zdybel [APL, AOZ, sygn. 268, k. 3-3v].

W wyniku uwłaszczenia w 1864 r. w Rataju Ordynackim właścicielami gospodarstw zostali: Szymon Drzazga, Wojciech Dudko, Józef Placha, Jan Bizek, Mateusz Bizek, Mateusz Krzysztoń, Walenty Myszak, Marcin Widz, Tomasz Wieleba, Józef Wieleba, Michał Łukasik, Tomasz Wieleba, Walenty Piszczek, Jan Piszczek, Antoni Łukasik, Franciszek Łukasik, Jan Krzysztoń, Tomasz Chmiel, Sebastian Rożek, Mikołaj Malinowski, Antoni Jargiełło, Michał Oleszko, Mateusz Gzik, Łukasz Biały, Maciej Brzuch, Błażej Rożek. [APL, ZTLGLiS, 1154; PKLG, SKLG]

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1985 w ramach AZP [NID, AZP obszar 67-90].

Rataj po raz pierwszy odnotowany został w rejestrze poborowym z 1580 r. [Kosyl 1974, s. 334]. Istniał już od pewnego czasu, skoro dwa lata później funkcjonował tam folwark, młyn i gospodarstwa chłopskie. (Patrz: zakładka: Gospodarka).

W okresie pojawienia się w źródłach osada należała do wojewody poznańskiego Stanisława Górki. Po jego śmierci w 1592 r. została przejęta przez Pawła Trojanowskiego. On też sprzedał Rataj kanclerzowi i hetmanowi wielkiemu koronnemu Janowi Zamoyskiemu. Kontrakt zawarto w 1595 r. w Augustowie. Ostatecznie Rataj trafił w ręce kanclerza rok później, kiedy to ustalono szczegóły warunków przeprowadzenia transakcji a Trojanowski oraz reprezentujący go pełnomocnicy Andrzej i Piotr Czarnkowscy podpisali w poznańskiej kancelarii grodzkiej akt rezygnacji z dóbr stanowiących przedmiot transakcji [Tarnawski 1935, s. 22].

Wieś Rataj alias Kawęczyn w 1601 r. została przez Jana Zamoyskiego włączona do Ordynacji. Do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów kolejnymi właścicielami Rataja byli następujący po sobie ordynaci zamojscy. Po śmierci Jana Zamoyskiego w 1605 r. został nim jego syn Tomasz Zamoyski, wojewoda kijowski, kanclerz wielki koronny (1605-1638), a po nim Jan „Sobiepan” Zamoyski, wojewoda sandomierski (1638-1665). W tym czasie w 1660 r. Rataj alias Kawęczyn oddany został w uposażenie dominikanom z konwentu janowskiego, jednak właścicielami wsi nadal pozostawali Zamoyscy [BJ, sygn. 7209, k. 41v].

Następnie po okresie konfliktów, do jakich doszło między przedstawicielami Zamoyskich po śmierci wnuka założyciela ordynacji, właścicielami Rataja byli: Marcin Zamoyski, wojewoda lubelski, podskarbi wielki koronny (1676-1689), pułkownik Tomasz Józef Zamoyski (1704-1725), Michał Zdzisław Zamoyski, wojewoda smoleński (1725-1735), Tomasz Antoni Zamoyski, wojewoda lubelski (1735-1751), pułkownik Klemens Jerzy Zamoyski (1760-1767), Jan Jakub Zamoyski, wojewoda podolski (1767-1777) oraz Andrzej Zamoyski, kanclerz wielki koronny (1777-1792).

W XIX wieku wieś należała w dalszym ciągu do rodziny Zamoyskich i była włączona do Ordynacji. W wyniku uwłaszczenia z 1864 r. działki, do tej pory jedynie uprawiane przez włościan, stały się ich własnością a Zamoyski otrzymał (symboliczne) odszkodowanie w wysokości 3949,16 rubli. Niektóre tereny stały się własnością wspólną wsi: wygon wzdłuż wsi zwany Błonie, pastwisko włościańskie wspólne dla wsi rataj i Wólka Ratajska, przegon, drogi. Ogólnie wieś dostała 655 mórg. i 55 prętów ziemi użytkowej, 25 mórg i 153 prętów nieużytków, a razem 680 mórg i 208 prętów.

W 1870 r. r. na podstawie pomiaru sprecyzowano nadział ziemi: 705 mórg. 156 prętów (użytkowej 176 mórg 286 prętów i nieużytków 33 mórg 170 prętów). W 1885 r. nastąpiło dokładne określenie rozmiaru serwitutów leśnych: budowlanego, opałowego (76 fur parokonnych) i dwie fury pniaków na szczapy, ściółkowego. W 1900 r. określono działy lasu na serwituty. [APL, ZTLGLiS, 1154].

Wieś Rataj od czasu powstania w drugiej połowie XVI w. znajdowała się w granicach parafii Biała. Sytuacja ta nie uległa zmianie do 1795 r. We wsi prawdopodobnie mieszkali przede wszystkim katolicy polskiego pochodzenia. Wskazują na to nazwiska mieszkańców Rataja (patrz zakłada: Antroponimia). Zrówno w okresie staropolskim jak i XIX wieku wieś należała do parafii w Białej (Janowie).

W inwentarzu klucza turobińskiego z 1582 r. we wsi Rataj odnotowano istnienie folwarku z zabudowaniami oraz stawu wraz ze znajdującym się na nim jednokołowym młynem wodnym. Wieś była wówczas niezbyt duża, gdyż składała się z 7,5 łanów [Stworzyński, przyp. 203]. Wyróżniało ją natomiast istnienie folwarku. Po włączeniu Rataja do klucza gorajskiego Ordynacji Zamojskiej, był to jeden z sześciu folwarków znajdujących się na tym obszarze, złożonym z aż 17 wsi [Tarnawski 1935, s. 131].

Po przejściu Rataja w posiadanie Zamoyskich nie widać jednak większego ożywienia gospodarczego. Zasadniczo jednak w 1626 r. Rataj alias Kawęczyn składał się z sześciu gospodarstw półłanowych, co należy uznać za regres w porównaniu ze stanem z końca poprzedniego stulecia [Rejestr 1626, 80]. Sytuacja nie uległa zmianie w kolejnych latach i obszar wsi oraz zakres osiadłości pozostawały takie same w 1648 r. [APŁ, Arch. Bart., 48, s. 189], jak i w 1650 r. [APL, KML RMO, sygn. 304, s. 64]. Kondycja gospodarcza wsi Rataj alias Kawęczyn nie uległa również zmianie w pierwszych latach po przekazaniu jej w uposażenie dominikanom z konwentu janowskiego. W 1663 r. składała się z trzech łanów [BJ, sygn. 7209, k. 41v].

Nic nie wiadomo o zniszczeniach wojennych w Rataju z okresu III wojny północnej. Mieszkańcy wsi mocno odczuli jednak potężne gradobicie, które nawiedziło ten obszar w 1712 r. W świetle inwentarza z 1719 r. widać dalszy regres w życiu gospodarczym wsi. Pusty pozostawał już nawet funkcjonujący od XVI w. młyn na stawie [Stworzyński, przyp. 203]. Możliwe, że wyludnienie wsi wiązało się z wyodrębnieniem z niej Kawęczyna oraz Wólki Ratajskiej.

Sytuacja niewiele zmieniła się do końca XVIII w. W latach siedemdziesiątych większość poddanych ze wsi Rataj funkcjonowała na półłankach, a wielu nawet na zagrodach. W związku z tym aby „zaprzężenia nie tracili i sami nie ubożeli” otrzymywali od zwierzchności dworskiej pewne ulgi w pańszczyźnie. Zasadniczo rozliczenia odbywały się na św. Marcina, czyli 11 listopada. Chłopi z Rataja powinni do dworu oddawać owies, znaczony miarą skarbową, która znajdowała się we wsi. Według instrukcji dworskiej należało jednak pobierać od nich nie więcej niż jeden korzec. Odbierano także przędzę, ale poddani z Rataja, w sytuacji kiedy brakowało im jej, mogli uiścić opłatę i nie przekazywać tej daniny. Do 1781 r. zobowiązani jednak byli także do wykonywania prac w polu. W przypadku chłopów dysponujących parą koni, uprawiać ziemię mieli dwoma bronami, natomiast ci którzy posiadali jednego konia, powinni używać jednej brony. W zakresie zobowiązań znajdowało się także dostarczanie do dworu m.in. lnu oraz konopi. Podstawę uprawianych zbóż stanowił jęczmień. Poddani posiadający bydło mieli raz w roku transportować zboże z dworu w Janowie do portu nad Wisłą. Z kolei ci, którzy wykonywali pracę w polu pieszo musieli powinność tę odrobić w wymiarze trzech dni w tygodniu raz do roku [APL, AOZ, sygn. 268, k. 9v-10].

W 1846 r. we wsi było 23 gospodarstwa posiadające 574 mórg i 30 prętów. Średnie gospodarstwo liczyło 25 mórg. W 1864 r. we wsi było 173 mieszkańców i 24 gospodarstwa.

W 1905 roku Rataj Ordynacki składał się z 394,58 ha, a w tym przyznanych w uwłaszczeniu: ziemi ornej gliniastej 388,99 ha,  łąk 27,25 ha i nieużytków 28,34 ha. We wsi były 42 gospodarstwa, w których mieszkało 385 mieszkańców, katolików. [SKLG; Osiński, 2021, s. 196, 324]. W 1921 r. Rataj Ordynacki liczył 61 domów i 362 mieszkańców (171 mężczyzn i 191 kobiet). Wszyscy deklarowali wyznanie katolickie i narodowość polską [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 37] [Baranowski 2001, 47].

W trakcie kampanii wrześniowej z 1939 r. Krakowska Brygada Kawalerii gen. bryg. Z. Piaseckiego dnia 14 września osiągnęła rejon Janów Lubelski-Rataj. Sztab wraz z 5 Pułkiem Strzelców Konnych stanęła w Kawęczynie a 3 Pułk Ułanów w rejonie Rataj Ordynacki – Wólka Ratajska – Lute – Wolica zamykając kierunek na Kraśnik. [Głowacki 1976, 143].