Przejdź do treści

Lipiny Górne-Borowina

    Kapliczka ludowa w Potoku Górnym. Fot. Jarosław Buniowski



    Lipiny Górne-Borowina

    Powiat: biłgorajski

    Gmina: Potok Górny

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Potok Górny.

    Nazwa, przynależność administracyjna

    Pierwszy człon nazwy miejscowości pochodzi od lasu Lipiny nad rzeką Trzemesznią, gdzie według przywileju królewskiego z 1584 r. miano lokować wieś [Tarnawski 360] -(patrz hasło: Lipiny Dolne) . Według innej wersji miejscem pierwszego osadnictwa była Budzyńska Górka, porośnięta wielkimi i starymi lipami [Bazan 480]. Rozpad osady na Lipiny Dolne i Górne nastąpił w drugiej połowie XVIII w., skoro wyodrębnione miejscowości pojawiły się w austriackim spisie podatkowym z 1785 r. [Budzyński 219], a ostatecznie na przełomie lat 30. i 40. XIX w. [APL, AOZ, sygn. 7033]. Człon nazwy z przydawką -Górne oznacza opozycję wobec siostrzanej wsi – Dolne. W XVII i XVIII w. część Lipin nazywano Borowiną, stanowiącą jej przysiółek, stąd czasami zapisywano ją jako Borowina Lipińska. Jej miano nie wywodzi się od rodzaju gleby, lecz od boru sosnowego, na miejscu którego została założona [Słownik polszczyzny XVI w., t. 2, 326]. Określenie Lipiny Górne Borowina pojawiło się na przełomie lat 30. i 40. XIX w. [APL, AOZ, sygn. 11100].

    Przysiółek Borowina na mapie von Miega z lat 1779-1782.

    Lipiny Górne Borowina, w XVII i XVIII stuleciu zwane Borowiną lub Borowiną Lipińską, administracyjnie przynależały do powiatu przeworskiego w ziemi przemyskiej, a ta z kolei wchodziła w skład województwa ruskiego [Przyboś 190; Półćwiartek 12].

    Lipiny Górne, wyodrębniając się na początku lat 50. XIX w., weszły w skład gminy dominialnej Lipiny powiatu zamojskiego guberni lubelskiej. W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. L. Górne znalazły się w zreorganizowanej gminie Lipiny powiatu zamojskiego guberni lubelskiej [Osiński, Gmina, 48–49, 68, 78; idem, Obwód, 33]. Jednak ten stan nie trwał zbyt długo. Najpierw L. Górne, wchodzące w skład gminy Lipiny, znalazły się od 13 stycznia 1867 r. na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Następnie pokłosiem akcji odbierania statusu miast różnym ośrodkom na terenie Królestwa Polskiego w latach 1869–1870 było reorganizowanie struktur administracji gminnej. W ten sposób od 1871 r. wieś znalazła się na terenie gminy Potok Górny (powstała w miejsce gminy Lipiny) wchodzącej w skład powiatu biłgorajskiego. Taka przynależność terytorialna L. Górnych przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy osada, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego L. Górne (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszły w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności L. Górne weszły w skład gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). Już w połowie lat 20. XX w. doszło do wyodrębnienia się nazw dwóch osiedli funkcjonujących w ramach Lipin Górnych o nazwach Borowina i Lewki. 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś Lipiny Górne (wraz z tzw. Popówką) weszły w skład Gromady Lipiny Górne, które stały się elementem składowym Gminy Potok Górny [APLOK, AGPG, sygn. 117, k. 172; sygn. 119, k. 4; ISB, sygn. 171, k. 239v–240; „LDW” 1933, nr 22, s. 361; 1935, nr 30, s. 478]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Lipiny Górne-Borowina znajdowały się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Potok Górny. 5 października 1954 r. Lipiny Górne-Borowina znalazły się wtedy w granicach Gromady Lipiny Dolne [APLOK, AGPG, sygn. 1297, k. 1; „DUWRN” 1954, nr 15, s. 60]. Od grudnia 1972 r. Lipiny Górne-Borowina weszły w skład ponownie przywróconej do życia Gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Lipiny Górne-Borowina, po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazły się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu wieś znajduje się na terenie powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

    Mikrotoponimia

    Na północ od Lipin Górnych rozciąga się las Górki Lipińskie i Borowiec [Bazan, 56–57]. W XIX w. i w pierwszej połowie XX w. występowały nazwy łąk – Olszynka, Łoszyna i Łączka [APL, OUZL, sygn. 6252, k. 11; sygn. 6253, k. 53–55].

    Antroponimia

    U schyłku XVIII w. grunty w Lipinach (bez podziału na L. Górne i Dolne) były użytkowane przez włościan noszących następujące nazwiska: Baryi, Bogdzisz, Bogusz, Chowaniec, Chudy, Czarny, Czernik, Garbacz, Grabowski, Jagosiak, Kierepko, Kublicz, Kupczyk, Kureć, Kurek, Lewandoski, Magolon, Malec, Mazur, Mazurek, Niemiec, Pacios, Pielak, Pielasz, Pierścionek, Pyć, Pytlarz, Rzeczycki, Skała, Spedarko, Stuboń, Swica, Swircz, Swistak i Szwed [APL AOZ 1199, k. 23v–25v].

    Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarstwa w Lipinach Górnych (bez rozróżnienia na przysiółki) otrzymały rodziny o następujących nazwiskach: Bazan (2 rodziny), Bełżko, Błazik, Bogusz, Brzuch, Budzyński (3), Bzdyra (5), Chudyj (5), Czajka (2), Czarnyj, Czernik (2), Ćwiek (2), Ćwikła (5), Dawidziak, Dec, Degen, Derylak (4), Deryło (6), Dudek, Dziewa, Filebajdegen, Garbacz (3), Golik (4), Gumela, Igras, Jaceczko, Jagusiak, Kałan, Kargol, Kmieć, Kołodziej (2), Kotulski, Krasnyj (2), Krupa (5), Lewkowicz (3), Łazorko (4), Łukaszczyk (3), Magolon (2), Maksimek (3), Malicki (4), Matuszczak, Mazur, Mazurek (3), Pawelec (4), Pawęzka (6), Pieczonka, Pliszczak, Poleć (2), Polewka, Ponczka, Popowicz, Pyć (3), Rembacz (2), Siek (7), Sieradzki, Stępniewski, Szabat, Szczęśniak, Szkała, Szkica (2), Szumiło, Szwedo (4), Szyszka, Tulisz, Wołoszyn (10), Wróbel (2) i Zwolak.

    Na początku lat 30. XX w. domostwa w Lipinach Górnych posiadali włościanie noszący następujące nazwiska: Alter, Babij (2), Banach, Bazan (3), Bełżko, Błazik (3), Bogusz, Brzuch, Bucior, Budzyński (3), Bzdyra (3), Bziuk, Chacia, Chudy (3), Czajka (2), Czapla, Czerny, Czernik (2), Ćwikła (5), Dec (3), Derylak (3), Deryło (15), Dub (3), Dudek (5), Dziewa, Fedak, Ferenc, Fejdak, Fiejdak (2), Fiszbajdegen, Garbacz, Golik (6), Grab, Grabek, Grum (2), Gruś, Harasiuk, Husz (2), Jaceczko (4), Jagosiak, Jastrzębski, Jaszta, Kita, Knap, Kołodziej (3), Kondysar, Kotulski (2), Kozłowicz, Krasny, Kruk (2), Krupa (2), Kuliński, Kurasiewicz (2), Lewicki (2), Lewkowicz (7), Łazorko, Łoś (4), Łukaszczyk (3), Magolon (3), Maksimek (5), Malicki, Matuszak, Matys, Mazur (2), Mazurek (2), Miduch, Mil, Okoń, Olekszyk, Ordyczyński, Ostrowski, Partyka, Pawelec (10), Pawęska (3), Pieczonka, Plichta, Poliwka, Połeć vel Budzyński (2), Popowicz, Przytuła, Psiuk, Pyć (4), Rębacz (2), Sadowy, Sarzyński, Semenowicz (2), Siek (9), Skica (2), Socha, Stępniowski (3), Szumiło, Szpyra, Szwedo (2), Szyszka (3), Tryka, Tur, Tutka (2), Wacławik, Wilkos (2), Wołoszyn (8), Wójcik, Wróbel, Zabłotny (3), Zawada, Zwolak (4) i Żywko [APLOK, AGPG, sygn. 2/9; sygn. 2/10].

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    Jedyne odkryte stanowisko pochodzi z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1987 w ramach AZP. Znaleziono rdzeń krzemienny (bryłka służąca do produkcji półsurowca) z czertu z bliżej nieokreślonego czasu pradziejów [NID, AZP obszar 95-81].

    Pierwsza wzmianka o osadzie

    Dzisiejsza wieś Lipiny Górne Borowina początkowo, wraz Jedlinkami, stanowiła przysiółek wsi Lipiny pod nazwą Borowina. W takim charakterze przysiółka („Lipiny cum Borowina”) pojawia się w rejestrze pogłównego ziemi przemyskiej z 1674 r. [Rejestr z. przem. 1674, 115]. Wprawdzie na mapie F. von Miega z 1779-1783 r. po raz pierwszy uwidoczniona jest jako odrębna wieś, ale jednocześnie w austriackim spisie podatkowym z 1785 r. wymieniano ją znów jako przysiółek [Budzyński 1993, 87, 219]. Nawet Stworzyński w pierwszej połowie XIX w. określa ją jako „Borowina pod Lipinami”, sugerując jej niesamodzielność [Stworzyński 6]. Prawdopodobnie więc samodzielną miejscowością Borowina stala sie dopiero w okresie miedzywojennym.

    Właściciele i zarządcy

    Osada powstała na terenach należących od 1589 r. do Ordynacji Zamojskiej. Do dóbr Zamoyskich należała także po rozbiorach Rzeczypospolitej. Grunty były zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościanom, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

    W Lipinach funkcjonował folwark należący do Ordynacji Zamojskiej. W 1726, 1783, 1800 i aż do początku lat 30. XX w. wraz ze wsią Borowina wchodził najpierw w skład klucza lipińskiego, następnie klucza potockiego i ostatecznie klucza księżpolskiego. Był on wydzierżawiany w ręce osób prywatnych. W połowie XIX w. był dzierżawiony wraz z prawem propinacji przez Isera Glejzera. Ten arendator wystąpił w 1854 r. z propozycją utworzenia tzw. folwarku Lipiny Nowe, który miał powstać dzięki osuszeniu podmokłych pustek. Ostatecznie w końcu XIX w. grunty te posiadały nazwę Lipiny Główne. Od połowy lipca 1904 r. folwark ten przez 12 lat był źródłem utrzymania rodziny żydowskiej Szmula i Rojzli Welczerów. 24 października 1918 r. został zawarty kontrakt dzierżawy z Jadwigą Stefanią Dzbeńską (wdowa po Adolfie Dzbeńskim dyrektorze cukrowni „Lublin”) na 10 lat (na lata 1921–1931). Folwark liczył wtedy 1076 mórg i 157 prętów. W latach 20. XX w. doszło do znacznego zmniejszenia areału folwarku z powodu uregulowania serwitutów z okolicznymi włościanami (z Lipin i Potoka Górnego) oraz zawarcia drobnych innych kontraktów dzierżawnych. Tym sposobem przestrzeń folwarku zmniejszyła się do 401 mórg i 183 prętów. W 1930 r. folwark ten został przeznaczony do parcelacji [APL, AOZ, sygn. 7034; sygn. 7038; KGubL, sygn. 10193, k. 3; ASCPRK Nawrócenia św. Pawła w Lublinie, sygn. 26, s. 392; APLOK, AGPG, sygn. 2/8, k. 2v–3; Akta notariusza Bolesława Wisłockiego w Biłgoraju, sygn. 100; Akta notariusza Franciszka Wolskiego w Biłgoraju, sygn. 8].

    W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 21 marca 1867 r. doszło do powstania w Lipinach Górnych 148 gospodarstw (bez rozróżnienia na jej części Borowina i Lewki), których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów (2351 mórg i 27 prętów, w tym 2237 mórg i 56 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału Ordynacji. Ówczesny ordynat za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 13548 rubli. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 2 do 20 mórg ziemi, stali się miejscowi chłopi. Ponadto włościanie z Lipin Górnych uzyskali dostęp do wspólnego pastwiska o powierzchni 517 mórg i 253 prętów oraz do serwitutów leśnych na terenach zalesionych Ordynacji Zamoyskich. Należy dodać, że w 1881 r. doszło do ponownych pomiarów gruntów przekazanych chłopom z Lipin Górnych. Okazało się, że powierzchnia ziemi przekazanej w celu ich uwłaszczenia wynosiła 2328 mórg i 252 prętów (w tym 2188 mórg i 192 użytków rolnych). W 1925 r. zrealizowany został podział między właścicieli gospodarstw rolnych tzw. gruntów wspólnych (pastwiska i nieużytki). Kwestia serwitutów leśnych została uregulowana dopiero 12 kwietnia 1930 r. Wtedy w zamian za zrzeczenie się prawa do służebności leśnych włościanie z Lipin Górnych otrzymali 577,86 ha gruntów (m.in. 366,66 ha lasu, 171,04 ha gruntów ornych, 14,99 ha łąk i 6,68 ha pastwiska) [APL, ZTL, sygn. 193, s. 3–25, 38–61, 68, 78, 80; sygn. 232, s. 75–77; OUZL, sygn. 6253, k. 53–56].

    Późną wiosną 1915 r. nieliczni włościanie wyznania prawosławnego opuścili swoje gospodarstwa udając się ze swoim dobytkiem ruchomym na uchodźstwo w głąb Rosji. Z tego powodu austro-węgierskie władz okupacyjne zaleciły tymczasowe przejęcie tych gruntów przez okolicznych włościan [APLOK, AGPG, sygn. 64, k. 7v]. W 1917 r. w Lipinach Górnych funkcjonowało 219 gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 4 mórg ziemi [APLOK, AGPG, sygn. 61].

    Demografia, stosunki etniczne i wyznaniowe

    Jako że Borowina stanowiła przysiółek Lipin, w spisach ludności wymieniana była nie samodzielnie, lecz wraz z Lipinami i Jedlinkami. Tak w rejestrze pogłównego ziemi przemyskiej w 1674 r. w tych trzech osadach łącznie wykazywano 148 poddanych chłopów obrządku rzymskiego i ruskiego (unickiego) obojga płci oraz 3 Żydów. Ponadto ówczesny dzierżawca, szlachcic Białokurowicz płacił od siebie i rodziny 9 złp podatku pogłównego [Rejestr z. przem. 1674, s. 115]. Natomiast w austriackim wykazie z 1785 r. łącznie było aż 2.020 mieszkańców, w tym 1218 katolików, 770 unitów i 32 Żydów [Budzyński 87, 219].

    W 1827 r. w Lipinach (nie funkcjonował jeszcze podział na Lipiny Dolne i Lipiny Górne) istniało 255 domów, w których mieszkało 1419 osób. Cztery dekady później (1866 r.) w Lipinach Górnych odnotowano obecność 896 osób. Na początku XX w. odnotowano na terenie wsi Lipiny Górne 176 domów i 1413 mieszkańców. W styczniu 1920 r. w Lipinach Górnych funkcjonowało 278 drewnianych budynków mieszkalnych i 576 drewniane budynki gospodarcze. Rok później w czasie spisu powszechnego odnotowano istnienie 283 budynków mieszkalnych i 1369 mieszkańców [APLOK, AGPG, sygn. 62, k. 29; Tabella, I, 267; Spravochnaya, 20; Skorowidz, IV, 8; Osiński, Obwód, 340].

    Kościół rzymskokatolicki

    Mieszkańcy Lipin Górnych wyznania rzymskokatolickiego przez cały okres XIX w. i w pierwszych dwóch dekadach XX stulecia przynależeli do parafii rzymskokatolickiej w Potoku Górnym. Podczas sporządzania opisu parafii Potok Górny w 1860 r. wykazano w Lipinach (bez rozróżnienia na Górne i Dolne) 1299 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Na początku XX w. obecnych było 878 katolików [APL, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–5; APR, ZDP, sygn. 30.25/15051, s. 2; APZ, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–44; Spravochnaya, 20].

    W sierpniu 1919 r. cerkiew prawosławna w Lipinach Górnych została wyświęcona na kościół rzymskokatolicki pw. Matki Bożej Częstochowskiej. Ten obiekt sakralny stał się świątynią filialną parafii w Potoku Górnym. Pierwszym administratorem kościoła filialnego został ks. Kazimierz Siedlecki. W 1920 r. powstała samodzielna parafią.

    Kościół parafialny w Lipinach Górnych-Borowinie. Fot. Krzysztof Latawiec

    Jej kolejnymi proboszczami byli: ks. Jan Szczepan Orzeł (1920–1924), ks. Antoni Kimaczyński (1924–1928), ks. Roman Pachelski (1928–1931), ks. Bolesław Bednarski (1931–1936), ks. Dominik Maj (1936–1937), ks. Wiktor Matraszek (1937–1941), ks. Władysław Daleczko (1941–1946), ks. Władysław Mich itd. W okresie międzywojennym organistami w tym kościele byli: Edward Rudziks, Władysław Buraczyński, Wacław Krzaczek, Aleksander Woźny, Bronisław Filipek i Jan Krawczyk. Spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność 1154 katolików. W październiku 1929 r. w Lipinach Górnych odnotowano 1154 katolików. Tuż przed wybuchem II wojny światowej do parafii przynależeli wierni (2869 osób) jedynie z Lipin Górnych, Lipin Dolnych i Lipin Dolnych-folwark. Działały organizacje religijne w postaci Bractwa Różańca Świętego, Stowarzyszenia Żywego Różańca i Tercjarzy Zakonu Franciszkanów. Ponadto funkcjonowały: Katolickie Stowarzyszenie Mężów, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej i Żeńskiej [AAL, KBL, sygn. Rep. 61 B IV b 51; APLOK, AGPG, sygn. 487, s. 69; Catalogus 1928, 43; Catalogus 1929, 50; Spis kościołów 1935, 46–47; Spis kościołów 1936, 46–47; Spis kościołów 1937, 47; Spis kościołów 1938, 48; Spis kościołów 1939, 68–69; Spis kościołów 1948, 68; Skorowidz, IV, 8; Wrona, The Activities, 238].

    Kościół greckokatolicki

    Po 1772 r. kolatorami cerkwi unickiej w Lipinach była rodzina Zamoyskich. W XIX w. proboszczami parafii unickiej w Lipinach byli następujący księża: Stefan Lipiński (1804–1815), Demetriusz Lipiński (1815–1821), Grzegorz Bojarski (1821–1823), Tedeusz Krypiakiewicz (1824–1836), Stefan Sajkowicz (1836–1843) i Antoni Skrobański (1844–1875). Ostatni z wymienionych księży zdecydował się na przyjęcie prawosławia, co miało duży wpływ również na zaakceptowanie przez większość parafian faktu włączenia do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. W Lipinach Górnych funkcjonowała cerkiew drewniana pw. św. Dymitra, która została wzniesiona jeszcze w XVIII w. W połowie lat 60. XIX w. funkcję psalmisty pełnił Bazyli Jaceczko, zaś starostą cerkiewnym był Jan Wołoszyn. Liczba parafian z Lipin Górnych wynosiła 162 osoby. Na początku lat 60. XIX w. pojawiła się kwestia jej gruntownego remontu. W latach 1869–1872 w Lipinach została wzniesiona nowa cerkiew pw. św. Dymitra za sumę przeszło 5077 rubli. Inwestycja została przeprowadzona dzięki składkom parafian, jak i finansowemu wsparciu rządu carskiego. Wykonawcą prac budowlanych był Józef Ettinger z Zamościa. Parafia do 1844 r. była uposażona gruntami o powierzchni 62,5 morga. Po likwidacji parafii unickiej w Potoku Górnym, proboszcz cerkwi unickiej w Lipinach otrzymał tamtejsze grunty. Tak uposażona parafia funkcjonowała do kresu istnienia unii w Lipinach. Parafia w Lipinach przynależała do dekanatu biłgorajskiego chełmskiej diecezji unickiej. Przy cerkwi unickiej w Lipinach istniał stały etat psalmisty. Tuż przed likwidacją unii (w sierpniu 1873 r.) stanowisko to zajął Stach Partacz [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 87, k. 10v, 140dv; dieło 386, k. 2–3v; dieło 387; APL, ASCPG w Lipinach, sygn. 1–5; AOZ, sygn. 4090; ChDWKP, sygn. 3021; ChKGK, sygn. 237, k. 2–3; KPCh, KV, sygn. 116, s. 64–69; sygn. 187, s. 103; Sęczyk, 303, 453, 574, 586, 731]. Należy zaznaczyć, że niektórzy unici z Lipin Górnych nie pogodzili się z faktem likwidacji Kościoła greckokatolickiego. Tzw. „oporni” po 1875 r. starali się nie uczestniczyć w obrzędach religijnych rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, ignorować obowiązujące ich przepisy, jak również nie ulegać środkom przymusu stosowanym wobec nich przez rząd carski. W celu ominięcia stawianych przeszkód udawali się również nielegalnie na teren Galicji w celu np. zawarcia związku małżeńskiego lub zarejestrowania chrztu dziecka [APL, ChWDKP, sygn. 2925; ChZD, sygn. 1466; sygn. 2848; sygn. 3899; sygn. 4195; KGubL, sygn. 3516].

    Kościół prawosławny

    W maju 1875 r. cerkiew unicka w Lipinach została przekształcona na cerkiew prawosławną mającą status parafii wchodzącej w skład dekanatu biłgorajskiego (od 1899 r. II dekanatu biłgorajskiego) chełmsko-warszawskiej diecezji prawosławnej (od 1905 r. chełmskiej diecezji prawosławnej). Dwa lata później na terenie Lipin Górnych obecnych było 229 wyznawców prawosławia. W kolejnych dekadach liczba parafian stopniowo wzrastała. W 1904 r. odnotowano 290 osób. Jednak ogłoszenie ukazu tolerancyjnego w kwietniu 1905 r. spowodowało porzucenie prawosławia na rzecz katolicyzmu przez kilkadziesiąt osób. W 1908 r. zapisano 252 prawosławnych. Parafia była uposażona gruntami o powierzchni 127,5 morgi. Jednak w latach 80. XIX w. połowa tego areału została odstąpiona parafii prawosławnej w Potoku Górnym. Funkcję proboszczów parafii prawosławnej pełnili: Antoni Skrobański (1875–1892), Eugeniusz Salwicki (1892–1893) i Jan Turiański (1893–1918). Przy cerkwi lipińskiej istniał również stały etat psalmisty (diaka). Funkcję tę przez 40 lat pełnił Stach Partacz. Funkcję starosty cerkiewnego pełnili m.in. Mikołaj Wołoszyn, Michał Lewkowicz (jeden z majętniejszych włościan z Lipin Górnych) [APL, ASCPG w Lipinach, sygn. 5; ChWDKP, sygn. 1112; sygn. 3021; KGubL, sygn. 4881; KPCh, sygn. 1513; KPCh, KV, sygn. 116, s. 64–69; sygn. 180, s. 90–92; sygn. 187, s. 103, 105; APZ, ASCPP w Lipinach, sygn. 1–37].

    W połowie grudnia 1879 r. miejscowa cerkiew prawosławna została uszkodzona w czasie burzy. Została wyremontowana w drugiej połowie 1880 r. przez Józefa Ettingera z Zamościa za sumę 988,13 rubla [APL, KGubL, sygn. 3341, k. 8].

    Parafia prawosławna w Lipinach tuż przed wybuchem I wojny światowej była uposażona przeszło 69 morgami ziemi. Korzystała również z serwitutów przynależnych z gruntów należących do Ordynacji Zamoyskiej. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę prawosławni mieszkańcy Lipin Górnych utracili swoją cerkiew z powodu jej przejęcia przez Kościół rzymskokatolicki (w 1919 r.). Również grunty orne w części (około 20 mórg) stały się uposażeniem proboszcza miejscowej parafii rzymskokatolickiej. Pozostałe ziemie zostały rozparcelowane. Spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność 160 osób wyznania prawosławnego (w tym 139 narodowości ukraińskiej). W związku z brakiem zgody na otwarcie parafii prawosławnej w Potoku Górnym, zasilili społeczność wyznaniową parafii w Kulnie. Od początku stycznia 1929 r., na prośbę mieszkańców Lipin Górnych, miejscowych prawosławnych podporządkowano jurysdykcji proboszcza parafii Potok Górny. W lutym 1931 r. w Lipinach Górnych zamieszkiwało 177 osób wyznania prawosławnego noszących następujące nazwiska: Babij, Bełżko, Czajka, Fiejdak, Husz, Jaceczko, Lewicki, Lewkowicz, Łazorko, Magolon, Maksimek, Popowicz, Semenowicz, Stecyk i Wołoszyn. Pod koniec pierwszej połowy lat 30. XX w. na terenie Lipin Górnych działali nieetatowi księża prawosławni w osobach Leonida Samojlika i Izydora Mogilnego [APL, ChDWKP, sygn. 3021; KPCh, KV, sygn. 180, s. 91; UWL [1919–1939], WSP, sygn. 643, s. 151–155, 158–159, 162, 254; APLOK, AGPG, sygn. 487, s. 74; sygn. 489, k. 10; sygn. 2/9; Skorowidz, IV, 8]. W 1941 r. doszło do reaktywowania etatowej parafii prawosławnej w Lipinach. Proboszczem parafii został mianowany pochodzący z Rumunii ks. Damian Towstiuk. Jego miejsce w 1943 r. zajął ks. Aleksander Kadij. Obecność tego kapłana zakończyła się tragicznie. Został zamordowany 2 września 1943 r. wraz z całą rodziną (ks. Kadij został kanonizowany 8 czerwca 2003 r. przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny). Kres parafii nastąpił z chwilą deportacji ludności wyznania prawosławnego (narodowości ukraińskiej) na teren Związku Sowieckiego późną jesienią 1944 r. i wiosną 1945 r. Przymusowo do Związku Sowieckiego przesiedlono rodziny: Babijów, Fedaków, Fiejdaków, Jaceczków, Lewickich, Maksimków, Semenowiczów i Wołoszynów. Niektóre osoby wyznania prawosławnego uniknęły deportacji dzięki dokonania konwersji na katolicyzm, pozostawania w mieszanym wyznaniowo związku małżeńskim lub będąc nieobecnym podczas akcji deportacji [AAL, KBL, sygn. Rep. 61 B IV b 51, k. 187–199; APLOK, AGPG, sygn. 2/9; sygn. 2/10; Sosna, Troc-Sosna, 356; Wysocki, Dążenia].

    Wyznanie mojżeszowe

    Wszystkie obecne w Lipinach Górnych osoby wyznania mojżeszowego od połowy lat 20. XIX w. przynależały do okręgu bóżniczego w Krzeszowie nad Sanem. Ich świątynią była tamtejsza synagoga. Jednym z właścicieli gospodarstwa rolnego w Lipinach Górnych był Todres Moszek Filebajdegen. Na początku XX w. w Lipinach Górnych obecne były 32 osoby wyznania mojżeszowego [APL, ZTL, sygn. 193, s. 44; APZ, ASCOB w Tarnogrodzie, sygn. 30, s. 99; Spravochnaya, 20]. Przed wybuchem I wojny światowej przebywała tutaj rodzina Szpirerów. Spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność 55 osób wyznania mojżeszowego. W latach 30. i na początku lat 40. XX w. obecne były rodziny Fiszbajnów, Fiszbajdegenów, Glencenów, Oberhandów, Alterów, Szpirerów i Urbarów. Wszyscy zostali zamordowani przez hitlerowskich Niemców w listopadzie 1942 r. podczas likwidacji getta w Krzeszowie nad Sanem lub też zmarli w obozach koncentracyjnych [APKOS, ASCOB w Krzeszowie, sygn. 24, s. 39; APLOK, AGPG, sygn. 2/9, k. 4v–5, 6v–7, 115v–116, 118v–120; Skorowidz, IV, 8].

    Oświata

    Rządowa szkoła elementarna w Lipinach Górnych zaczęła działać od 1884 r. Funkcję nauczyciela pełnili w tej placówce oświatowej m.in.: Aleksander Trofimuk, Paweł Żukow, Michał Panas. Szkoła elementarna działała do wiosny 1915 r., po czym została ewakuowana w głąb Rosji. Późną jesienią 1915 r. zaczęła działać 1-klasowa koedukacyjna szkoła elementarna z polskim językiem wykładowym powstała za zgodą austro-węgierskich władz okupacyjnych. W roku szkolnym 1915/1916 uczęszczało do niej 96 dzieci. Z dniem 1 listopada 1917 r. została przejęta przez polskie władze oświatowe jako 1-klasowa koedukacyjna szkoła powszechna. Na początku sierpnia 1921 r. została awansowana na 2-klasową koedukacyjną szkołę powszechną. Osiem lat później jej ranga jeszcze bardziej wzrosła uzyskując status 7-klasowej szkoły powszechnej. Od 1933 r. szkoła posiadała status 4-klasowej szkoły powszechnej II stopnia. Tuż przed wybuchem II wojny światowej stała się 6-klasową szkołą powszechną II stopnia. W okresie międzywojennym w tej placówce oświatowej pracowali m.in. następujący nauczyciele: Leon Adamski, Stanisław Borkowski, Klementyna Gancarz, Wanda Karpińska, Antonina Ordyczyńska, Stanisław Ordyczyński, Stanisława Podczaska, Władysław Rogala, Bronisława Wacławik, Ignacy Zawada i Maria Zawada [APL, KPCh, KV, sygn. 187, s. 99; C. i K. Komenda Powiatowa w Biłgoraju, sygn. 31, s. 13, 15–16; DSZ, sygn. 176; APLOK, AGPG, sygn. 2/10, k. 100v–101; ISB, sygn. 171; APZ, ASCPP w Lipinach, sygn. 35, s. 32–33; Latawiec, Górak, Krajka, Naczelnicy, 660]. W czasie II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne zezwoliły na funkcjonowanie w Lipinach Górnych polskiej szkoły ludowej. Na stanowisku nauczyciela pracowali m.in. Zofia Król. Tomasz Gutkowski i Marceli Kukla. Po zakończeniu II wojny światowej zaczęła działać w Lipinach Górnych działała 5-klasowa szkoła podstawowa. Funkcję nauczycieli pełnili w niej: Franciszek Grum i Władysław Torba. Katechetą religii rzymskokatolickiej był ks. Władysław Mich. W 1958 r. funkcjonowała już 7-klasowa szkoła podstawowa [APLOK, ISB, sygn. 48, s. 344–345, 388–389, 545–546; sygn. 58, s. 276–282; PPRNiUPB, sygn. 2881].

    Szkoła ppdstawowa – stan współczesny. Fot. Krzysztof Latawiec

    Gospodarka w dziejach

    Chłopi z Borowiny przede wszystkim trudnili się rolnictwem, ze względu na słabą jakość gleb uprawiając głównie żyto, owies i proso, czasami grykę. W „Opisaniu gromady Lipiny” z 1783 i 1789 r. zmieniono wymiar pańszczyzny, odrabiany nie od gruntu jak dotychczas, lecz od chałupy. Miał on wynosić zaledwie 24 dni w roku, z tego połowa sprzężajem wołowym („bydłem”), a druga połowa pieszo [APL AOZ 1199, k. 2].

    Poza tym istniały tu dwa młyny. Pierwszy z nich, zwany Tobyłków i wymieniany w 1695 r.  położony był na stawie Borowskim. Inwentarz z 1726 r. wspomina o tym, że dawniej był o trzech kamieniach, ale teraz w wyniku zaniedbań jest w nim tylko jeden kamień w mlewniku. Dlatego obecnemu młynarzowi Andrzejowi Tutce zakazuje się, aby w ciągu czterech tygodni dostawił drugi, „gdyż widzimy, że grunta na Borowinach, do tego młyna należące, nie tylko do dwóch, ale i do trzech kamieni wystarczyć mogą” [APL AOZ 293, k. 28-28v]. Mimo nakazów, nie doszło jednak do rozbudowy młyna, gdyż jeszcze inwentarz z 1781 r. wymienia go z jednym kamieniem. Drugi, mały młyn, zwany Tutków od nazwiska młynarzy, w 1695 i 1726 r. znajdował się nad stawkiem Tutczyńskim „pode dworem za karczmą od Jedlinek”. Ten od początku pracował na jednym kamieniu [APL AOZ 13, s. 21]. W końcu XVIII w. młynarzami byli Bartosz, Stanisław i Tomasz Tutkowie.

    Ponadto w Borowinie stała karczma przed wyżej wspomnianym młynem Tutczyńskim. Była wymieniana w 1722 i 1739 r., a wedle inwentarza z 1781 r. znajdowała się już w złym stanie [Stworzyński 117]. W drugiej połowie XIX w. i w pierwszej połowie XX w. usługi młynarskie świadczyli: Adam Chybalski, Maciej Tutka i Paweł Szyndała [APL, AOZ, sygn. 2.1.9/1199, k. 32v; APLOK, AGPG, sygn. 2/9, k. 29v–30, 38v–39].

    Usługi kowalskie w latach 30. XX w. świadczył Andrzej Lewkowicz. W 1944 r. odnotowano obecność 4 kowali: Wojciecha Duba, Franciszka Wawrzaka, Andrzeja Lewkowicza i Adama Mazura [APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20v; sygn. 2/9, k. 26v–27].

    Wikliniarstwem przed wybuchem II wojny światowej zajmował się Jan Murawski [APLOK, AGPG, sygn. 2/10, k. 26v–27].

    Źródłem utrzymania mieszkańców Lipin Górnych był również handel. Przed II wojną światową działalność handlową prowadzili przedstawiciele narodowości żydowskiej: Icek i Moszek Fiszbajdegenowie, Herszko Lejba Urbaner, Chaskel Glencen, Wajs Lemel, Zyśko Oberhand i Josef Szpirer. W okresie okupacji niemieckiej sklepy spożywcze prowadzili: Maciej Halista, Michał Deryło i Sebastian Banach. Ponadto jeden sklep był prowadzony przez Spółdzielnię Spożywców [APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20–20v; sygn. 2/9, k. 6v–7, 64v–65, 115v–116, 135v–136, 166v–168; sygn. 2/10, k. 114v–115; APZ, ASCOB w Tarnogrodzie, sygn. 30, s. 99].

    Źródłem utrzymania miejscowej ludności była również produkcja alkoholu i jego sprzedaż. W 1841 r. Michał Kurzątkowski wydzierżawił na prawie 12 lat prawo produkcji alkoholu (propinacji) w Potoku oraz ich sprzedaży w 5 funkcjonujących tutaj szynkach za sumę prawie 5117 zł. Następnie prawo propinacji w 1853 r. trafiło (na 11 lat) w ręce Isera Glejzera (Glasera). W połowie lat 60. XIX w. dzierżawcą propinacji byli Iser Glejzer i Zys Welczer [APL, AOZ, sygn. 7034; sygn. 7477; sygn. 11100].

    Źródłem dochodów niektórych mieszkańców Lipin Górnych w XIX stuleciu i na początku XX w. był przemyt towarów z austriackiej Galicji na teren Królestwa Polskiego. Tym procederem zajmowali się m.in. Maciej Bogusz wraz z małżonką Agatą de domo Deryło, którzy w lutym 1896 r. zostali zatrzymani przez rosyjskie służby graniczne z racji posiadania kontrabandy [APZ, ASCPRKPG, sygn. 10, s. 128; Spisok taynoprovoziteley 1896, 4].

    Zabytki i obiekty przyrodnicze

    – Kościół rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej – w sierpniu 1919 r. przebudowany z cerkwi prawosławnej p.w. św. Dymitra. Cerkiew powstała jako świątynia Kościoła unickiego. Budowa trwała w latach 1869–1872. Została wykonana z drewna. W 1875 r. przekształcona na cerkiew prawosławną. W końcu XIX w. i na początku XX w. co najmniej kilkukrotnie remontowana. Funkcjonowała do późnej wiosny 1915 r. W okresie od lipca 1915 r. do lata 1919 r. był nieczynna. Od sierpnia 1919 r. obiekt czynny jako świątynia parafii rzymskokatolickiej w Lipinach Górnych [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 387; AAL, KBL, sygn. Rep. 61 B IV b 51].

    Kościół parafialny. Fot. Krzysztof Latawiec

    – Cmentarz prawosławny – nekropolia powstała jako cmentarz greckokatolicki. Od 1875 r. pełniła funkcję cmentarza prawosławnego. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1878 r. (żony proboszcza parafii unickiej i prawosławnej w Lipinach Justyny Skrobańskiej). Nekropolia funkcjonowała do połowy lat 40. XX w. Obecnie znajduje się pod opieką parafii prawosławnej w Tarnogrodzie [APL, KPCH, KV, sygn. 116; sygn. 187; APZ, ASCPP w Lipinach, sygn. 3, s. 67].

    – Cmentarz rzymskokatolicki – nekropolia powstała w 1919 r. jako cmentarz parafialny nowo powstałej parafii rzymskokatolickiej (od 1920 r.). Najstarsze zachowane nagrobki pochodzą z końca lat 20. XX w. Nekropolia czynna do dnia dzisiejszego.

    Współczesny krzyz przydrożny. Ft. Krzysztof Latawiec

    Ważne wydarzenia

    7 grudnia 1868 r. nad Lipinami Górnymi przeszła burza, która zerwała część dachu na istniejącej wtedy drewnianej cerkwi unickiej [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 387, k. 6].

    12 grudnia 1879 r. nad Lipinami Górnymi przeszła burza, która doprowadziła do uszkodzenia miejscowej cerkwi prawosławnej [APL, KGubL, sygn. 3341, k. 1].

    Celem zachowania bezpieczeństwa pożarowego w okolicznych lasach w Lipiny Górne pod koniec lat 40. XX w. została utworzona przeciwpożarowa straż leśna. W 1952 r. liczyła ona 17 członków [APLOK, AGPG, sygn. 1303, k. 7].

    12 maja 1982 r. burza uszkodziła dach kościoła i szkoły w Lipinach Górnych-Borowina [Bazan, 44].

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci