Potok Górny

Nieliczne filmiki na Youtube oraz Youtube Potok Górny (to głównie relacje z sesji rady gminnej, jubileuszów OSP, świąt religijnych i wydarzeń patriotycznych)

Nazwa, przynależność administracyjna

Pierwotną nazwą Potoka była Wola Kulińska lub Kuleńska, wywodząca się od rzeczki (potoku) Kulinka lub Kulonka. Choć po 1605 r. pojawia się nazwa Potok, to jeszcze w rejestrze podatkowym z 1674 r. pisano „Potok alias Kuleńska Wola” [Rejestr z. przem. 1674, 139]. W inwentarzu z 1714 r. użyto już nazwy Potok Górny, która po 1777 r. będzie używana stale [APL AOZ 468; Stworzyński 354]. Ponadto w 1601 r. epizodycznie pojawiło się określenie Dziewczy lub Dziwczy Potok, od nazwy tamtejszego strumyka. Ta ostatnia nazwa dotyczyła nie całej wsi, lecz tylko folwarku [Stworzyński 49].

Miejscowość założono w 1574 r. na wówczas bardzo słabo zaludnionych, lesistych terenach, zwanych na przełomie XVI i XVII stulecia Zaborszczyzną lub Zaborzem, rozpościerających się od Krzeszowa po Tarnogród i dalej na wschód ku Obszy i do Zamchu. W czasach staropolskich, od XVI do XVIII w., pod względem administracyjnym przynależały one do powiatu przeworskiego ziemi przemyskiej, wchodzącej w skład województwa ruskiego [Przyboś 190; Półćwiartek 12]. Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1772 r. Potok Górny (wraz z Potokiem Dolnym, który został wchłonięty przez Potok Górny na początku XIX w.) znalazł się pod panowaniem austriackim. Funkcjonował w latach 1773–1775 w ramach okręgu ulanowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Władze austriackie w 1775 r. dokonały reorganizacji struktur administracji terenowej i Potok Górny znalazł się na obszarze okręgu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem osada wchodząca w skład okręgu tomaszowskiego znalazła się na terytorium cyrkułu zamojskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Potok Górny znalazł się od 1810 r. w gminie Potok Dolny w powiecie tarnogrodzkim departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. Potok Górny, wchodzący w skład gminy Potok Dolny, został objęty władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). Jeszcze przed 1850 r. musiało dojść do reorganizacji administracji gminnej albowiem Potok Górny wszedł w skład gminy Biszcza powiatu zamojskiego. W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Potok Górny znalazł się w gminie Lipiny powiatu zamojskiego guberni lubelskiej [Osiński, Gmina, 48–49, 68, 78; idem, Obwód, 33]. Jednak ten stan nie trwał zbyt długo. Najpierw Potok Górny, wchodzący w skład gminy Lipiny, znalazł się od 13 stycznia 1867 r. na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Następnie pokłosiem akcji odbierania statusu miast różnym ośrodkom na terenie Królestwa Polskiego w latach 1869–1870 było reorganizowanie struktur administracji gminnej. W ten sposób od 1871 r. Potok Górny znalazł się na terenie gminy o takiej samej nazwie wchodzącej w skład powiatu biłgorajskiego. Taka przynależność terytorialna osady przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Potok Górny, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazł się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskiej i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) wszedł w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Potok Górny wszedł w skład gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś wraz z folwarkiem weszły w skład Gromady Potok Górny będącej elementem składowym Gminy Potok Górny [APLOK, AGPG, sygn. 119, k. 4; „LDW” 1933, nr 22, s. 361; 1935, nr 30, s. 478]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) wieś znajdowała się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Potok Górny. 5 października 1954 r. Potok Górny znalazł się w granicach Gromady Potok Górny [APLOK, AGPG, sygn. 1297, k. 1; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 60]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r., po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazł się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu Potok Górny znajduje się na terenie powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

Mikrotoponimia

Nazwa wzniesienia Budzyńska Górka leżącego między Lipinami Dolnymi a Potokiem Górnym. Analogiczne położenie łąk nazywanych Grzęzawa [Bazan, 49]. We części wschodniej Potoku Górnego znajduje się tzw. Przedmieście. Występują części Potoku Górnego określonego mianem Rowy i Górka [Bazan, 54–55]. Nazwy gruntów występujące w Potoku Górnym: Przysiadki, Przymiarki i Prebendówka [APR, ZDP, sygn. 30.25/15051, s. 219–220].

Antroponimia

Na początku XIX w. grunty we wsi były użytkowane przez włościan noszących następujące nazwiska: Bastrzyk, Borek, Bziuk, Cal, Choma, Chrapiejak, Chwała, Cieślicha, Czyryb, Ćwikła, Deńkowski, Drelich, Dudek, Ferens, Garbacz, Gęśla, Giergiel, Głowik, Gołąb, Gorczyca, Grabek, Hanas, Horek, Hryczko, Iwanko, Jaceczko, Jaszczycha, Jaśtal, Jóźwiak, Kamiński, Kasian, Kmieć, Knap, Kołodziej, Kornak, Kotulski, Kowal, Koza, Kożuszek, Krzeszowiec, Larwa, Litwinek, Łazowski, Łysy, Marmoł, Matea, Mazur, Mazurek, Mazurkiewicz, Obara, Ogon, Olejarz, Pawelec, Pawlik, Pilip, Piskorowski, Powroźnik, Proć, Promudzki, Psuy (Psuj), Pyć, Rogal, Rymarz, Sepelak, Sniosek, Socha, Stoma, Szewc, Szostakiewicz, Szary, Toporowski, Tysz, Woycik, Zabłotny, Zidońka, Zielonka, Znak, Żur [APL, AOZ, sygn. 2.1.2/467, k. 6v–12v; sygn. 2.1.2/471, k. 9v–14v].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 3 do 20 mórg ziemi, stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Bazan (7 właścicieli), Borociów, Bucior (3), Cal, Chacia, Chanas (4), Choma (2), Chrapko (5), Chwała, Czekierda (5), Ćwikła (5), Dorosz, Dub, Eranko, Ferens, Fieduna, Gajeć, Garbacz (7), Gołąb (2), Głowik (7), Grabek, Grabowski, Grum (3), Jaceczko (3), Jagosiak, Jaśkowski (2), Kałan (2), Kamiński, Kmieć (3), Kowalski, Kożuszek (2), Krzeszowiec, Kszych, Kulanica, Kupiwa, Kusz (2), Larwa, Lepka, Lipiec (5), Łazowski (2), Marjanka, Maryniak (4), Mateja, Matys (2), Mazurek, Mądziarowski, Miskowiat (3), Obara (3), Ogon, Okoń (3), Olszówka, Ostrowski, Partyka, Pawlik (2), Pieczonka (4), Pilip (3), Piskorowski (2), Proc (4), Psuj (4), Rękas (2), Ryczko, Sieradzki, Słoma (5), Sniesek, Staroński (3), Stępniewski (2), Suszko (2), Szaniewicz, Szczepanik, Szwed, Tutka, Wach (3), Zabłotny (3), Zielonka i Żerebiec.

W Potoku Poduchownym ziemie otrzymali włościanie noszący następujące nazwiska: Błazik, Bucior (2 właścicieli), Cesa, Czechira, Gnojek, Golik, Grabek (2), Grabowski, Kotulski, Koza (2), Krzeszowiec (3), Łysy (2), Marmol, Rorat, Sniosek i Wardach.

Uwłaszczeni chłopi bezrolni: Borek, Ćwik, Fiodorow, Góra, Gromek, Kukiełka, Kuna, Lelfik, Magolan, Maryniak, Matys, Moskalew, Orzeł, Osuch, Otszałka, Paszko, Pawęzka, Pilip, Polec, Szwec, Tołczyk, Tutko i Żuk [APL, ZTL, sygn. 232, s. 149–154, 157–162].

Na początku lat 30. XX w. w Potoku Górnym obecne były rodziny, m.in. posiadające gospodarstwa rolne, noszące następujące nazwiska: Babij, Bastrzyk, Bazan (8 rodzin), Bazylak, Boczulak, Bołotiuk (2), Borek (3), Bucior (5), Byk (6), Cal, Chanas, Choma (5), Chrapko (8), Chudy, Czechyra, Czekirda (2), Ćwikła (3), Derylak, Deryło, Dorocicz, Dub (2), Dudek, Femiak, Ferenc (4), Garbacz (10), Głowik (8), Gnojek, Golik, Gołąb (4), Grabek (2), Grabowski, Grum (6), Hacia (2), Hałan (2), Jaceczko (5), Jaśkowski (2), Jedliński, Kałan, Kamiński, Kasperek, Kita, Klecha, Kmieć (4), Koba, Konieczny (2), Kornak, Kowalski (5), Koza (2), Kozioł (3), Kożuszek (3), Kruk (3), Krupa, Krzeszowiec (3), Kulnianica (3), Kulniawka, Kulpa, Kusz (4), Larwa (6), Lewkowicz, Lipiec (7), Lipko (2), Łazorko, Łazowski (2), Łebko, Łokaj, Łysy, Małys (3), Mańdziarowski, Maryniak (3), Masłowski, Mazur (2), Mazur vel Mazurkiewicz, Mazurek (3), Miduch, Mucha, Nazar, Obara (2), Okoń, Olekszyk, Olszówka (2), Ostrowski (3), Partyka (3), Pawelec (2), Pawełko, Pawlik (3), Pawroźnik, Pieczonka (7), Pierścionek, Pilip (2), Pisarczyk, Psiuk, Psuj (10), Pudzio, Rękas, Ryczko, Rzeźnik (2), Siek, Sieradzki, Skakuj (2), Skrobiec, Słoma (10), Smędra, Sniosek (4), Staroński (4), Stecyk (2), Stępniowski (3), Struk (2), Suszko, Szalewicz, Tutka, Tymofiejewicz, Waluda, Wardach, Wawrzak, Woch (2), Zabłotny (8), Zielonka (3) i Żuryszak [APLOK, AGPG, sygn. 2/13; sygn. 2/15].

W tym samym czasie w tzw. Potoku Poduchownym zamieszkiwały rodziny, będące również właścicielami gospodarstw rolnych, noszące następujące nazwiska: Bazan, Chudy, Cios, Czechyra, Golik (2), Gnojek (3), Grabek (4), Grum, Kida, Knap, Koza (3), Krasny, Krzeszowiec (2), Łysy, Magolon, Marmol (4), Matusiak, Mazur (2), Ostrowski (2), Pawlik, Pieczonka (2), Pukało, Rorat, Siek, Sniosek (5), Socha i Zabłotny [APLOK, AGPG, sygn. 2/14].

Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

Jedyne materiały uzyskane z 3 stanowisk pochodzą z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1988 i 1998 w ramach AZP. Na dwóch stanowiskach zebrano niecharakterystyczne odpadki krzemienne – zabytki o nieznanej chronologii. Na kolejnym znaleziony fragment naczynia glinianego pochodzi z późnego średniowiecza. Z tego też stanowiska pochodzi skałka krzemienna (element „dający iskrę” montowany w zamku skałkowym w broni gładkolufowej) datowana na XVIII-pocz. XX w. [NID, AZP obszar 96-81 i 96-82]. Ponadto znaleziono dwa bliżej nieokreślone skarby monet z XVII i XVIII w. [Grochecki, Solarska 2010, ryc. 4 i 5].

Pierwsza wzmianka o osadzie

Wieś została założona w 1574 r. na terenie starostwa krzeszowskiego przez posesora wójtostwa w Woli Kulońskiej, Józefa Wolińskiego, który jednocześnie rozpoczął zakładanie Gózdu Lipińskiego.

Właściciele i zarządcy

Potok powstał w 1574 r. na jeszcze słabo zasiedlonym, lesistym obszarze starostwa krzeszowskiego. Starostą krzeszowskim był wówczas kasztelan sandomierski Hieronim Ossoliński, a po nim w 1576 r. syn Marcin. Po śmierci Ossolińskiego w 1580 r. królewszczyznę krzeszowską uzyskał kanclerz Jan Zamoyski. W 1588 r. za zgodą sejmu otrzymał ją od króla w dziedziczne posiadanie, by w rok później włączyć do świeżo utworzonej Ordynacji Zamojskiej. W jej składzie Potok pozostawał przez następne stulecia.

W obu częściach Potoka funkcjonowały aż trzy folwarki. Jeden wójtowski Komorowskich funkcjonował w Potoku Dolnym, natomiast w późniejszym Potoku Górnym znajdowały się dwa – jeden plebański a drugi wójtowski. Wójtostwo w Woli Kulińskiej – Potoku Górnym było pierwotne wobec wsi. W 1574 r. należało do założyciela wsi – Józefa Wolińskiego. Zapewne po jego śmierci, już po 1589 r., zostało przejęte przez ordynację. W 1601 r. wójtostwo pod nazwą Dziewczy Potok z wsią Gózd kanclerz Jan Zamoyski dożywotnio nadał Pawłowi Piaskowskiemu, „słudze swemu, tak w domu jak i na wojnie doświadczonemu” (Stworzyński 49]. W 1639 r. ów folwark już był w rękach Garczyńskiego, zapewne Samsona lub jego syna Aleksandra, miecznika chełmskiego i starosty rzeczyckiego. Aleksander Garczyński dzierżył wójtostwo z Góździe jeszcze w 1672 r. [Gliwa 951]. Wkrótce potem zostało ono zlikwidowane i włączone bezpośrednio do Ordynacji, nadal jednak było oddawane w dzierżawę osobom prywatnym. W 1791 r. dzierżawczynią była Mierzwińska, której przypisuje się sprawny zarząd dobrami.

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Potoku Górny i Potoku Dolnym nadal należały do Ordynacji Zamoyskich.

Potok na mapie von Miega z lat 1779-1782.

Część z nich (w postaci folwarków) była oddawana w dzierżawę. Pozostałe grunty były użytkowane przez włościan, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich byli zobligowani do odrabiania pańszczyzny i płacenia czynszu.

W Potoku Górnym funkcjonował folwark należący do ordynacji. Na początku lat 40. XIX w. posiadał powierzchnię 894 mórg i 296 prętów (w tym 793 mórg i 176 prętów gruntów ornych, 95 mórg i 97 prętów łąk). Był on wydzierżawiany w ręce osób prywatnych. W 1843 r. został oddany w dzierżawę Michałowi Kurzątkowskiemu na okres 12 lat. Na przełomie lat 60. i 70. XIX w. folwark ten był źródłem utrzymania Bertolda Zimmera (Cymmera). Następnie znajdował się w rękach jego syna Henryka Zimmera (Cymmera). W 1853 r. został zorganizowany tzw. folwark Potok Nowy o powierzchni 139 mórg. Został on w latach 50. i 60. XIX w. wydzierżawiony Iserowi Glejzerowi [APL, AOZ, sygn. 7028; sygn. 7477; KGubL, sygn. 1276, k. 1–1v; sygn. 2441, k. 1; APLOK, Akta notariusza Felicjana Tirpitza w Biłgoraju, sygn. 2, s. 181–211].

Jednym z posiadaczy gruntów była również parafia rzymskokatolicka w Potoku Górnym. Dysponowała ona majątkiem o powierzchni 279 mórg i 240 prętów. Rząd carski po powstaniu styczniowym podjął decyzję (ukaz z 26 grudnia 1865 r.) dotyczącą konfiskat majątków należących do parafii rzymskokatolickich. Na jego podstawie na początku czerwca 1866 r. majątek parafii rzymskokatolickiej w Potoku Górnym został przejęty przez skarb państwa w następujący sposób: 161 mórg pozostało do dyspozycji włościan, zaś 109 mórg i 245 prętów przejął skarb państwa. Parafii pozostawiono jedynie 2 morgi i 295 prętów, na których znajdował się kościół i cmentarz oraz 6 mórg sadu i ogrodu warzywnego. Jesienią 1874 r. ostatecznie ustalono fakt przynależności do parafii 11 mórg i 189 prętów wszystkich gruntów. Majątek przejęty przez skarb państwa został przez władze carskie jeszcze w czerwcu 1866 r. wydzierżawiony Wojciechowi Głowikowi na lata 1866–1869 [APR, ZDP, sygn. 24/1552, k. 7–9, 62–63; sygn. 24/1747, s. 3–6; sygn. 30.25/15050, k. 1–3; sygn. 30.28/19316].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie w marcu 1868 r. doszło do powstania w Potoku Górnym 162 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów (2523 morgi i 13 prętów, w tym 2419 mórg i 36 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału Ordynacji. Ówczesny ordynat za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 17468,1666 rubla. Ponadto wszyscy właściciele uzyskali prawo do korzystania wspólnych pastwisk wraz z mieszkańcami Dąbrówki i Woli Kulońskiej o łącznej powierzchni 810 mórg i 93 prętów, z czego dla włościan Potoka Górnego przypadło 509 mórg i 221 prętów. Również włościanie z Potoka Górnego otrzymali możliwość pozyskiwania drewna (budowlane i opałowe) z okolicznych lasów (dacze leśne: Baba, Borowiec, Brzozowiec, Dąbrowa, Goszczyk, Hajduk, Korlin, Lipińskie Górki, Muszyniec, Naklik, Olszynki, Pęk, Patoki, Radocha, Roguźnianka, Suszka, Turowy Bór, Uchodów) należących do Ordynacji , w ramach serwitutów. Kwestia służebności pastwiskowych i leśnych została rozwiązana dopiero 21 lutego 1931 r. Wtedy właściciele wszystkich gospodarstw wymienionych w tabeli likwidacyjnej i korzystający z serwitutów uzyskali łącznie na własność prawie 1017,73 hektarów gruntów (m.in. 601,3 ha lasu, 177,27 ha gruntów ornych, 128,79 ha pastwisk, 20,71 ha łąk, 35,91 ha bagien, 10,66 ha zarośli itp.) [APL, ZTL, sygn. 232, s. 3–24, 32, 37, 39, 41, 60–63, 66, 69–73, 82]. W dniu 13 maja 1869 r. w Potoku Górnym oficjalnie pojawiło się kolejnych 21 właścicieli gospodarstw rolnych. Dokonano wtedy uwłaszczenia chłopów użytkujących gospodarstwa funkcjonujące na obszarze gruntów (174 morgi i 23 prętów, w tym 166 mórg i 148 prętów stanowiły użytki) należących (do 1865 r.) do miejscowej parafii rzymskokatolickiej, zaś od początku 1866 r. będących własnością skarbu państwa. W tzw. Potoku Poduchownym gospodarstwa te miały powierzchnię od 1,5 do 13 mórg. Chłopi ci również mogli korzystać z serwitutów leśnych i pastwiskowych na gruntach Ordynacji Zamoyskich, za co ordynat otrzymał odszkodowanie w wysokości 218,4 rubla. Ostateczne rozwiązanie kwestii serwitutów włościan z Potoka Poduchownego nastąpiło 24 maja 1930 r. Wtedy każde z gospodarstw otrzymało prawie 2,5 hektara gruntów (z czego prawie 2,3 ha stanowił las) [APL, ZTL, sygn. 232, s. 84–88, 91–102, 113–118, 132–138, 142–143, 145]. 30 września 1869 r. na terenie Potoka Górnego ostatecznie zakończył się proces uwłaszczania chłopów. Wtedy zrealizowano postanowienia ukazu z 2 września 1866 r. mówiącego o nadaniu bezrolnym chłopom ziemi pochodzącej z gruntów państwowych i poduchownych. Powstało w ten sposób kolejnych 23 gospodarstw, gdzie każde z nich liczyło przeszło 4 morgi (łącznie przekazano 98 mórg i 5 prętów ziemi, w tym 96 mórg i 221 prętów użytków rolnych).

Późną wiosną 1915 r. część włościan wyznania prawosławnego opuściła swoje gospodarstwa udając się ze swoim dobytkiem ruchomym na uchodźstwo w głąb Rosji. Z tego powodu prawie 25% gruntów leżało odłogiem (418,5 morgi z 2074,5 użytkowanych we wsi Potok Górny). Austro-węgierskie władze okupacyjne zaleciły tymczasowe przejęcie tych gruntów przez okolicznych włościan w charakterze dzierżaw. W 1917 r. w Potoku Górnym funkcjonowały 253 gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 4 mórg ziemi [APLOK, AGPG, sygn. 61; sygn. 63, k. 1–1v; sygn. 64, k. 7v, 160].

W drugiej połowie lat 20. i na początku lat 30. XX w. rozpoczął się proces wyprzedaży gruntów wchodzących w skład folwarku Potok. Ich nabywcami byli m.in. urzędnik gminy Józef Malawski i kierownik szkoły Jan Sander. Oprócz nich ziemie zakupili włościanie posiadający już gospodarstwa na terenie Potoku Górnego lub dotychczasowi drobni dzierżawcy gruntów folwarcznych [Bazan, 73].

Demografia, stosunki etniczne i wyznaniowe

W rejestrze poborowym z 1589 r. pojawia się Kulnieńska (Kuleńska) Wola, licząca 16 łanów osiadłych i wójtostwo z sześcioma poddanymi. We wsi był pop, młynarz, 17 zagrodników na roli oraz 12 komorników ubogich [ŹD XVIII, cz. 1, s. 24]. Rejestr pogłównego ziemi przemyskiej z 1674 r. wymienienia w Potoku 128 mieszkańców obojga płci z dziećmi, wyznania rzymskiego i ruskiego [Rejestr z. przem. 1674, 139]. Spisy austriackie z 1785 r. wykazują w obu częściach Potoka oraz przysiółku Słoboda ogółem 1776 mieszkańców, w tym 1169 katolików, 552 unitów oraz 55 Żydów [Budzyński 293].

W 1827 r. w Potoku Górnym istniało 187 domów, w których mieszkało 1188 osób. Cztery dekady później (1866 r.) w Potoku odnotowano obecność 1328 osób. Na początku XX w. istniały 234 domy i zamieszkiwało 2246 osób. Oprócz tego na terenie folwarku Potok przynależącym do Ordynacji Zamoyskich przebywały 64 osoby. W styczniu 1920 r. w Potoku Górnym odnotowano 331 drewnianych budynków mieszkalnych i 642 budynków gospodarczych (2 murowane i 640 drewnianych). Rok później (we wsi i folwarku Potok Górny oraz w Potoku Poduchownym) w czasie spisu powszechnego odnotowano istnienie 352 budynków mieszkalnych i 1903 mieszkańców [APLOK, AGPG, sygn. 62, k. 29; Tabella, II, 113; Spravochnaya, 19; Skorowidz, IV, 8; Osiński, Obwód, 340]. W latach 1944–1948 nastąpiło zmniejszenie liczby ludności z powodu deportacji ludności wyznania prawosławnego i narodowości ukraińskiej na teren Związku Sowieckiego, przeprowadzenia akcji „Wisła”. Ponadto nieliczni z mieszkańców dobrowolnie zdecydowali się na opuszczenie Potoku Górnego i objęcia gospodarstw na tzw. Ziemiach Odzyskanych, opustoszałych po deportacji ludności narodowości niemieckiej [APLOK, AGPG, sygn. 1299, k. 41].

Kościół rzymskokatolicki

Pierwszy drewniany kościół rzymskokatolicki powstał w Potoku w 1581 r. lub nawet krótko wcześniej z fundacji założyciela wsi – Józefa Wolińskiego. W tym roku (15 VI) król Stefan Batory wydał przywilej, w którym uposażył kościół dwoma łanami pola z czterema zagrodnikami (późniejsza Księża Wólka). Konsekracji świątyni pod wezwaniem ś.w. Jana Chrzciciela dopiero w 1611 r. dokonał biskup bakowski Walerian Lubieniecki. Kościół oszczędziły wojny i najazdy XVII w., ale poddał się czasowi. Dlatego w 1743 r. z inicjatywy ówczesnego proboszcza Grzegorza Jastrzębskiego rozpoczęto budowę nowej świątyni murowanej. Jej fundatorami byli bracia Kazimierz i Franciszek Grabińscy (6.000 złp), dzierżawcy Potoka, Lipin i Naklika, oraz ordynatowa Teresa z Michowskich Zamoyska (3.000 złp). Budowę ukończona została w 1754 r., a konsekracji dokonał 14 lipca tego roku biskup przemyski Wacław Sierakowski.

Uposażenie powiększono do 21 poddanych [Kowalski 26-28, 31]. Nowy kościół p.w. św. Jana Chrzciciela otrzymał bryłę trzynawową w stylu barokowym. Parafia obejmowała w 1785 r. osady: Borowina, Brzozowiec, Brzyska Wola, Dąbrówka, Derylaki, Gózd, Jedlinki, Kulno, Lipiny, Naklik z Zagrodami Naklickimi, Potok Górny, Szyszków, Wólka Kulońska i Wólka Łamana [Budzyński 293].

Parafia w Potoku Ordynackim w 1805 r. weszła w skład dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. Taka organizacja utrzymywała się do połowy lat 60. XIX w. Podczas sporządzania opisu parafii w 1860 r. wykazano w Potoku Górnym 750 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Na mocy ukazu z 1865 r. dobra ziemskie należące do parafii (za wyjątkiem areału 6 mórg ziemi oraz gruntami pod kościołem i cmentarzem) zostały przejęte przez skarb państwa rosyjskiego. Po powstaniu styczniowym rząd carski wymusił również przeprowadzenie reorganizacji struktur Kościoła rzymskokatolickiego na terenie Królestwa Polskiego. Parafia w Potoku znalazła się na terenie dekanatu biłgorajskiego diecezji lubelskiej. Otrzymała wtedy 2-osobowy etat: proboszcza i wikarego. W 1870 r. w jurysdykcji proboszcza potockiego znajdowali się wierni z następujących miejscowości: Potok, Dąbrówka, Kulanka, Zagródki, Szyszków, Naklik, Kulno, Łazy, Sigiełki, Lipiny Górne, Lipiny Dolne, Gózd, Lipinki i Jedlinki. Wiernych stopniowo przybywało, co było skutkiem przyrostu demograficznego. Na początku XX w. na terenie Potoku Górnego obecnych było 1314 katolików. W latach 1905–1907 doszło do nagłego wzrostu liczby parafian z powodu porzucenia prawosławia przez byłych unitów, którzy otrzymali możliwość dokonania konwersji na katolicyzm. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Potoku Górnym było 1348 katolików. Od schyłku XVIII w. do 1918 r. parafią kierowali następujący księża: Mikołaj Maciejowski (1776–1802), Bartłomiej Sobolewski (1802–1821), Mateusz Bełcikowski (1821–1856), Jan Pawełkiewicz (1856–1857), Tomasz Petrykowski (1857–1873), Feliks Kamiński (1873–1876), Franciszek Matraś (1876–1878) i Fryderyk Więckowski (1878–1918). Ponadto na funkcji wikarego byli obecni m.in.: ks. Leonard Kłopotowski, ks. Władysław Petrykowski, ks. Józef Waśkiewicz, ks. Aleksander Urban, ks. Stefan Boćkowski, ks. Antoni Czamarski [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 B IV b 84; APL, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–5; KGubL, sygn. 10027; sygn. 10193; APR, ZDP, sygn. 24/1552, k. 7–9; sygn. 30.25/15051, s. 2; APZ, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–43; Catalogus 1865, 14; Catalogus 1870, 20; Catalogus 1875, 36; Catalogus 1887, 33; Catalogus 1894, 34; Catalogus 1898, 34; Catalogus 1902, 36; Catalogus 1906, 36; Catalogus 1910, 37–38; Catalogus 1914, 30; Catalogus 1917, 30; Catalogus 1919, 25; Spis kościołów 1939, 70; Spravochnaya, 19; Skorowidz, IV, 8].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości doszło do zmniejszenia obszaru znajdującego się w jurysdykcji proboszcza w Potoku z powodu powstania samodzielnej parafii w Lipinach. W okresie międzywojennym i późniejszym stanowisko proboszczów parafii rzymskokatolickiej w Potoku Górnym zajmowali następujący księża: Ludwik Kwiek (1918–1920), Józef Sławiński (1920), Kazimierz Siedlecki (1920–1922), Stanisław Frug (1922–1923), Seweryn Śluskowski (1923–1925), Adolf Netczyński (1925–1936), Błażej Nowosad (1936–1943), Ludwik Olechowski (1944–1945), Franciszek Surtel (1945–1946), Aleksander Hawryluk (1946–1962), Józef Walczak (1962–1971) i Bogusław Wojtasiuk (1971–1989). Funkcję wikariusza począwszy od 1918 r. pełnili: ks. Antoni Czamarski. W październiku 1929 r. w Potoku Górnym odnotowano 1101 katolików. Funkcję organistów w okresie międzywojennym w Potoku Górnym sprawowali m.in.: Bolesław Cichocki, Wacław Krzaczek i Stanisław Szwajgier. Przed wybuchem II wojny światowej parafia (licząca 4909 osób) obejmowała swoim zasięgiem, oprócz Potoka Górnego, następujące miejscowości: Dąbrówka, Gózd, Jedlinki, Kulno, Łazów, Naklik, Naklik-folwark, Szyszków, Wola Kulońska i Zagródki. Na terenie parafii działały wówczas następujące organizacje: Stowarzyszenie Żywego Różańca, Tercjarze Zakonu Franciszkanów oraz Katolickie Stowarzyszenie Mężów i Młodzieży Męskiej [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 B IV b 84; APLOK, AGPG, sygn. 2/14, k. 42v–44; APZ, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 43–45; Catalogus 1920, 70; Catalogus 1928, 43; Catalogus 1929, 51; Spis kościołów 1935, 47; Spis kościołów 1936, 47; Spis kościołów 1937, 47; Spis kościołów 1938, 48; Spis kościołów 1939, 70; Spis kościołów 1948, 161].

Kościół greckokatolicki

Cerkiew unicka w Potoku Górnym w XIX w. funkcjonowała jedynie do 1845 r. Proboszczami tej parafii byli ks. Stefan Sajkowicz (1798–1844) i ks. Antoni Skrobański (1844–1845). Parafia była uposażona gruntami o powierzchni 64 mórg. Należy jednak zaznaczyć, że sama świątynia była od połowy lat 30. XIX w. w fatalnym stanie technicznym co doprowadziło do jej upadku. Ks. S. Sajkowicz od 1836 r. pełnił również funkcję proboszcza parafii w Lipinach. Prawdopodobnie wierni z racji braku możliwości korzystania z własnej świątyni byli zmuszeni do uczęszczania do cerkwi w Lipinach. W 1842 r. przeszło 25% unitów z parafii potockiej przyjęło prawosławie, co poskutkowało utworzeniem parafii prawosławnej. Doszło do zmniejszenia liczby wiernych. Pozostali unici zostali włączeni do parafii w Lipinach. Również grunty parafii potockiej stały się własnością parafii lipińskiej. Uniccy mieszkańcy Potoka Górnego zostali objęci opieką duszpasterską przez ks. Stefana Sajkowicza (1836–1843) i ks. Antoniego Skrobańskiego (1844–1875). Ostatni z wymienionych księży zdecydował się na przyjęcie prawosławia, co miało duży wpływ również na zaakceptowanie przez większość parafian faktu włączenia do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. W Lipinach Górnych funkcjonowała cerkiew drewniana p.w. św. Dymitra, która została wzniesiona jeszcze w XVIII w. W połowie lat 60. XIX w. funkcję psalmisty pełnił Bazyli Jaceczko, zaś starostą cerkiewnym był Jan Wołoszyn. Liczba parafian z Potoka wynosiła 210 osób. W latach 1869–1872 uzyskali dostęp do nowo wzniesionej cerkwi w Lipinach Górnych również p.w. św. Dymitra. Inwestycja została przeprowadzona dzięki składkom parafian, jak i finansowemu wsparciu rządu carskiego. Wykonawcą prac budowlanych był Józef Ettinger z Zamościa. Parafia w Lipinach przynależała do dekanatu biłgorajskiego chełmskiej diecezji unickiej. Przy cerkwi unickiej w Lipinach istniał stały etat psalmisty. Tuż przed likwidacją unii (w sierpniu 1873 r.) stanowisko to zajął Stach Partacz [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 87, k. 10v, 140dv; dieło 386, k. 2–3v; dieło 387, k. 1–1v; APL, ChDWKP, sygn. 3021; ChKGK, sygn. 227, k. 58v–59, 69v–70; sygn. 237, k. 2–3; KPCh, KV, sygn. 116, s. 64–69; sygn. 187, s. 103; Sęczyk, 303, 453, 574, 586, 731]. Należy zaznaczyć, że niektórzy unici z Potoka Górnego nie pogodzili się z faktem likwidacji Kościoła greckokatolickiego. Tzw. „oporni” po 1875 r. starali się nie uczestniczyć w obrzędach religijnych rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, ignorować obowiązujące ich przepisy, jak również nie ulegać środkom przymusu stosowanym wobec nich przez rząd carski. W celu ominięcia stawianych przeszkód udawali się również nielegalnie na teren Galicji w celu np. zawarcia związku małżeńskiego lub zarejestrowania chrztu dziecka [APL, ChWDKP, sygn. 3258; sygn. 5831; ChZD, sygn. 1464; sygn. 4520; sygn. 4788; KGubL, sygn. 3516].

Kościół prawosławny

Pierwszą drewnianą cerkiew prawosławną w Potoku wzniesiono prawdopodobnie wkrótce po roku 1574, a z pewnością przed 1581 r. Wzmiankowano ją w 1612 r. Tę niewielką drewnianą świątynię wzniesiono w miejscu zwanym „nawsie”, późniejszym Przedmieściu, na lekkim pagórku pomiędzy strumykami Wilczy i Dziewczy Potok [APL AOZ-plany 381 – „Mappa” Potoka Górnego z 1785 r.]. Wkrótce dobudowano do niej popostwo (plebanię prawosławną). Parochia prawosławna, a później unicka obejmowała tylko wsie Potok i Gózd [Budzyński 293]. Ta pierwotna cerkiew popadła w ruinę przed 1839 r.

W październiku 1842 r. zaczęła funkcjonować w Potoku Górnym cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Powstała ona w wyniku przyjęcia tego wyznania przez część dotychczasowych unitów zamieszkujących Potok Górny. Prawosławie przyjęły m.in. rodziny: Bołotiuków, Chanasów, Chrapków, Grabowskich, Jaceczków, Kałanów, Kruków, Kulnaniców, Kuszów, Mandzirowskich, Maryniaków, Miśkowiatów, Łazowskich, Pawelczyków, Pierścionków, Pilipów, Piskorowskich, Psujów, Ryczków i Słomów. Budynek cerkwi został wniesiony w 1850 r. przy wsparciu Ordynacji Zamoyskich. W pierwszych tygodniach jej działalności funkcję proboszcza pełnił ks. Ignacy Gintowt z Luchowa. Na początku stycznia 1843 r. parafia otrzymała własnego proboszcza w osobie ks. Piotra Głowaczewskiego, który sprawował swoje obowiązki aż do śmierci w 1859 r. Jego następcami byli: Krzysztof Szumowski (1859–1875), Jan Juchnowski (1875–1878), Teodor Pawłowski (1878–1905), Mikołaj Babienko (1905–1908), Aleksander Radzik (1908–1911) i Aleksy Lebiediew (1911–1918). Parafia od połowy lat 80. XIX w. była uposażona 62 morgami ziemi. W 1872 r. zostały zbudowane plebania i budynki gospodarcze. Z chwilą likwidacji Kościoła greckokatolickiego w 1875 r. doszło do dość interesującej sytuacji. Nowi wyznawcy prawosławia w Potoku Górnym (ex-unici przynależący do 1875 r. do parafii unickiej w Lipinach) zostali przypisani do parafii prawosławnej w Lipinach Górnych. Doprowadziło to do sytuacji, w której mieszkańcy jednego wyznania w Potoku Górnym przynależeli do dwóch parafii np. w 1880 r. do parafii Potok Górny przynależało 300 wiernych, zaś do parafii Lipiny Górne – 227. Taki stan rzeczy utrzymywał się aż do połowy lat 80. XIX w. Następnie wszyscy wyznawcy prawosławia w Potoku Górnym należeli do miejscowej parafii. W 1912 r. w Potoku Górnym obecnych było 700 osób prawosławnych. Wieloletnim starostą cerkiewnym był Mikołaj Kałan (1887–1915) z Potoka Górnego. Wśród osób wyznania prawosławnego przeważali przedstawiciele miejscowej społeczności. Jednak należy również wspomnieć o obecności Rosjan, którzy czasowo przebywali na tym terenie z racji pełnienia różnych obowiązków służbowych (straż graniczna, straż ziemska, straż karczemna, nauczyciele szkół elementarnych, księża prawosławni, urzędnicy gminni). Latem 1915 r. większość wyznawców prawosławia udała się na uchodźstwo (bieżeństwo) w głąb Rosji [APL, ASCPP w Potoku Górnym, sygn. 1–3; KGubL, sygn. 4653; KPCh, sygn. 336; sygn. 774; KPCh, KV, sygn. 121, s. 41, 101; sygn. 126, s. 38; sygn. 187, s. 44; WDKP, sygn. 46, passim; sygn. 261, k. 1–4; ChWDKP, sygn. 3–4; sygn. 163; sygn. 1112; sygn. 3021; APP w Potoku Górnym, sygn. 1–27; ChZD, sygn. 1435; sygn. 2152; APLOK, AGPG, sygn. 487, s. 74; APZ, ASCPP w Potoku Górnym, sygn. 1–39; „Kholmsko-Varshavskiy Eparkhial’nyy Vestnik” 1878, 19, 3; 1880, 24, 396; 1890, 18, 310; 1904, 45, 537; 1905, 4–5, 49; „Kholmskaya Tserkovnaya Zhizn’” 1914, 24, 898; Osiński, „Propaganda luchowska”, 78–81; Slobodian, Tserkvy, 337].

Latem 1916 r. do Potoku Górnego trafiła kilkunastoosobowa grupa prawosławnych uchodźców ewakuowanych z Wołynia. Wiosną 1917 r. zostali przeniesieni do innych wyznaczonych miejsc pobytu na terenie powiatu tomaszowskiego i zamojskiego [APLOK, AGPG, sygn. 59, k. 41, 42v]. Po zakończeniu I wojny światowej prawosławni z Potoku Górnego zaczęli stopniowo powracać do dawnego miejsca zamieszkania. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę władze administracyjne zaczęły organizować sprawy wyznaniowe. Majątki parafii prawosławnych zostały przejęte pod tymczasowy zarząd państwowy. Grunty należące do parafii prawosławnej w Potoku Górnym zostały rozparcelowane. Plebania w latach 1922–1923 mieściła posterunek Policji Państwowej, zaś od 1923 r. zostały w niej ulokowane klasy miejscowej szkoły powszechnej. Zaczęto tworzyć na nowo strukturę parafii prawosławnych. Spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność 480 prawosławnych. W styczniu 1922 r. odnotowano w Potoku Górnym 469 osób wyznania prawosławnego, przy takiej ilości wiernych nie było możliwości, utworzenia samodzielnej parafii. Osoby te stały się członkami społeczności parafialnej w Kulnie. Dopiero w 1925 r. wyrażono zgodę na utworzenie samodzielnej parafii prawosławnej w Potoku Górnym (objęła ona swoim zasięgiem miejscowości: Potok Górny, Jedlinki, Dąbrówka, Lipiny Górne, Roguźna, Łazory i Gózd Lipiński). Proboszczem został mianowany ks. Paweł Szwajka (1925–1927). Jego następcami byli: Dymitr Pawełko (1927–1939) i Stefan Chalimow (1939–1945). Parafii przekazano w użytkowanie 2.5 morgi ziemi. W październiku 1929 r. w Potoku Górnym obecnych było 536 wyznawców prawosławia, zaś w lutym 1931 r. już 603 wyznawców. Parafia przestała funkcjonować w 1945 r. Budynek cerkwi został zamknięty [APDLC, sygn. 241; APL, UWL [1919–1939], WSP, sygn. 643, s. 254; APLOK, AGPG, sygn. 2/15, k. 71v–72; sygn. 483, s. 26, 30; sygn. 487, s. 71, 74; „Monitor Polski” 1919, 135; Slobodian, Tserkvy, 337; Skorowidz, IV, 8]. Zanik wyznania prawosławnego w Potoku Górnym z powodu deportacji ludności ukraińskiej na teren Związku Sowieckiego i konwersji na obrządek rzymskokatolicki spowodowało przejęcie budynku miejscowej cerkwi wiosną 1946 r. na potrzeby szkolnictwa [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 16, 17v, 46v].

Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej późną jesienią 1944 r. rozpoczął się proces deportacji miejscowej ludności ukraińskiej na tereny Związku Sowieckiego. Wywózka tej ludności wyznania prawosławnego była kontynuowana w 1945 r. Do Związku Sowieckiego zostały wywiezione wtedy rodzina Pawlików (z Potoku Poduchownego). Tylko nieliczni, po przejściu na łono Kościoła rzymskokatolickiego, uniknęli wyjazdu do Związku Sowieckiego. Pojedynczym rodzinom ukraińskim udało się pozostać na terenie wsi, ale w ramach akcji „Wisła” zostali w 1947 r. translokowani na Ziemie Odzyskane. Sprzedażą majątku nieruchomego (budynki, grunty) pozostawionego przez wysiedlonych Ukraińców zajmowała się specjalna komisja gminna [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 1, 2, 10; sygn. 1299, k. 34, 35, 40; sygn. 2/14, k. 53v–54].

Wyznanie mojżeszowe

Na terenie Potoku co najmniej od końca XVIII w. obecni byli również nieliczni Żydzi. Inwentarz Potoku Górnego z czerwca 1791 r. wymienia wśród osób płacących czynsz Żyda o nazwisku Cała oraz kolejnego o imieniu Mordka [APL, AOZ, sygn. 2.1.2/467, k. 6v; sygn. 2.1.2/471, k. 14v]. Od trzeciej dekady XIX w. Żydzi przynależeli do okręgu bóżniczego w Krzeszowie nad Sanem. To spowodowało, że ich macierzystą świątynią była synagoga w tym mieście. Posiadali również wpływ na wybór władz dozoru bóżniczego o ile opłacali stosowne składki. Na początku XX w. na terenie wsi odnotowano 58 osób wyznania mojżeszowego. Tuż przed wybuchem I wojny światowej w Potoku Górnym zamieszkiwała rodzina Szprungów. Spis powszechny z 1921 r. wykazał 75 osób wyznania mojżeszowego. Rodzina Szprungów mieszkała w Potoku Górnym w okresie międzywojennym trudniąc się handlem. W latach 30. XX w. na terenie tzw. Potoku Poduchownego obecna była rodzina Rychterów. Kres obecności osób wyznania mojżeszowego nastąpił na początku listopada 1942 r. Została wtedy przeprowadzona zmasowana akcja ich deportacji do getta w Krzeszowie lub też oddziały niemieckie dokonywały egzekucji tych, którzy zdecydowali się na ucieczkę. Taki los spotkał przedstawicieli rodziny Bryków. Holocaust udało się przeżyć Szlomie Izaakowi Szprungowi. Pomogło mu w tym małżeństwo Jana i Katarzyny Grum, którzy przechowywali ukrywającego się Szprunga w swoim gospodarstwie w specjalnie wykonanym schronie oraz pomagali 3 innym osobom narodowości żydowskiej. Małżeństwo Grumów za ten czyn zostało odznaczone medalem Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata [APLOK, AGPG, sygn. 2/14, k. 38v–39; APKOS, ASCOB w Krzeszowie, sygn. 26, s. 1–3; Spravochnaya, 19; Skorowidz, IV, 8; Bazan, 74–75; Night Without End, 78–83].

Potok Dolny

Pierwsza osada zwana Potokiem Dolnym związana była z ordynackim folwarkiem, położonym wówczas na południe od Potoka Górnego. Zabudowania osady rozciągały się w dolince strumyka od kościoła potockiego w kierunku Dąbrówki i Zagródek. Zapewne były tożsame z Potokiem Małym, uwidocznionym na mapie Miega z lat 1779-1783.

Potok Mały na mapie von Miega z lat 1779-1782.

Folwark wójtowski w Potoku Dolnym mógł powstać jeszcze za życia zmarłego w 1605 r. kanclerza Jana Zamoyskiego, aczkolwiek pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1639 r. Posesorem wójtostwa był wtedy podkomorzy bełski Jan Komorowski, uprzednio zaufany człowiek kanclerza i jeden z wychowawców jego syna – jedynaka Tomasza. Do Komorowskich należał jeszcze w 1669 r. Inwentarz z 1639 r. wykazywał funkcjonowanie dworu dzierżawców, folwarku, browaru, winnicy, trzech karczem oraz trzech stawów. Do wójtostwa przynależały wsie Dąbrówka i Zagródki Stare [Stworzyński 306].

W 1721 r. dzierżawcą – zastawnikiem folwarku z przyległymi wsiami (a także Krzeszowa) był podczaszy bracławski Aleksander Młodecki, zaś po jego śmierci w 1735 r. wdowa Konstancja z Wereszczaków, która wkrótce potem powtórnie wyszła za starostę długołęskiego Józefa Chociszewskiego. Dzierżawa należała do niej zapewne do 1765 r. Chociszewska wykazywała się zapobiegliwością, gospodarnością, ale jednocześnie bezwzględnością wobec poddanych [Bondyra 2020, 71]. Inwentarz z 1737 r. wspomina o podniesieniu przez nią folwarku z upadku i odbudowaniu młyna i karczmy zajezdnej [APL AOZ 462]. Kolejnym dzierżawcą folwarku oraz Dąbrówki i Zagródek był cześnik nurski Kazimierz Grabiński [Ibidem, k. 1].

W tym czasie luźna dotąd osada przy folwarku rozwinęła się w wieś, o czym świadczą ekstrakty trzyletnie gromady z lat 1787-1789, kiedy jej wójtem był Tomasz Barczak [APL AOZ 910, s. 347]. W 1783 i 1800 r. Potok Dolny z Przysadkami (Przysiadkami) przynależał do ordynackiego klucza Potok Górny. Wówczas w zreorganizowanym przez zarząd Ordynacji folwarku oraz we wsi funkcjonowały trzy karczmy i austeria [Orłowski 31; Kasperek 18].

Oświata

Istniejąca od 30 września 1869 r. w Potoku Górnym 1-klasowa szkoła elementarna otrzymała grunty o powierzchni 2 mórg. Miały one służyć nauczycielom zatrudnionym w szkole lub też decyzją zebrania wiejskiego mogły być dzierżawione. Z tytułu opłat dzierżawnych można było pozyskiwać środki na utrzymanie tej placówki oświatowej. Na stanowisku nauczyciela w tej placówce oświatowej pracowali m.in.: Józef Derman, Antoni Szawała. Uczęszczały do niej głównie dzieci wyznania prawosławnego z Potoku Górnego [APL, ZTL, sygn. 232, s. 151; KPCh, KV, sygn. 187, s. 36; DSZ, sygn. 188; APZ, ASCPP w Potoku Górnym, sygn. 29, s. 21; sygn. 31, s. 23; sygn. 34, s. 6–7]. W 1913 r. doszło do reorganizacji szkół elementarnych w Potoku Górnym. Funkcjonująca dotąd 1-klasowa gminna szkoła elementarna została przekształcona w 2-klasową placówkę oświatową. Jej nauczycielem został Antoni Szawała. Ponadto utworzono 1-klasową szkołę elementarną nr 1 (nauczyciel Michał Lewczuk) i 1-klasową szkołę elementarną nr 2 (nauczycielka Helena Malicka). Wszystkie te szkoły wiosną 1915 r. zostały ewakuowane w głąb Rosji [APL, DSZ, sygn. 188; Kholmskaya guberniya. 1914 god, 178]. Późną jesienią 1915 r. zaczęła działać 2-klasowa szkoła elementarna z polskim językiem wykładowym powstała za zgodą austro-węgierskich władz okupacyjnych. W roku szkolnym 1915/1916 uczęszczało do niej 177 dzieci. Z nastaniem wolnej Polski została utworzona szkoła powszechna. Stanowisko nauczyciela w okresie międzywojennym w szkole w Potoku Górnym zajmowali m.in.: Edmund Domański, Maria Jukowska, Helena Sander, Jan Sander, Feliks Karwan i Maria Waleria Foltyn (od 1928 r. Karwan) [APL, C. i K. Komenda Powiatowa w Biłgoraju, sygn. 31, s. 13, 15–16; APLOK, AGPG, sygn. 2/15, k. 65v–66; ISB, sygn. 48, s. 609–610]. W czasie II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne zezwoliły na funkcjonowanie w Potoku Górnym polskiej szkoły ludowej. Na stanowisku nauczyciela pracował m.in. Edward Hild. Ponadto w Potoku Górnym funkcjonowała od 25 listopada 1939 r. odrębna ukraińska szkoła ludowa. Jej kadrę pedagogiczną w 1940 r. stanowili: Dmytro Byk, Wasyl Chrapko i Witalij Holonko. Po zakończeniu II wojny światowej zaczęła działać w Potoku Górnym działała 7-klasowa szkoła podstawowa. Funkcję nauczycieli pełnili w niej: Wanda Steliga, Czesław Doruch, Tadeusz Karasiński i Aleksander Chawryluk. W 1958 r. funkcjonowała już 7-klasowa szkoła podstawowa [APLOK, ISB, sygn. 31, k. 1v–2, 9, 10, 29; sygn. 33, s. 4; sygn. 48, s. 448–449, 505–506; sygn. 58, s. 289–294; PPRNiUPB, sygn. 2881].

Wpływ na kształtowanie postaw prospołecznych w Potoku Górnym miał fakt funkcjonowania Ochotniczej Straży Pożarnej. Jej początki sięgają okresu międzywojennego. Udało jej się również przetrwać okres okupacji niemieckiej. Borykała się w latach 40. XX w. z brakiem odpowiedniej jakości sprzętu gaśniczego. W 1947 r. liczyła 35 członków [APLOK, AGPG, sygn. 1299, k. 38, 41, 105; sygn. 1300, k. 3–3v; sygn. 1301, k. 15, 17, 19, 43, 65; sygn. 1302, k. 24].

Gospodarka

Ludność wsi w czasach staropolskich trudniła się głównie rolnictwem. Gleby tutejsze nie należały do specjalnie urodzajnych. Protokół pomiarowy z 1787 r. określa je jako „gatunek ziemi jest piasek z ziemią popielatą zmieszany, sap zwany”. Wśród upraw dominowały zboża, w wśród nich żyto (przeważnie ozime) i owies. Ponadto uprawiano grykę i w mniejszym stopniu jęczmień, pszenicę, groch, len i proso. Tego typu uprawy dominowały również w XIX w., a także w pierwszej połowie XX w. [APL AOZ 467, k. 5v; sygn. 471, k. 7]. Poza uprawą roli, ludność podejmowała zajęcia leśne. Chłopi byli zobowiązani do darmowej pańszczyzny w folwarku. W 1783 i 1789 r. pod naciskiem austriackich władz zaborczych zarząd Ordynacji zmniejszył jej wymiar do 26 dni w roku, w połowie sprzężajem wołami, a w połowie pieszo. Pańszczyzna miała być odrabiana nie od gruntów, lecz od chałupy [APL AOZ 1199, k. 1].

W 1783, 1786 i 1800 r. Potok był ośrodkiem klucza ordynackiego, obejmującego Potok Górny z Zagródkami, Potok Dolny z Przysiadkami (Przysadkami), Gózd Lipiński i Dąbrówkę [Orłowski 31].

Poza uprawą typowych zbóż w Potoku Górnym zajmowano się prowadzeniem plantacji tytoniu. Pierwsza uprawa pojawiła się w Potoku Górnym dopiero w 1942 r. Sprowadził ją do tej miejscowości Józef Skakuj. Oprócz niego pierwsze plantacje założyli: Jan Bastrzyk, Michał Bazan, Andrzej Grabacz, Antoni Garbacz, Antoni Grum, Jan Grum, Wojciech Deryło, Michał Obara i Szczepan Obara. Uprawa tytoniu na szerszą skalę rozpoczęła się po zakończeniu II wojny światowej [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 63v; Bazan, 81–85].

Oprócz rolnictwa źródłem utrzymania miejscowej ludności było rzemiosło oraz świadczenie różnych usług. Na początku lat 30. XX w. usługi szewskie w tzw. Potoku Poduchownym świadczyli Polak o nazwisku Rorat i Żyd Lejzor Rychter a w Potoku Górnym Andrzej Suszko. Kuśnierstwem w Potoku Górnym zajmował się Moszko Knochen, zaś krawiectwem Abram Icek Struzer. W czasie okupacji niemieckiej w Potoku Górnym kowalstwem zajmował się Józef Femiak. Właścicielami młyna oraz tartaku parowego byli Antoni i Szczepan Głowikowie [APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20v; sygn. 2/13, k. 32v–33; sygn. 2/14, k. 27v–28, 38v–39].

Mieszkańcy Potoka Górnego utrzymywali się również z handlu. Przed I wojną światową, w czasie jej trwania oraz po jej zakończeniu handlem w Potoku Górnym trudnił się Chaim i Srul Szprungowie. W okresie międzywojennym działalnością handlową w tzw. Potoku Poduchownym zajmowali się Polak Marcin Sęk i Żyd Dawid Rychter, zaś w Potoku Górnym Boruch Knochen, Berek Lipszyc i Srul Zylbercwajg. Ofertę sprzedaży artykułów spożywczych i przemysłowych posiadały sklepy Anny Larwy i Michała Stępniowskiego wiosną 1944 r. [APKOS, ASCOB w Krzeszowie, sygn. 26, s. 1–3; APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20v; sygn. 2/14, k. 38v–39, 49v–50; sygn. 2/15, k. 42v–43, 55v–56, 125v–126, 135v–136; sygn. 2/13, k. 28v–29].

W Potoku produkowano również alkohol. Co najmniej od schyłku XVIII w. w Potoku Górnym funkcjonował browar. W latach 40. XIX w. w folwarku Potok działała gorzelnia posiadająca 3 kotły i 6 kadzi [APL, AOZ, sygn. 471, k. 4av; sygn. 7028]. W pierwszej połowie XIX w. władze Ordynacji decydowały się na oddawanie w dzierżawę prawa produkcji i sprzedaży alkoholu. W Potoku funkcjonowały karczmy. Inwentarz Potoka Dolnego z 1791 r. wspomina o istnieniu karczmy zwanej Arendą na drodze prowadzącej do Tarnogrodu. Pełniła ona funkcję zajazdu. Nieopodal kościoła w Potoku działała karczma nie pełniąca funkcji zajazdu. Analogiczne zadania spełniał obiekt w Potoku Górnym leżący przy trakcie do Leżajska i ulokowany nieopodal dworu. Kolejna taka karczma zlokalizowana była nieopodal cerkwi unickiej. W 1841 r. Michał Kurzątkowski wydzierżawił na prawie 12 lat prawo produkcji alkoholu w Potoku oraz ich sprzedaży w 4 funkcjonujących tutaj szynkach za sumę prawie 4806 zł. W połowie lat 60. XIX w. dzierżawcą propinacji byli Iser Glejzer i Zys Welczer [APL, AOZ, sygn. 467, k. 3v–4; sygn. 471, k. 4a–5; sygn. 7477; sygn. 11100].

W 1950 r. Spółdzielnia Spożywców „Społem” działająca w Lipinach Dolnych została przeniesiona do Potoka Górnego. Prężnie funkcjonowała ona w okresie PRL. Pod jej auspicjami prowadzono sklepy z artykułami spożywczymi i przemysłowymi oraz piekarnię [Bazan, 94–96].

Ważną funkcję w życiu mieszkańców i ich działalności gospodarczej odgrywały instytucje kredytowo-oszczędnościowe. 1 października 1951 r. zaczęła działać Gminna Kasa Spółdzielcza, która 2 miesiące później została przekształcona w Filię Banku Spółdzielczego w Tarnogrodzie. Kolejnym etapem rozwoju tej placówki było przekształcenie jej w Bank Spółdzielczy w Potoku [Bazan, 97–98].

Źródłem dochodów niektórych mieszkańców Potoku Górnego w XIX stuleciu i na początku XX w. był przemyt towarów z austriackiej Galicji na teren Królestwa Polskiego. Tym procederem zajmowali się m.in. Marcin Bucior, który w grudniu 1896 r. został zatrzymany przez rosyjskie służby graniczne za posiadanie kontrabandy [Spisok taynoprovoziteley 1896, 6].

Zabytki i obiekty przyrodnicze

Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela. Fot. Jarosław Buniowski

– Kościół pw. Św. Jana Chrzciciela, wybudowany w latach 1743–1754 w stylu barokowym. Głównymi fundatorami byli właściciele dóbr Teresa Zamoyska i ich dzierżawcy (rodzina Grabińskich). Świątynia konsekrowana w 1754 r. Ołtarz główny wykonany w stylu barokowym z połowy XVIII w. Dwukondygnacyjny, z rzeźbami św. Anny, Ignacego Loyoli, Jana Nepomucena i Symeona oraz obrazami: chrztu Pana Jezusa i św. Kazimierza Królewicza. Na dwóch ołtarzach bocznych również z połowy XVIII w. znajdują się rzeźby rokokowe proroków, świętych i aniołów oraz dwa obrazy: Matki Boskiej Szkaplerznej z 1609 r. i św. Michała Archanioła z XVIII w. Ponadto obecne są dwa ołtarze pochodzące zapewne z XIX stulecia. Ambona barokowa z rzeźbą Boga Ojca na baldachimie. Chrzcielnica wykonana w stylu klasycystycznym z obrazem Chrztu Chrystusa z XVIII w. W zwieńczeniu obraz Boga Ojca z XVIII w. Na jednym z filarów pod chórem istnieje tablica poświęcona pomordowanym w II wojnie światowej. Ponadto w świątyni znajdują się rzeźby w stylu rokoko, Matka Boska i Chrystus Zmartwychwstały. W kościele znajduje się również epitafium marmurowe Wincentego Alfonsa Rasciusa i jego żony Anieli z Wodzickich. Świątynia była kilkukrotnie remontowana i odnawiana w czasie XIX i XX w. [APR, ZDP, sygn/ 30.25/15051, s. 182.

– Dzwonnica kościelna z bramą pochodząca prawdopodobnie z początku lat 20. XIX w.

– Ogrodzenie Kościoła pw. Św. Jana Chrzciciela w Potoku Górnym – prawdopodobnie najstarsza część ogrodzenia pochodzi z drugiej połowy XVIII w. Pozostałe jego elementy zostały wykonane w pierwszej połowie XIX w.

– Cmentarz prawosławny – nekropolia powstała na areale 1 morga ziemi zakupionego w 1868 r. od Ordynacji Zamoyskich. Posiadała drewniane ogrodzenie. 13 listopada 1873 r. zostało poświęcone. Nekropolia służyła wiernym cerkwi prawosławnej w Potoku Górnym do połowy lat 40. XX w. Obecnie zachowało się jedynie kilka nagrobków pochodzących z drugiej połowy XIX w. i pierwszej połowy XX w. [APL, KPCH, KV, sygn. 122, s. 31; Inskrypcja nagrobna Iwana Klukowskiego na cmentarzu prawosławnym w Potoku Górnym].

Nagrobki na starym cmentarzu prawosławnym w Potoku Górnym. Fot. Krzysztof Latawiec

– Cmentarz rzymskokatolicki – początki nekropolii sięgają drugiej połowy XVIII w. Prawdopodobnie od początków swojego istnienia służyła społeczności rzymskokatolickiej i greckokatolickiej. Również od 1842 r. część tej nekropolii służyła pochówkom osób wyznania prawosławnego. Wskazują na to pochówki osób wyznania prawosławnego w pierwszym okresie funkcjonowania parafii prawosławnej w Potoku Górnym (Juliania Głowaczewska córka proboszcza parafii prawosławnej w Potoku Górnym, Fieona Głowaczewska żona proboszcza parafii prawosławnej w Potoku Górnym). Nekropolia czynna [Inskrypcja nagrobna Fieony Głowaczewskiej i Julianii Głowaczewskiej na cmentarzu rzymskokatolickim w Potoku Górnym].

– Kapliczka przy kościele pw. Św. Jana Chrzciciela w Potoku Górnym powstała w 1898 r.

– Plebania przy kościele pw. Św. Jana Chrzciciela w Potoku Górnym wzniesiona w latach 60. XIX w.

– Figura przydrożna św. Barbary w Potoku Górnym pochodząca z 1905 r.

– Kapliczka przydrożna w Potoku Górnym pochodząca z 1908 r.

– W okresie międzywojennym przy budynku zarządu gminnego powstał marmurowy pomnik poświęcony 14 mieszkańcom gminy Potok Górny, którzy w latach 1918–1920 polegli w walkach o niepodległość Polski [APLOK, AGPG, sygn. 1303, k. 40].

Staw w Potoku Górny,. Fot. Jarosław Buniowski

Ważne wydarzenia

W początkach maja 1578 r. do Potoka i Lipin miał zjechać sam król Stefan Batory, wraz z kanclerzem Janem Zamoyskim podróżujący z Krakowa do Zamchu, ówczesnej siedziby Zamoyskiego. Szczegółów tego pobytu nie znamy, a wizyta monarchy w rezydencji zamechskiej została uwieczniona w wierszu „Dryas zamechska” przez słynnego poetę Jana Kochanowskiego [Bazan 176; Sochaniewicz 13].

W 1623 r. Potok i okoliczne tereny zostały spustoszone przez najazd tatarski. Wedle spisu strat, sporządzonego w następnym roku, ordyńcy zabili w Potoku jednego człowieka (Fedora Pieskorowskiego) a dziewięć osób uprowadzili w jasyr (w tym sołtysa Zanię). Zagarnęli także 36 koni, ale nie odnotowano innych strat materialnych. Podczas powstania Chmielnickiego w październiku i listopadzie 1648 r. wojska kozacko-tatarskie dokonały zniszczeń na terenie Ordynacji Zamojskiej, spalili Tarnogród i Księżpol, ale do Potoka tym razem nie dotarły, wycofując się wobec zbliżającej się zimy. Natomiast dotkliwe straty zostały wyrządzone podczas napadu siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego w 1657 r., a także wielkiego najazdu Tatarów krymskich i budziackich w 1672 r. W roku 1657 zniszczonych zostało 7 zagród, karczma i 5 łanów pola, natomiast w 1672 r. zniszczono młyn, karczmę, a 5 zagrodników zostało zabitych lub uprowadzonych w niewolę [Gliwa 40, 702, 897, 900, 917, 919, 925, 951].

Następnych strat ze strony obcych wojsk doznały te tereny w 1703 i 1704 r., kiedy wkroczyły tu wojska szwedzkie króla Karola XII w pościgu za wojskami saskimi i polskimi Augusta II Mocnego. Szwedzi z całą bezwzględnością pobierali kontrybucje, żywność, dokonując też rabunku mienia. Przeciągające wojska zaciągnęły również zarazę. Po 1708 r. pojawiła się też zaraza wśród inwentarza gospodarskiego. Rewizja generalna ziemi przemyskiej z lat 1711-1713 wspomina o wielkim pomorze zwierząt na całym obszarze od Krzeszowa po Tarnogród. Z mniejszym natężeniem zaraza wróciła w 1722 r. [Motylewicz 16, 240; Jukniewicz 66-69].

Wieś doznała strat również później, skutkiem wielkiego letniego gradobicia niszczącego plony. Nastąpiło to w latach 1711, 1713, 1716, 1761 (2 lipca), 1762 i 1785 [Jukniewicz 66-69; Stworzyński 307].

W połowie sierpnia 1914 r. wieś została zajęta przez wojska austro-węgierskie. Ten stan nie trwał zbyt długo. Już we wrześniu tegoż roku tereny te zostały odzyskane przez wojska rosyjskie. W czerwcu 1915 r. Potok Górny ponownie znalazł się pod okupacją austro-węgierską. Zanim wieś została zajęta przez te wojska z Potoku Górnego nastąpiła ewakuacja w głąb Rosji władz gminnych oraz proboszcza miejscowej parafii prawosławnej wraz z częścią wiernych. Taki stan rzeczy przetrwał do odzyskania przez Polskę niepodległości 11 listopada 1918 r.

W 1933 r. gradobicie i pożar spustoszyły część budynków i uprawy mieszkańców Potoka Górnego [Bazan, 45].

W czasie II wojny światowej Potok Górny był dwukrotnie pacyfikowany. Pierwsza pacyfikacja miała miejsce 13 października 1942 r. Niemieckie oddziały hitlerowskie wraz z funkcjonariuszami policji ukraińskiej otoczyły wieś. Zebrano pod urzędem gminy dorosłych mężczyzn narodowości polskiej, spośród których 10 zostało rozstrzelanych. Kolejna pacyfikacja miała miejsce 19 grudnia 1943 r. Również wtedy oddziały niemieckie wraz z policją ukraińską z Potoka Górnego i okolicznych miejscowości otoczyły wieś. Zostało zamordowanych 21 osób narodowości polskiej (w tym ks. Błażej Nowosad) oraz spalono 1/3 zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Druga z pacyfikacji była prawdopodobnie spowodowana zabiciem w Potoku Górnym 17 grudnia 1943 r. działacza ukraińskiego z Tarnogrodu Dmytra Byka przez żołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego [Fajkowski, Religa, 438–439; Zajączkowski, 197–198, 209, 255].

W 1944 r. został zniszczony budynek zarządu gminnego. Jego odbudowa była prowadzona w latach 1948–1949 [APLOK, AGPG, sygn. 1301, k. 69v].

Po wyzwoleniu Potoku Górnego i okolic spod okupacji niemieckiej latem 1944 r., w celu utrwalenia władzy komunistycznej i zlikwidowania działań antykomunistycznej partyzantki, wprowadzono stan wojenny. 28 września 1944 r. w Potoku Górnym zaczął działać sowiecki komendant wojenny. Przywrócono wtedy godzinę policyjną, zalecono zdanie broni i aparatów radiowych oraz prowadzono szczegółową kontrolę ruchu ludności [APLOK, AGPG, sygn. 1297, k. 2–2v]. 18 maja i 20 maja 1946 r. oddział zbrojny dokonał ataku na posterunek Milicji Obywatelskiej w Potoku Górnym. W wyniku tego zdarzenia śmierć ponieśli m.in. milicjanci: Franciszek Tryk, Józef Golik, Stępniowski, agent pocztowy Józef Mazur i przypadkowa ofiara w osobie krawca Duba [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 27, 31]. 13 IX 1947 r. w Potoku Górnym wybuchł pożar, który strawił dwa gospodarstwa rolne [APLOK, AGPG, sygn. 1299, k. 40].

Celem zachowania bezpieczeństwa pożarowego w okolicznych lasach w Potoku Górnym pod koniec lat 40. XX w. została utworzona przeciwpożarowa straż leśna. W 1952 r. liczyła ona 17 członków [APLOK, AGPG, sygn. 1303, k. 5].

W maju 1952 r. dokonano napadu na konwój przewożący gotówkę z Tarnogrodu do Filii Banku Spółdzielczego w Potoku [Bazan, 97].