Lipiny Dolne

Patrz hasło: Potok Górny.

Nazwa miejscowości pochodzi od lasu Lipiny nad rzeką Trzemesznią, gdzie według przywileju królewskiego z 1584 r. miano lokować wieś [Tarnawski 360]. Według innej wersji miejscem pierwszego osadnictwa była Budzyńska Górka, porośnięta wielkimi i starymi lipami [Bazan 480]. Rozpad osady na Lipiny Dolne i Górne nastąpił w drugiej połowie XVIII w., skoro wyodrębnione miejscowości pojawiły się w austriackim spisie podatkowym z 1785 r. [Budzyński 219], a później na przełomie lat 30. i 40. XIX w. [APL, AOZ, sygn. 7033].

Wieś Lipiny w czasach staropolskich, od XVI do XVIII w., administracyjnie przynależała do powiatu przeworskiego w ziemi przemyskiej, a ta z kolei wchodziła w skład województwa ruskiego [Przyboś 190; Półćwiartek 12]. Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1772 r. Lipiny znalazły się pod panowaniem austriackim. Funkcjonowały w latach 1773–1775 w ramach okręgu ulanowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Władze austriackie w 1775 r. dokonały reorganizacji struktur administracji terenowej i wieś znalazła się na obszarze okręgu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem Lipiny wchodzące w skład okręgu tomaszowskiego, znalazły się na terytorium cyrkułu zamojskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony do Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej osada znalazła się od 1810 r. w gminie dominalnej Lipiny w powiecie tarnogrodzkim departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. , zostały objęte władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Lipiny Dolne znalazły się w zreorganizowanej gminie Lipiny powiatu zamojskiego guberni lubelskiej [Osiński, Gmina, 48–49, 68, 78; idem, Obwód, 33]. Jednak ten stan nie trwał zbyt długo. Najpierw znalazły się od 13 stycznia 1867 r. na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Następnie pokłosiem akcji odbierania statusu miast różnym ośrodkom na terenie Królestwa Polskiego w latach 1869–1870 było reorganizowanie struktur administracji gminnej. W ten sposób od 1871 r. Lipiny Dolne znalazły się na terenie gminy Potok Górny (powstała w miejsce gminy Lipiny) wchodzącej w skład powiatu biłgorajskiego. Taka przynależność terytorialna wsi przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Lipiny Dolne, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazły się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego osada (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszła w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Lipiny Dolne weszły w skład gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś (wraz z folwarkiem) znalazła się w Gromadzie Lipiny Dolne, która stała się elementem składowym Gminy Potok Górny [APLOK, AGPG, sygn. 119, k. 4; „LDW” 1933, nr 22, s. 361; 1935, nr 30, s. 478]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Lipiny Dolne znajdowały się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Potok Górny. 5 października 1954 r. Lipiny Dolne znalazły się wtedy w granicach Gromady Lipiny Dolne [APLOK, AGPG, sygn. 1297, k. 1; „DUWRN” 1954, nr 15, s. 60]. Od grudnia 1972 r. wieś zaliczono ponownie do przywróconej do życia Gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Lipiny Dolne, po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazły się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu Lipiny Dolne znajdują się na terenie powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

Austriackie wykazy podatkowe z 1785 r. w obrębie Lipin wymieniają osady młynarskie Tarasy i Borowiec w pobliżu źródełka Krynica, a także dworzyska Babie i Paszków [Budzyński 219].

U schyłku XVIII w. grunty w Lipinach były użytkowane przez włościan noszących następujące nazwiska: Abramczuk, Bazan, Błaszczych, Błażek, Brzuch, Brzyski, Buczko, Budzyński, Bzdyra, Chałas, Chytrosz (Hytrosz), Cybulak, Czarny, Czayka, Czaykow, Czechyra, Czerepa, Czop, Ćwiek, Dec, Derylak, Deryło, Dudek, Działo, Dziewa, Fedak, Ferens, Garbacz, Głąb, Gnida, Golik, Gomiela, Gorczyca, Gozdź, Grabowski, Grum, Gurski, Harasiuk, Hnydyło (Hnidyło), Igras, Jagusiek, Jasak, Jaskowski, Jednacz, Kapczak, Kawalec, Kliza, Koguc, Kondrat, Kowal, Kowalik, Krupa, Kurzyp, Kussy, Lewkowicz, Litwin, Łaś, Łepko, Łoś, Łazowski, Łubaszczyk, Magolon, Maksymko, Malicki, Mamczarz, Matuszak, Matuszczak, Mazur, Mazurek, Mażymek, Mil, Myszyński, Niemiec, Obara, Oleksyk, Olszewski, Olszówka, Ostolski, Paszko, Pawelec, Pawęska, Pion, Pliszczak, Poleć, Popowicz, Prom, Przytuła, Pyć, Pytlarz, Rawicz, Rębacz, Rogowski, Rybak, Rzeszudko, Sęk, Siek, Sieradzki, Skica, Skubal, Skubinski, Skwarka, Słoma, Smędra, Sniosek, Socha, Sowa, Sowicha, Spodyń, Swicza, Swircz, Swirszcz, Szabat, Szady, Szarczyński, Szary, Szczepanik, Szepciuk, Szmędra, Sznayder, Szwed, Szymański, Szyska, Szyszka, Tarasa, Tarnowski, Tobułka, Tokarski, Tur, Tutka, Wasylko, Wołoszyn, Woycik, Zabłotny, Zanoza i Zwolak [APL, AOZ, sygn. 1199, k. 14v–23v, 36v–38v].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego gospodarstwa uzyskali włościanie noszący następujące nazwiska: Bazan (4 właścicieli), Byk, Chapas, Chitrosz, Czechyra (7), Czekierda, Ćwiek, Ćwikła, Dec, Deryło (16), Dudek (2), Dymowicz, Dziewa, Fedak (2), Garbacz (5), Godź, Golik (3), Góźdź, Grab, Grum, Hałos, Igras, Jagusiak, Jaśkowski, Jewkiewicz, Karaś (2), Kica, Kiszczan, Kołan, Kołodziej, Kruk, Krupa (2), Larwa, Lewicki, Lewkowicz (4), Lipiński, Litwian, Litwin, Łazowski, Łosiew, Łukaszczyk, Matuszczak, Matuszczyk, Mil (7), Niemiec (5), Obara, Olszówka, Palec, Paszko (6), Pawelec (5), Pieczonka, Pierścionek (2), Piskorski, Przytuła (3), Pytlarz, Rębacz, Siek (2), Siwosiek, Skromak, Skubal (2), Stępniewski, Szabta, Szczepanik (2), Sznajder, Szwed, Szyszka, Tutka (3), Wołoszyn (4), Zanora i Zwolak.

Na początku lat 30. XX w. właścicielami gospodarstw były osoby noszące następujące nazwiska: Bazan (2), Bielica, Borek (2), Bucior, Budzyński, Chanas (4), Chodara, Choma, Czechyra, Dechnik, Deryło (12), Domański, Fedec, Fiejdak (3), Garbacz (5), Giergiel, Głowik, Golik (3), Goźdź (3), Grabias, Grum (2), Grumiela, Hałas, Igras, Jaceczko, Jaszczycha, Jaśkowski (2), Kałan, Karaś (3), Klucha, Koguc, Kołodziej (2), Kozdra, Koziara, Krupa (2), Larwa (2), Lewkowicz (3), Łebko, Mateja, Matuszak (5), Mazurek, Mil (6), Niemiec (6), Obara (2), Paszko (2), Pawelec, Pawęska (2), Pieczonka (3), Przytuła, Rębacz, Rękas (2), Ryczko (2), Sarzyński (2), Siek (4), Sikora, Skica, Skromak (2), Skubal (3), Socha, Staroński, Stoma, Strzałka, Szabat, Szyszka, Tutka (2) i Wołoszyn [APLOK, AGPG, sygn. 2/8].

Jedyne znane z kwerendy zabytki to znaleziska przypadkowe (przechowywane w Muzeum Zamojskim w Zamościu). Dwukrotnie dotyczy to toporów kamiennych – w pełni zachowanego okazu wczesnoneolitycznego i wtórnie formowanego (?) nieokreślnego chronologicznie. W kolejnym przypadku fragmentu owalnej siekiery z krzemienia pasiastego – prawdopodobnie pozostałości po osadnictwie wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka) [Zakościelna, Libera 1991, 158].

Natomiast w wyniku prowadzonych w roku 1987 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 2 stanowiska. W jednym przypadku dotyczy to niedatowanego odpadu krzemiennego, w kolejnym fragmentów ceramiki średniowiecznej (brak bliższego datowania) [NID, AZP obszar 95-81 – tam: Kolonia Lipiny Dolne].

Wieś została lokowana na „surowym korzeniu” (w pustym miejscu) na mocy przywileju królewskiego z 1584 r. Król Stefan Batory zezwalał kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu, ówczesnemu staroście krzeszowskiemu, na osadzenie wsi na gruntach leśnych zwanych Lipiny, w pobliżu rzeki Trzemoszna. Zamoyski zadanie lokacji wsi powierzył dzierżawcy księżpolskiemu Stanisławowi Średzieńskiemu (Srzedzińskiemu) [Tarnawski 360]. Z informacji Stworzyńskiego wiadomo, że w 1599 r. zakończył się dwunastoletni okres wolnizny [Stworzyński 254], czyli że organizowanie wsi musiało się rozpocząć w 1586 lub 1587 r.

Wieś Lipiny została założona w 1584 r. na obszarze zwanym Zaborszczyzną lub Zaborzem i początkowo stanowiła własność królewską w starostwie krzeszowskim. W latach 1570-1576 starostwo z nadania królewskiego posiadał kasztelan sandomierski Hieronim Ossoliński, a przez następne cztery lata jego syn, rotmistrz Marcin Ossoliński. Po śmierci tego ostatniego, w 1580 r. starostą krzeszowskim został kanclerz Jan Zamoyski [Chłapowski 218-219]. W 1588 r. za aprobatą sejmu dostał starostwo krzeszowskie i sąsiednie zamechskie w nagrodę za zasługi dla nowego króla Zygmunta III Wazy, a w rok później kanclerz włączył je do właśnie utworzonej Ordynacji Zamojskiej. Odtąd Lipiny i inne okoliczne miejscowości dawnego starostwa krzeszowskiego stanowiły dziedziczną własność rodu Zamoyskich.

Leśnictwo lipińskie z nadania ordynackiego w 1639 posiadał szlachcic Podlesiński. Do jego uposażenia należały dwa półłanki z poddanymi chłopami, jeden łan leśniczy oraz pasieka. W tym samym czasie inny szlachcic Szymon Janicki od 1621 r. trzymał jeden łan pola z dwoma osiadłymi zagrodnikami [Stworzyński 255].

Lipiński folwark z dworem krytym gontem przez około sto lat należał do wójtostwa dwóch Stanisławów i Kazimierza Średzieńskich (Srzedzińskich). Po roku 1672 wójtostwo zanika i jego grunty zostają włączone bezpośrednio do dóbr ordynackich. Nadal są jednak oddawane w dzierżawę różnym osobom, między innymi w 1743 r. podczaszemu wieluńskiemu Franciszkowi Grabińskiemu, także dzierżawcy Naklika, a którego brat Kazimierz jednocześnie był dzierżawcą Potoka.

W 1783, 1786 i 1800 r. Lipiny były ośrodkiem klucza dóbr ordynackich, obejmującego wsie Lipiny z Borowiną, Jedlinki z Babicami, Brzozowiec i Jasiennik [Orłowski 31; Statuta 53].

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Lipinach (nie istniał jeszcze wtedy podział na Lipiny Dolne i Górne) nadal należały do Ordynacji. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościan, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W Lipinach funkcjonował folwark (w drugiej połowie XIX w. określany Lipiny Główne) należący do Ordynacji (od schyłku XVIII w. do początku lat 30. XX w. wchodził najpierw w skład Klucza Lipińskiego, następnie Klucza Potockiego i ostatecznie Klucza Księżpolskiego). Był on wydzierżawiany w ręce osób prywatnych. W latach 30. XIX w. znajdował się w rękach Michała Kurzątkowskiego. Od początku drugiej połowy XIX w. był dzierżawiony wraz z prawem propinacji przez Isera Glejzera. Ten arendator wystąpił w 1853 r. z propozycją utworzenia tzw. folwarku Lipiny Nowe, który miał powstać dzięki osuszeniu podmokłych pustek. Posiadał on 304 morgi i 254 prętów powierzchni (w tym 208 mórg i 40 prętów użytków rolnych). Lipiny Główne (folwark) od połowy lipca 1904 r. przez 12 lat były źródłem utrzymania rodziny żydowskiej Szmula i Rojzli Welczerów. 24 października 1918 r. został zawarty kontrakt dzierżawy z Jadwigą Stefanią Dzbeńską (wdowa po Adolfie Dzbeńskim dyrektorze cukrowni „Lublin”) na 10 lat (na lata 1921–1931). Folwark liczył wtedy 1076 mórg i 157 prętów. W latach 20. XX w. doszło do znacznego zmniejszenia areału folwarku z powodu uregulowania serwitutów z okolicznymi włościanami (z Lipin i Potoka Górnego) oraz zawarcia drobnych innych kontraktów dzierżawnych. Tym sposobem przestrzeń folwarku zmniejszyła się do 401 mórg i 183 prętów. W 1930 r. folwark ten został przeznaczony do parcelacji [APL, AOZ, sygn. 5409; sygn. 7034; sygn. 7038; sygn. 7477; KGubL, sygn. 10193, k. 3; ASCPRK Nawrócenia św. Pawła w Lublinie, sygn. 26, s. 392; APLOK, AGPG, sygn. 2/8, k. 2v–3; Akta notariusza Bolesława Wisłockiego w Biłgoraju, sygn. 100; Akta notariusza Franciszka Wolskiego w Biłgoraju, sygn. 8].

2 marca 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 21 marca 1867 r. doszło do powstania w Lipinach Dolnych 136 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie (uwzględnieni w tabelach prestacyjnych z 1846 r.). Łączna powierzchnia gruntów (2090 mórg i 69 prętów, w tym 1951 mórg i 226 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia w Lipnach Dolnych pochodziła z areału Ordynacji . Ówczesny ordynat za utracone ziemie otrzymał odszkodowanie w wysokości 12190,5 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 6 do 20 mórg ziemi, stali się włościanie. Uzyskali oni prawo do korzystania ze wspólnych pastwisk o powierzchni przeszło 350 mórg. Jednak w 1869 r. dokonano ponownych pomiarów areału przekazanego włościanom z Lipin Dolnych. Okazało się, że przekazane grunty miały powierzchnię 2113 mórg i 13 prętów (w tym 1974 morgi i 170 prętów użytków), zaś wspólne pastwiska 366 mórg i 105 prętów. Ponadto włościanie z Lipin Dolnych otrzymali możliwość pozyskiwania drewna (budowlane i opałowe) z okolicznych kompleksów leśnych nazywanych: Baba, Borowiec, Brzozowiec, Dąbrowa, Goszczyk, Hajduk, Korlin, Lipińskie Górki, Muszyniec, Naklik, Olszynki, Pęk, Patoki, Radocha, Roguźnianka, Suszka, Turowy Bór, Uchodów) należących do Ordynacji w ramach serwitutów. Kwestia serwitutów leśnych została uregulowana dopiero 12 kwietnia 1930 r. Wtedy właściciele gospodarstw uzyskali na własność przeszło 538 ha gruntów (m.in. 391,8 ha lasów, 63,99 ha gruntów ornych, 32,84 ha pastwisk, 32,43 ha łąk itd.) za ostateczne zrzeczenie się prawa do tych służebności. Również w 1930 r. został zrealizowany podział między właścicieli gospodarstw rolnych tzw. gruntów wspólnych (pastwiska i nieużytki). Każdy z grupy 136 właścicieli otrzymał przeszło 1,5 morgi łąk [APL, ZTL, sygn. 192, s. 3–22, 33–54, 61–70, 72–76; AOZ, sygn. 14768; sygn. 14769; OUZL, sygn. 6250].

Późną wiosną 1915 r. nieliczni włościanie wyznania prawosławnego opuścili swoje gospodarstwa udając się ze swoim dobytkiem ruchomym na uchodźstwo w głąb Rosji. Z tego powodu austro-węgierskie władze okupacyjne zaleciły tymczasowe przejęcie tych gruntów przez okolicznych włościan [APLOK, AGPG, sygn. 64, k. 7]. W 1917 r. w Lipinach Dolnych funkcjonowało 198 gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 4 mórg ziemi [APLOK, AGPG, sygn. 61]. Należy zauważyć, że przyrost demograficzny w ostatnich dekadach XIX w. spowodował przeludnienie wsi. Z przyczyn ekonomicznych rozpoczął się proces emigracji zarobkowej. Mieszkańcy Lipin Dolnych na początku XX w. wyjeżdżali w poszukiwaniu pracy do Cesarstwa Niemieckiego (głównie teren Prus) lub Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej [APLOK, AGPG, sygn. 57, k. 1–17].

Rejestr pogłównego ziemi przemyskiej z 1674 r. wymieniał Lipiny wraz Borowiną. Łącznie liczyły one 148 mieszkańców obojga płci, obrządku łacińskiego i ruskiego, oraz 3 Żydów. Ówczesny dzierżawca wsi, szlachcic Białokurowicz miał ponadto płacić 9 złp od siebie i rodziny [Rejestr z. przem. 1674, 115]. Według austriackiego spisu podatkowego z 1785 r. w Lipinach i Jedlinkach łącznie zamieszkiwało aż 2.200 osób, z tego 1218 katolików, 770 unitów i 32 Żydów [Budzyński, 219] 

W 1827 r. w Lipinach (nie funkcjonował jeszcze podział na Lipiny Dolne i Lipiny Górne) istniało 255 domów, w których mieszkało 1419 osób. Cztery dekady później (1866 r.) w Lipinach Dolnych odnotowano obecność 859 osób. Na początku XX w. odnotowano na terenie: wsi Lipiny Dolne 174 domy i 1548 mieszkańców; folwarku nr 1 – 3 domy i 76 osób oraz folwarku nr 2 – 2 domy i 14 osób. W styczniu 1920 r. w Lipinach Dolnych funkcjonowało 241 drewnianych budynków mieszkalnych i 452 drewniane budynki gospodarcze. Rok później w czasie spisu powszechnego odnotowano istnienie 228 budynków mieszkalnych i 1192 mieszkańców [APLOK, AGPG, sygn. 62, k. 29; Tabella, I, 267; Spravochnaya, 20; Skorowidz, IV, 8; Osiński, Obwód, 340].

Kościół rzymskokatolicki

Katolicy z Lipin od XVI do XIX w. swą parafię mieli w sąsiednim Potoku. W wieku XVII miała tu istnieć niekonsekrowana kaplica, zniszczona podczas najazdu tatarskiego w 1672 r. Potem odbudowana, wymieniana jeszcze w 1721 r., jednak w 1728 r. już podupadła („unicestwiona”) i odtąd o niej nie czytamy w materiałach źródłowych [Bazan 180].

Wierni Kościoła rzymskokatolickiego w Lipinach Dolnych w XIX w. i w pierwszych dwóch dekadach XX w. przynależeli do parafii w Potoku Górnym. Podczas sporządzania opisu parafii Potok Górny w 1860 r. wykazano w Lipinach (bez rozróżnienia na Górne i Dolne) 1299 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Na początku XX w. na terenie wsi Lipiny Dolne obecnych było 1214 katolików, w folwarku Lipiny Dolne nr 1 – 46 oraz w folwarku Lipiny Dolne nr 2 – 6. Opiekę duszpasterską nad nimi sprawowali proboszczowie i administratorzy tej parafii w osobach: Mikołaja Maciejowskiego (1776–1802), Bartłomieja Sobolewskiego (1802–1821), Mateusza Bełcikowskiego (1821–1856), Jana Pawełkiewicza (1856–1857), Tomasza Petrykowskiego (1857–1873), Feliksa Kamińskiego (1873–1876), Franciszka Matrasia (1876–1878), Fryderyka Więckowskiego (1878–1918), Ludwika Kwieka (1918–1920) i Józefa Sławińskiego (1920) oraz wikariusze m.in.: ks. Władysław Petrykowski, ks. Józef Waśkiewicz, ks. Aleksander Urban [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 B IV b 84; APL, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–5; APLOK, AGPG, sygn. 2/14, k. 42v–44; APR, ZDP, sygn. 30.25/15051, s. 2; APZ, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–43; Catalogus 1865, 14; Catalogus 1870, 20; Catalogus 1875, 36; Catalogus 1887, 33; Catalogus 1894, 34; Catalogus 1898, 34; Catalogus 1902, 36; Catalogus 1906, 36; Catalogus 1910, 37–38; Catalogus 1914, 30; Catalogus 1917, 30; Catalogus 1919, 25; Catalogus 1920, 70; Spravochnaya, 20].

Katolicy z Lipin Dolnych w sierpniu 1919 r. uzyskali dostęp do kościoła p.w. Matki Bożej Częstochowskiej, który w przeszłości był cerkwią greckokatolicką (1869–1875) i cerkwią prawosławną (1875–1919). Ten obiekt sakralny początkowo stał się świątynią filialną parafii w Potoku Górnym. Pierwszym administratorem kościoła filialnego został ks. Kazimierz Siedlecki. W 1920 r. powstała samodzielna parafia. Jej kolejnymi proboszczami byli: ks. Jan Szczepan Orzeł (1920–1924), ks. Antoni Kimaczyński (1924–1928), ks. Roman Pachelski (1928–1931), ks. Bolesław Bednarski (1931–1936), ks. Dominik Maj (1936–1937), ks. Wiktor Matraszek (1937–1941), ks. Władysław Daleczko (1941–1946), ks. Władysław Mich itd. W okresie międzywojennym organistami w tym kościele byli: Edward Rudziks, Władysław Buraczyński, Wacław Krzaczek, Aleksander Woźny, Bronisław Filipek i Jan Krawczyk. Katolicy z Lipin Dolnych brali czynny udział organizacjach religijnych w postaci Bractwa Różańca Świętego, Stowarzyszenia Żywego Różańca, Tercjuszy Zakonu Franciszkanów, Katolickiego Stowarzyszenia Mężów, Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej. Pierwszy spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność w Lipinach Dolnych 923 katolików, w folwarku Lipiny Główne – 20 katolików, w folwarku Lipiny Nowe – 19 katolików [AAL, KBL, sygn. Rep. 61 B IV b 51; APLOK, AGPG, sygn. 487, s. 69; Catalogus 1928, 43; Catalogus 1929, 50; Spis kościołów 1935, 46–47; Spis kościołów 1936, 46–47; Spis kościołów 1937, 47; Spis kościołów 1938, 48; Spis kościołów 1939, 68–69; Spis kościołów 1948, 68; Skorowidz, IV, 8; Wrona, The Activities, 238].

Kościół greckokatolicki

Po 1772 r. kolatorami cerkwi unickiej w Lipinach była rodzina Zamoyskich. W XIX w. proboszczami parafii unickiej w Lipinach byli następujący księża: Stefan Lipiński (1804–1815), Demetriusz Lipiński (1815–1821), Grzegorz Bojarski (1821–1823), Tedeusz Krypiakiewicz (1824–1836), Stefan Sajkowicz (1836–1843) i Antoni Skrobański (1844–1875). Ostatni z wymienionych księży zdecydował się na przyjęcie prawosławia, co miało duży wpływ również na zaakceptowanie przez większość parafian faktu włączenia do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. W Lipinach Górnych funkcjonowała cerkiew drewniana pw. św. Dymitra, która została wzniesiona jeszcze w XVIII w. W połowie lat 60. XIX w. funkcję psalmisty pełnił Bazyli Jaceczko, zaś starostą cerkiewnym był Jan Wołoszyn. Liczba parafian z Lipin Dolnych wynosiła 214 osób. Na początku lat 60. XIX w. pojawiła się kwestia jej gruntownego remontu. W latach 1869–1872 w Lipinach została wzniesiona nowa cerkiew pw. św. Dymitra. Inwestycja została przeprowadzona dzięki składkom parafian, jak i finansowemu wsparciu rządu carskiego. Wykonawcą prac budowlanych był Józef Ettinger z Zamościa. Parafia do 1844 r. była uposażona gruntami o powierzchni 62,5 morga. Po likwidacji parafii unickiej w Potoku Górnym, proboszcz cerkwi unickiej w Lipinach otrzymał tamtejsze grunty. Tak uposażona parafia funkcjonowała do kresu istnienia unii w Lipinach. Parafia w Lipinach przynależała do dekanatu biłgorajskiego chełmskiej diecezji unickiej. Przy cerkwi unickiej w Lipinach istniał stały etat psalmisty. Tuż przed likwidacją unii (w sierpniu 1873 r.) stanowisko to zajął Stach Partacz [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 87, k. 10v, 140dv; dieło 386, k. 2–3v; dieło 387, k. 1–1v; APL, ASCPG w Lipinach, sygn. 1–5; AOZ, sygn. 4090; ChDWKP, sygn. 3021; ChKGK, sygn. 237, k. 2–3; KPCh, KV, sygn. 116, s. 64–69; sygn. 187, s. 103; Sęczyk, 303, 453, 574, 586, 731]. Należy zaznaczyć, że niektórzy unici z Lipin Dolnych nie pogodzili się z faktem likwidacji Kościoła greckokatolickiego. Tzw. „oporni” po 1875 r. starali się nie uczestniczyć w obrzędach religijnych rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, ignorować obowiązujące ich przepisy, jak również nie ulegać środkom przymusu stosowanym wobec nich przez rząd carski. W celu ominięcia stawianych przeszkód udawali się również nielegalnie na teren Galicji w celu np. zawarcia związku małżeńskiego lub zarejestrowania chrztu dziecka [APL, ChWDKP, sygn. 3241; sygn. 5247; ChZD, sygn. 1775; sygn. 3753; KGubL, sygn. 3516].

Kościół prawosławny

Przed 1599 r. w Lipinach stała drewniana cerkiew p.w. św. Demetriusza. Posiadała ona uposażenie w postaci półłanka gruntu. Cerkiew parafialna była dość skromna, nakryta jedynie dachem ze słomy, co zmuszało do kilkukrotnego podejmowania remontów i zabezpieczeń. Do parochii (parafii), podległej dekanatowi tarnogrodzkiemu diecezji przemyskiej, należały wsie Lipiny, Dąbrówka i Szyszków [Stworzyński 254; Budzyński 219]. Miejscowa tradycja głosi, że w 1578 r. do świeżo zakładanej wsi miał przybyć sam król Stefan Batory i podarował jeszcze nie wzniesionej cerkwi prawosławnej złoty lub pozłacany krzyż o podwójnych ramionach. Krzyż ów zaginął podczas I wojny światowej [Bazan 169-170, 178]. Cerkiew ta istniała jeszcze w 1765 r. i później [Kołbuk 268], a w 1794 r. dobudowano do niej nową popówkę, czyli plebanię [Stworzyński 256]. 

W maju 1875 r. w wyniku likwidacji Kościoła greckokatolickiego miejscowa ludność stała się wyznawcami prawosławia. Funkcjonowała cerkiew p.w. św. Dymitra. W 1877 r. odnotowano obecność 267 prawosławnych. Po pięciu latach (1882 r.) zaczęło funkcjonować bractwo cerkiewne kierowane przez proboszcza parafii. W kolejnych dekadach liczba wyznawców cerkwi prawosławnej stopniowo wzrastała. Parafia była uposażona gruntami o powierzchni 127,5 morgi. Jednak w latach 80. XIX w. połowa tego areału została odstąpiona parafii prawosławnej w Potoku Górnym. Funkcję proboszczów parafii prawosławnej pełnili: Antoni Skrobański (1875–1892), Eugeniusz Salwicki (1892–1893) i Jan Turiański (1893–1918). Przy cerkwi lipińskiej istniał również stały etat psalmisty (diaka). Funkcję tę przez 40 lat pełnił Stach Partacz. Funkcję starosty cerkiewnego pełnili m.in. Mikolaj Wołoszyn, Michał Lewkowicz (jeden z majętniejszych włościan z Lipin Górnych) Funkcję tę przez 40 lat pełnił Stach Partacz. Funkcję starosty cerkiewnego pełnili m.in. Mikołaj Wołoszyn, Michał Lewkowicz (jeden z majętniejszych włościan z Lipin Górnych) [APL, ASCPG w Lipinach, sygn. 5; ChWDKP, sygn. 1112; sygn. 3021; KGubL, sygn. 4881; KPCh, sygn. 1513; KPCh, KV, sygn. 116, s. 64–69; sygn. 180, s. 90–92; sygn. 187, s. 103, 105; APZ, ASCPP w Lipinach, sygn. 1–37].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w związku z nie powołaniem do życia parafii prawosławnej w Lipinach, mieszkańcy Lipin Dolnych zostali włączeni do społeczności parafii w Kulnie. Pierwszy spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność w Lipinach Dolnych 260 katolików (w tym 201 narodowości ukraińskiej), w folwarku Lipiny Główne – 31 prawosławnych (w tym 24 narodowości ukraińskiej), w folwarku Lipiny Nowe – 4 prawosławnych (wszyscy narodowości ukraińskiej). W okresie międzywojennym wyznawcy prawosławia byli reprezentowani przez następujące rodziny: Bieliców, Chanasów, Chodarów, Chomów, Dechników, Fedeców, Fiejdaków, Hałasów, Jaceczków, Kluchów, Koguców, Milów, Paszków, Rękasów, Ryczków i Wołoszynów. Taki stan rzeczy trwał aż do 1941 r. Wtedy ponownie została erygowana parafia prawosławna w Lipinach. Proboszczem tej parafii został mianowany pochodzący z Rumunii ks. Damian Towstiuk. Jego miejsce w 1943 r. zajął ks. Aleksander Kadij. Obecność tego kapłana zakończyła się tragicznie. Został zamordowany 2 września 1943 r. wraz z całą rodziną (ks. Kadij został kanonizowany 8 czerwca 2003 r. przez Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny). Zanik prawosławia nastąpił w latach 1944–1947. Większość prawosławnych Ukraińców została deportowana na teren Związku Sowieckiego (rodziny: Bieliców, Chanasów, Chodarów, Chomów, Dechników, Fiejdaków, Hałasów, Jaceczków, Kluchów, Koguców, Milów, Paszków, Rękasów, Ryczków i Wołoszynów) lub na tzw. Ziemie Odzyskane. Niektórzy uniknęli deportacji dokonując konwersji na katolicyzm [AAL, KBL, sygn. Rep. 61 B IV b 51, k. 199; APL, ASCPG w Lipinach, sygn. 5; UWL [1919–1939], WSP, sygn. 483, s. 151–155, 158–159; APLOK, AGPG, sygn. 487, s. 71; sygn. 2/8; APZ, ASCPP w Lipinach, sygn. 1–37; Skorowidz, IV, 8].

Wyznanie mojżeszowe

W Lipinach Dolnych przebywały nieliczne osoby wyznające judaizm. Na początku XX w. obecny był dzierżawca folwarku Lipiny Dolne Chaim Szpirer oraz rodziny Katzenbergów i Wajcenbergów. Wszystkie osoby wyznania mojżeszowego przynależały od połowy lat 20. XIX w. do okręgu bóżniczego w Krzeszowie nad Sanem a ich świątynią była tamtejsza synagoga. Na początku XX w. w Lipinach Dolnych obecnych było 26 Żydów, w folwarku Lipiny Dolne nr 1 – 6, w folwarku Lipiny Dolne nr 2 – 4. Pierwszy spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność 9 osób wyznania mojżeszowego. Kres obecności osób narodowości żydowskiej nastąpił w czasie okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej. Osoby te zostały wywiezione do getta w Krzeszowie. Zginęły podczas jego likwidacji na początku listopada 1942 r. lub też w obozach koncentracyjnych, do których przewieziono część osób narodowości żydowskiej ze wspomnianego Krzeszowa. Jedynie nielicznym Żydom udało się przetrwać okupację niemiecką. Z narażeniem życia rodzina Sieków z Lipin Dolnych udzieliła pomocy Feliksowi Urmanowi [APKOS, ASCOB w Krzeszowie, sygn. 24, s. 39; APLOK, AGPG, sygn. 2/8, k. 1v–2, 18v–19, 116v–117; Spravochnaya, 20; Skorowidz, IV, 8; Night Without End, 78–83].

Za sprawą rządu carskiego od 1884 r. w Lipinach Górnych została zorganizowana szkoła elementarna. Była to 1-klasowa koedukacyjna placówka oświatowa. Stanowisko nauczyciela w tej szkole zajmowali m.in. Aleksander Trofimuk, Paweł Żukow, Michał Panas. Placówka oświatowa została wiosną 1915 r. ewakuowana w głąb Rosji. Wiosną 1916 r., za zgodą austro-węgierskich władz okupacyjnych, została zorganizowana 1-klasowa koedukacyjna szkoła powszechna z polskim językiem nauczania. Z dniem 1 listopada 1917 r. została przejęta przez polskie władze oświatowe. W okresie międzywojennym funkcjonowała 1-klasowa szkoła powszechna, której status został podniesiony do rangi 2-klasowej z dniem 1 września 1927 r. Od 1933 r. działała jako 4-klasowa szkoła powszechna. 15 listopada 1937 r. zmieniła status na szkołę II stopnia (7-klasowa). Szkoła nie posiadała własnego budynku. Lekcje odbywały się w wynajętych pokojach w 3 różnych domach. Jej nauczycielami byli: Ignacy Zawada, Maria Czapla, Jan Dec, Leonia Maria Pelagia Dec, Maria Jukowska, Józef Kanas i Ignacy Zawada [APL, C. i K. Komenda Powiatowa w Biłgoraju, sygn. 31, s. 13, 23–24; DSZ, sygn. 176; APLOK, AGPG, sygn. 2/8, k. 143v–144; ISB, sygn. 48, s. 282–283; sygn. 170; APZ, ASCPP w Lipinach, sygn. 35, s. 32–33; Kholmskaya guberniya. 1914 god, 177; Latawiec, Górak, Krajka, Naczelnicy, 660]. W czasie II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne zezwoliły na funkcjonowanie w Lipinach Dolnych polskiej szkoły ludowej. Na stanowisku nauczyciela pracowali m.in. Jan Dec, Józef Kanas, Helena Dziadecka i Maria Jukowska. Po zakończeniu II wojny światowej zaczęła działać 6-klasowa szkoła podstawowa. Funkcję nauczycieli pełnili w niej: Marian Ledwójcik i Felicja Ledwójcik. Katechetą religii rzymskokatolickiej był ks. Władysław Mich. W 1958 r. funkcjonowała już 7-klasowa szkoła podstawowa [APLOK, ISB, sygn. 48, s. 282–283, 448–449, 633–634, 637–638; sygn. 58, s. 264–269; PPRNiUPB, sygn. 2881].

W drugiej połowie lat 40. XX w. w Lipinach Dolnych działała amatorska orkiestra dęta składająca się z trzech członków: Michała Goździa, Jana Szabata i Antoniego Garbacza [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 44].

Wpływ na kształtowanie postaw prospołecznych w Szyszkowie miał fakt funkcjonowania Ochotniczej Straży Pożarnej. Jej początki sięgają okresu międzywojennego. Udało jej się również przetrwać okres okupacji niemieckiej. Borykała się w latach 40. XX w. z brakiem odpowiedniej jakości sprzętu gaśniczego. W 1947 r. liczyła 26 członków [APLOK, AGPG, sygn. 1299, k. 38, 41, 105; sygn. 1300, k. 1–1v; sygn. 1301, k. 15, 17, 19, 43, 65; sygn. 1302, k. 24].

Podstawą źródła utrzymania mieszkańców było rolnictwo. W gospodarstwach chłopskich, jak i folwarku dominowały uprawy żyta i owsa, ze względu na jakość gleby w mniejszym stopniu jęczmienia, pszenicy i rzepaku [APL, AOZ, sygn. 7038]. Rejestry poborowe z 1628 i 1658 r. wykazywały w Lipinach jednakowo po 8 łanów roli oraz 6 zagrodników z rolą [Rejestr z. przem. 1628, 100; Rejestr z. przem. 1658, 108]. Chłopi ordynaccy z Lipin byli okresowo zatrudniani do pilnych prac polowych pod Zamościem. Zwykle do żniw na tych terenach wysyłano po 15 kosiarzy i 30 żniwaków [Stworzyński 256].

Poza rolnictwem źródłem utrzymania miejscowej ludności były zajęcia leśne, rzemiosło oraz świadczenie różnych usług. Szczególne tradycje miało tu młynarstwo, bowiem w obrębie Lipin w 1703 i 1726 r. funkcjonowało aż 5 młynów. Młyn Babijowski vel Babijów o trzech kamieniach był na Tanwi. Na tej rzece był też drugi młyn Muchów o dwóch kamieniach. Młyn Tobołków o dwóch kamieniach pracował na stawie przy Borowinie, tak jak i młyn Tutków o jednym kamieniu. Najmniejszy młynek znajdował się przy miejscowym folwarku [Stworzyński 255]. W inwentarzu z 1726 r. zarząd ordynacki nakazał, aby z dotychczasowych 11 młynarzy w największym młynie Babijowskim na Tanwi pozostawiono tylko sześciu, a pozostałych osadzono na roli i zobowiązano do odrabiania pańszczyzny. Pozostawiono więc: Andrucha Babieja, Jacka Zerebca, Hrycia Miskowego, Andrucha Maćkowego, Iwana Cybucha i Michała ziecia Korchowca. Ponadto wymieniono młynarzy w młynie Muchów na Tanwi, którymi byli: Tynko (Tymko) Mucha, Iwan Słoma i Fedko Wstępień [APL AOZ 293, k. 28].

W XVII wieku w Lipinach istniały tylko dwie karczmy, zaś w następnym stuleciu w tej wsi oraz w przysiółku Jedlinki było ich aż siedem. Najpełniej wymienia je inwentarz z 1783 r.: nowa wjezdna przy folwarku, u Babijów, za Tanwią koło Łazorów, zdezelowana na Chodakowym, zdezelowana zajezdna na Piasku, pusta nowa Na Zjawieniu oraz pod Pyciami „z gruntu zła” [APL AOZ 311, k. 12-13].

W okresie międzywojennym oraz w czasie okupacji niemieckiej działał młyn wodny prowadzony przez Józefa Tutkę. Młyn ten został zamknięty w 1942 r. [APL, AOZ, sygn. 1199, k. 32v; sygn. 5409; APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20; sygn. 1298, k. 29]. Kowalstwem trudnili się w latach 30. i 40. XX w. Jan Grum i Jan Igras. W drugiej połowie lat 40. XX w. usługi kominiarskie w Lipinach Dolnych świadczył Jan Bucior [APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20; sygn. 1298, k. 29].

Handlem na terenie Lipin Dolnych u schyłku XIX w. i na początku XX w. zajmowali się przedstawiciele narodowości żydowskiej. Taką działalność w latach 30. XX w. prowadził Menachim Katzenberg i Herszek Wajcenberg. Sklep spożywczy podczas okupacji niemieckiej prowadził Andrzej Bucior [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 29; sygn. 2/8, k. 18v–19, 116v–117].

Źródłem utrzymania miejscowej ludności była również produkcja alkoholu i jego sprzedaż. W 1841 r. Michał Kurzątkowski wydzierżawił na prawie 12 lat prawo produkcji alkoholu (propinacji) w Potoku oraz ich sprzedaży w 5 funkcjonujących tutaj szynkach za sumę prawie 5117 zł. Następnie prawo propinacji trafiło w ręce Isera Glejzera. W połowie lat 60. XIX w. dzierżawcą propinacji byli Iser Glejzer i Zys Welczer [APL, AOZ, sygn. 7034; sygn. 7477; sygn. 11100].

Po II wojnie światowej w Lipinach zaczęła działać Spółdzielnia Spożywców „Społem”. Jej siedziba znajdowała się w tej miejscowości do 1950 r. [Bazan, 94].

Kapliczka przydrożna św. Jana Chrzciciela w Lipinach Dolnych prawdopodobnie urządzona przed wybuchem I wojny światowej  [Bazan, 103–104].

W początkach maja 1578 r. w Lipinach i Potoku miał gościć król Stefan Batory w drodze z Krakowa do Zamchu, ówczesnej rezydencji kanclerza Jana Zamoyskiego [Sochaniewicz 13]. Wedle miejscowej tradycji monarcha ofiarował złoty (pozłacany?) krzyż o podwójnych ramionach dla miejscowej, właśnie budowanej cerkwi prawosławnej. Król miał jakoby spotkać się z nowymi osadnikami [Bazan 169-170, 178].

W XVII stuleciu wieś została dwukrotnie zaatakowana przez najazdy tatarskie. W 1623 r. Tatarzy zrabowali z Lipin 15 koni, ale poza tym nie wyrządzili większych szkód i nie porwali ludzi w jasyr. Większe zniszczenia wyrządzili podczas wielkiego najazdu w 1672 r. [Gliwa 701, 919].

Chłopów doświadczały także klęski żywiołowe. Między innymi w 1776 r. gradobicie letnie zniszczyło uprawy na polach, zaś w 1784 r. gwałtowna burza zawiała pola grubą warstwą piasku [Stworzyński 255]. .

Celem zachowania bezpieczeństwa pożarowego w okolicznych lasach w Lipinach Dolnych pod koniec lat 40. XX w. została utworzona przeciwpożarowa straż leśna. W 1952 r. liczyła ona 20 członków [APLOK, AGPG, sygn. 1303, k. 9].