Konstantyn

Patrz hasło: Hanna.

Nazwa Konstantyn przyjęła się pod koniec XVIII w., początkowo wieś określano jako Konstantynów lub Konstantynowo. Nazwa pochodzi od imienia Konstanty [NMP, 2003, t. 5, s. 115]. Została nadana zapewne na cześć właściciela dóbr, Ludwika Konstantego Pocieja (zm. 1730).

Tereny, na których z czasem powstał Konstantyn, ściśle związane były z Różanką. W latach 1446–1447 zostały przyłączone przez Kazimierza Jagiellończyka do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1566 r. znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego [Wawrzyńczyk, 1951, s. 19]. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji (zabór austriacki). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa bialskopodlaskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Powstały gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Konstantyn należał wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, s. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Włodawa z siedzibą w Różance a potem w Szumince [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1968 wchodził w skład gromady Różanka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Potem znalazł się w gromadzie Włodawa [DUWRNwL, 1968, nr 13, poz. 100–102]. Od 1973 r. sołectwo w gminie Hanna [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

W 1792 r. odnotowano nazwy następujących uroczysk: Dołha, Dubust, Hirus, Koło Mostka, Koszarki, Ładczyna, Nad Grobelką, Nowinki, Sucha, Szulaczycha czyli Piliczki [APL, AZWłod., sygn. 5, s. 82–96; AGAD, AZ, sygn. 2733]. W XIX w. zapisano w źródłach następujące mikrotoponimia: Dubust, Kruhłe i Zduchy [APL, ZTL, 3220].

Pierwsi mieszkańcy wioski, odnotowani w roku 1736 to: Buzczuk Jaśko, Doboszuk Ihnat, Doboszuk Chwedko, Szarek Pilip, Szarkowa Wasilicha wdowa, Pszel Maksim, Masiejczuk Maksym, Matejczuk Iwan, Matejczuk Kuźma, Maćkowa wdowa, Potapczuk Waśko, Sołtaniuk Tymosz, Puzko Churs, Dachowa wdowa, [ANK, ZGG, sygn. 282, k. 50]. W drugiej poł. XVIII w. najczęściej występujące w Konstantynie nazwiska to: Kamiński, Lewandowicz, Sołtan, Danilczuk, Szepel, Popławski, Haluk [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 46v–47; APL, AZWłod., sygn. 3, k. 29v–31; APL, AZWłod., sygn. 5, k. 1–27].

W 1846 r. zapisano takie nazwiska gospodarzy we wsi: Danilczuk Józef i Kierniło, Huk Kieryło, Kamieński Demiter i Łukasz, Lejnik Aleksander, Lewandawicz Klim, Ławandawicz Adam i Hryć, Nilipuk Stefan, Semeniuk Iwan, Sołtan Stefan i Wawrzyszuk Józefat [APL, RGL I, sygn. skarb. 244]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Czajkowski, Kamiński, Koszut, Lewandowicz, Nielipiuk, Pilipczuk, Semeniuk, Sołtan, Taraszkiewicz, Tomatczuk, Wawrzyszuk i Zień [APL, ZTL, sygn. 3220].

Jedyne 3 znane stanowiska pochodzą z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1990 w ramach AZP. Nieznana jest chronologia znalezione pojedynczych zabytków krzemiennych. Natomiast wiek ułamka ceramiki naczyniowej określono na X stulecie [NID, AZP obszar 67-89].

Wieś powstała na przełomie lat 20. i 30. XVIII wieku. Pierwsza znana wzmianka pochodzi z roku 1736. Określono wówczas miejscowość jako „niedawnemi czasy osadzoną” [ANK, ZZG, sygn. 282, k. 50]

Konstantyn był ściśle związany z Różanką i kwestie właścicielskie są takie same jak w jej przypadku (Patrz hasło Różanka). W okresie gdy wieś powstawała (przełom lat 20. i 30. XVIII w.) właścicielem był Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), następnie jego bratanek Antoni Pociej (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Różankę) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Konstantyn wraz z całymi dobrami włodawskimi przeszedł jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.). Ich dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a].

Po uwłaszczeniu w 1864 r. chłopi stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

Jeśli chodzi o liczbę mieszkańców, ocenić można, że wieś nie rozwijała się zbyt dynamicznie. Inwentarz z roku 1736 odnotowuje 14 gospodarzy, ale nieco ponad dekadę później znajdujemy ich już tylko trzech [ANK, ZGG, sygn. 282, k. 50, 71]. W roku 1773 odnotowano 8 gospodarstw i 30 mieszkańców [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 18v–19]. Inwentarz z roku 1792, uwzględniający tylko „gospodarzy” posiadających grunty, wymienia 12 gospodarstw i 98 mieszkańców [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 46v–47; APL, AZWłod., sygn. 5, s. 82–96]. W 1864 r. odnotowano we wsi 14 gospodarstw i 122 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 21 domach i 128 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 4, s. 359]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi Konstantynie w 35 budynkach zamieszkiwało 179 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 172 i prawosławne – 7 oraz narodowość polską – 172 i rusińską – 7 osoby. [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 120]. Ponadto w leśniczówce Konstantyn mieszkało 21 osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1966 r. zarejestrowano tam 188 osób [Wawryniuk, 2012b, s. 76]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 53 osób [https://www.polskawliczbach.pl/wies_Konstantyn].

Do początku XX wieku byli oni w większości wiernymi parafii greckokatolickiej w Różance. Protokół jej wizytacji z 1759 r. podaje, że we wsi (łącznie ze Stawkami) w 35 domach zamieszkiwało 141 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48]. W 1817 r. w 12 domach mieszkało 105 unitów [APL, CHKGK, sygn. 458]. W latach 60.–70. XIX stulecia we wsi doszło do zaburzeń miejscowych włościan przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. Ostatecznie w 1875 r. władze carskie zmusiły unitów do oficjalnego przyjęcia prawosławia. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego liczba wyznawców prawosławia w Konstantynie spadła z 169 do 30 osób. Jak widać zdecydowana większość byłych unitów przeszła na katolicyzm [APL, KPCH, KV, sygn. 941 i 942].

W dawnych czasach we wsi zamieszkiwali nieliczni katolicy obrządku rzymskiego, należący do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. we wsi mieszkało 12 łacinników [Hucz, 2005, s. 349]. Katolicy zaczęli dominować po 1905 r. W 1919 r. katolicy z wsi zostali przyłączeni do parafii rzymskokatolickiej pw. Św. Augustyna w Różance. Od 1978 r. należy do parafii Matki Bożej Bolesnej w Lacku.

Zdecydowana większość mieszkańców Konstantyna na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa.

W inwentarzu wsi z roku 1736 określono wymiar pańszczyzny na 2 dni w tygodniu, zarówno od mężczyzna, jak i kobiet. Od innych ciężarów wieś była zwolniona, jako nowo powstała i nie przynosząca jeszcze realnych dochodów [ANK, ZGG, sygn.282, s. 50]. W II połowie XVIII w. chłopi z Konstantyna byli oczynszowani. Początkowo, w latach 1773–1775, osadzono tam na czynszu trzech bojarów, pozostali zaś odrabiali pańszczyznę i zobowiązani byli do danin w naturze (grzyby, orzechy, kapłony, gęsi, jaja), na rzecz dworu w Różance [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 18v]. Do 1791 r. oczynszowanych było już wszystkich 12 gospodarzy (stawka czynszu wynosiła 50 zł za 21 morgowe gospodarstwo).W 1792 r. tworzyli oni dwa osiedla Konstantyn Nowy (Iwan Kamiński, Daniło Kamiński, Chwedor Kamiński, Wasyl Lewandowicz, Weremko Lewandowicz i Ihnat Lewandowicz) oraz Konstantyn Stary (Kurniło Sołtan, Antoni Danilczuk, Iwan Szepel, Mateusz Popławski, Illasz Haluk i Hryć Szepel) należące do folwarku w Różance [AGAD, AZ, sygn. 2733].

Autor inwentarza z roku 1792 określał stan wsi i jej mieszkańców następująco: „Grunta mają śrzednie […] Mają się nie najlepiej. Rzemieślników żadnych nie ma. Traktu publicznego prze tę wioskę także żadnego nie masz” [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 48–49].

W początku XIX w. chłopi z Konstantyna byli już jednak zmuszeni do odrabiania powinności pańszczyźnianych w folwarku Kaplonosy. W 1826 r. 10 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 60 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 956 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 12 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 12 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735].

W 1846 r. do tabel prestacyjnych Konstantyna wpisano 13 gospodarstw użytkujących 330 morgów ziemi, tj. 12 gospodarstw użytkujących po 27 morgów 41 prętów i jedno mające 4,5 morgi ziemi [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 13 gospodarstw będących w posiadaniu 13 właścicieli. 12 gospodarstw otrzymało ponad 38 morgów, a ostatnie ponad 5 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano wspólne pastwisko o powierzchni 79 morgów i wspólne nieużytki o areale 11 morgów. Poza ziemią otrzymali oni prawo korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. prawa wypasania bydła w uroczyskach Dubest, Kruhłe i Zduchy. W 1880 r. sprecyzowano, że dotyczyło to 102 sztuk bydła. Chłopi korzystali również z serwitutu leśnego. Po jego uregulowaniu, od 1879 r. każde z 13 gospodarstw korzystało z prawa do otrzymywania: na budowę budynków – trzech sosen, co dwa lata (długości 12 łokci), na ogrodzenia – dwukonnego wozu chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła – dwóch brzóz i jednego dębu co trzy lata, na opał – dwóch wozów tygodniowo przez sześć miesięcy zimowych i po jednym wozie tygodniowo przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie – wóz karpiny rocznie. Serwituty zostały zlikwidowane dopiero w 1927 r. [APL, ZTL, sygn. 3220; Hucz, 2002, s. 47–72]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 10 osób [APL, KRZL, sygn. 10] i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.

Pewne dochody przynosiła istniejąca we wsi karczma. Pierwsza wzmianka o „karczemce z drzewa tartego nowo wybudowanej, dranicami pokrytej” pochodzi z roku 1773 [APL, AZWłod., sygn. 3].

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Konstantyna do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała podczas odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Jej okolice stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Konstantyn został spalony przez wojska rosyjskie a wielu jego mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji. Przełomowym wydarzeniem w dziejach Konstantyna była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się na pięć lat pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r.