Przejdź do treści

Różanka

    Logo gminy wiejskiej Włodawa.

    Różanka

    Powiat: włodawski

    Gmina: Włodawa (gmina wiejska)

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Włodawa.

    Nazwa – geneza i znaczenie

    Pierwotnie osada nosiła nazwę Różanka, czasami Rożanka. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Roża z przyrostkiem -anka [Rymut XI, s. 137].

    Mikrotoponimia

    Obecnie części położone poza centrum wsi nazywane są Demianówka i Kolonia Różanka.

    W 2 poł. XVIII w. odnotowano następujące nazwy miejscowe – uroczysko Podszuminie, Zahołownie, Chmielnik, Podlipie, Uszywka, Ogniwiec, Wygon Stawecki i Gościniec Kaplonoski. Do Różanki należały także grunty położone za Bugiem: uroczyska i łąki: Łuki, Mełna, Osowiec, Płoszcze, Sieliszcze i Horupa [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 30–71]. W XIX w. zapisano w źródłach następujące mikrotoponimy: Dubust, Kempa, Plioszcza, Poszuminka, Sidiaczki, Zaruka [APL, ZTL, sygn. 3272]. Na początku XXI w. z wymienionych nazw pozostały Podszuminie i Zaruka. Odnotowano również inne: Dodatki, Gorzelnia, Hellerowskie Cięcie, Królewski Miot, Park, Pasieki, Pola Augustowskie, Róża, Smolarnia, Smuga i Zapasowe [Olejnik, 2014].

    Antroponimia

    W roku 1543 odnotowano m. in. następujące nazwiska mieszkańców Różanki: Tyszko Szeleżyc, Seńko Bojarynowicz, Andrej Zahayko, Trochim Pronewicz, Kuźma Protasowicz, Sawka Rozomnik, Martyn Litwin, Fedek Popowicz, Wasyl Rusiłowicz, Paweł Karpowicz, Paszko Szyszłowicz, Tyszko Starkowicz, Iljasz Malewicz, Matiej Homzikowicz, Demid Wasylkowicz, Ostasz Ostaszewicz, Fei Artymowicz, Taras Pleszczyc, Wołos Zosimowicz, Roman Chomicz, Kuźma Koleśnik i Seńko Noskowicz [ANK, ZZG, sygn. 282, k. 3–19]. W inwentarzach Różanki z roku 1773 oraz 1775, najczęściej występujące nazwiska to: Antoniuk, Bebkiewicz, Beń, Dys, Dziaczuk, Iwańczuk, Jakimowicz, Hrycak, Hondra, Korolowiec, Kozaczuk, Krawczuk, Olszewski, Oniszczuk, Orfeusz, Rabczewski, Radomski, Rypula, Selach, Semeniuk, Strycharuk, Stupka, Szachajuk, Szostakiewicz, Szumelski, Wołczek i Zacharuk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 13–17; sygn. 5, k. 30–71]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Babkiewicz, Baj, Bartoszuk, Berkas, Białosz, Bobrych, Diabruk, Diatczyk, Dwiaczyk, Filipiuk, Gasiuk, Grypula, Grzymała, Haponiuk, Hoduń, Holaczuk, Horbaczewski, Hryciak, Hryniak, Grypula, Jakubowski, Kicz, Kładko, Kowalczuk, Kozaczuk, Kozik, Kozyk, Kundyt, Lejka, Lewandowicz, Łukasiuk, Makaruk, Marciocha, Martyszyk, Mielniczuk, Mikulski, Musiewicz, Nazara, Oleszczuk, Olszewski, Orfeusz, Osiejuk, Panasiuk, Pastuszuk, Pawluczuk, Poczujko, Radomski, Rozmiankowski, Sawczuk, Sidoruk, Sielak, Skoczylas, Strug, Struk, Stupka, Szepiel, Szostakiewicz, Szymański, Tarasiuk, Telenko, Tiegienko, Wieliczko, Wołczuk, Wołowczyk, Wołyniec, Zarówny, Żepinka i Żminka [APL, ZTL, sygn. 3272].

    Przynależność administracyjna

    W pierwszej połowie XV w. Różanka leżała prawdopodobnie w obrębie Królestwa Polskiego w województwie ruskim, na obszarze ziemi chełmskiej w powiecie chełmskim. W latach 1446–1447 została przyłączona przez Kazimierza Jagiellończyka do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1566 r. w powiecie brzeskim nowoutworzonego województwa brzeskolitewskiego [Wawrzyńczyk, 1951, s. 19]. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

    Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Różanka należała wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, s. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Włodawa z siedzibą w Różance a potem w Szumince [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była siedzibą gromady we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 stanowiła samodzielną gromadę Różanka [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po jej likwidacji znalazła się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. należy do gminy wiejskiej Włodawa.

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    W trakcie prowadzonych w roku 1985 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 35 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

    Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze ślady pozostawili myśliwi mezolityczni. Kolejnych kilka zbiorów zawiera materiał z bliżej nieokreślonego okresu epoki kamienia. Następne dotyczą osadnictwa z wczesnej epoki brązu (m.in. kultura strzyżowska), inne z okresu wpływów rzymskich. Bardziej zróżnicowana chronologicznie jest ceramika średniowieczna (pochodząca z kilku faz: VIII-X, XII-XIII, XIV-XV i XVI-XVII w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 69-90 i 70-90 – tam kilka stanowisk: Różanka Kolonia].

    Być może w tym rejonie na obszarze dawnych dóbr Zamoyskich odkryto skarb brązowych monet datowanych na schyłek III w. n.e. [Bronicki, Gurba 2015, 18 – tam wcześniejsza literatura].

    Pierwsze wzmianki o osadzie, problem lokacji i utraty funkcji miejskich

    Osada pojawia się po raz pierwszy w źródłach w roku 1506 przy okazji potwierdzenia jej nadania przez króla Aleksandra Jagiellończyka rodowi Hołownia-Ostrożeckich [Wawrzyńczyk, 1951, s. 61–62]. Rzekomy dokument lokacyjny znany był z krótkiego streszczenia w pracy J. Wolffa. Ów badacz jednoznacznie sugerował, że jest to dokument lokacyjny. [Wolff, 1895, s. 132]. Jego pełna treść przez dziesięciolecia nie była dostępna, zmieniło się to dzięki litewskiej edycji Metryki Litewskiej. Na jego mocy król Zygmunt Stary na prośby horodniczego trockiego Piotra Michajłowicza (Hołowni) zezwolił, aby w miasteczku Różanka odbywał się targ doroczny na święto Eliasza Proroka (20 lipca), oraz cotygodniowy targ w dzień, jaki sam Piotr wybierze. Król ponadto zezwolił mu na posiadanie w mieście karczem miodowych, piwnych i winnych. W momencie wystawienia dokumentu (27 05 1524 r.) Różanka miała już status miasta, co jednoznacznie wynika z treści dokumentu : в местечку его в Рожанъце [LM 12, nr 331].

    Przywilej z 1524 r. ( z LM 12, nr 331)

    Nadanie jarmarku i ustanowienie targów było kolejnym etapem urządzania miasta. Lokacja mogła być wcześniejsza zaledwie o kilka lat, ale są znane przypadki gdy ten dystans wynosił niemal 30 lat [Szczygieł 1989, s.117]. W żadnym jednak wypadku nadanie targów i jarmarku nie jest tożsame z dokumentem lokacyjnym. Na obecnym więc etapie badań można jedynie przyjąć, że lokacja Różanki nastąpiła przed 1524 rokiem a dokładna data roczna nie jest znana.

    Mogło to nastąpić 30 stycznia 1508 roku. Taką datę nosił bowiem znajdujący się w archiwum Czartoryskich dokument, przez archiwistę opisany następująco: „List kniazia Piotra Michajłowicza na osadę miasta Różanki, z ich gruntami, sianożęciami, pastwiskami i powinnościami” [APL, AZWłod., sygn. 4, s. 209].

    Treść tego dokumentu nie była dotąd znana. Jak się okazuje jego pergaminowy oryginał został odnaleziony ostatnio w zbiorach Archiwum Kapituły Kolegiackiej i Katedralnej w Sandomierzu [Inwentarz AKKKS II, s. 4]. Według Andrzeja Buczyło, który jako pierwszy z badaczy wstępnie analizował ten dokument, jego datowanie na rok 1508 budzi wątpliwości. W samym dokumencie nie ma bowiem daty rocznej, a podana jest jedynie za pomocą tzw. indykcji (15 letnich cykli). 30 stycznia 11 indykcji, jak datowany jest dokument, może odnosić się do roku 1508, ale także do 1523, co według wspomnianego badacza jest bardziej prawdopodobne [Buczyło, 2020, s. 104, przyp. 18]. Autor niniejszej notki nie miał jeszcze możliwości zapoznania się ze wspomnianym dokumentem, jednak wymieniony wyżej Andrzej Buczyło zapowiedział rychłą publikację tego przywileju, dzięki czemu jego treść będzie mogła stać się powszechnie dostępna.

    Nie do końca jest jasne, czy dokonana przez Piotra Michajłowicza Ostrożeckiego lokacja dotyczyła całej miejscowości, czy też prawo miejskie uzyskała tylko jedna jej część, a druga pozostała wsią (jak np. w przypadku Orchowa/Orchówka). Możliwe jest też, że obok istniejącej wsi Różanka, osadził na „surowym korzeniu” miasto o tej samej nazwie. Wątpliwości te wynikają z faktu, że aż po wiek XVIII spotykamy w źródłach rozróżnianie miasta i wsi Różanka. Bardzo wyraźnie widać ten fakt na przykładzie działu dokonanego w roku 1543 pomiędzy synami Piotra Ostrożeckiego – Fedorem i Jurijem. Dzielą oni między siebie grunty, poddanych i budynki  osobno wsi, osobno miasta Różanka. Widać także, że na poddanych ze wsi i z miasta Różanka ciążą inne powinności. [ANK, ZZG, sygn. 282, s. 1-23]. Zdaje się, że podział na miasto i wieś Różanka był trwały aż do XVIII wieku. Z czasem  utracił on swe znaczenie prawne, pozostała jednak świadomość pewnej odrębności dwóch części miejscowości. Jasności w tej kwestii nie sprzyjała skomplikowana struktura własnościowa Różanki w XVII w. Pozostawała ona generalnie w rękach Pociejów. Po Adamie Hipacym, jej główne części posiadali jego syn Piotr, później wnuk Leonard, ale pomniejsze działy mieli też liczni ich bracia, synowie, zięciowie, itp. [APL, AZWłod., sygn.. 4, s. 219-229].  Gdy pod koniec XVII wieku całość dóbr różanieckich skupił w swym ręku Ludwik Konstanty Pociej, a zwłaszcza kiedy wzniósł w Różance okazały pałac, który stał się jego główną siedzibą,  zaczął zabiegać także o podniesienie prestiżu miejscowości. Echem tych działań były uzyskane przez niego od króla Augusta II dwa przywileje dla Różanki.  Pierwszy, datowany 14 stycznia 1719, archiwista Czartoryskich opisał następująco: „Przywilej króla Augusta II na Magdeburyą Miastu Różanieckiemu”. Drugi z dokumentów, datowany na 7 sierpnia 1726 opisano następująco: „Przywilej króla Jmci Augusta II na Jarmark Tygodniowy w Różance” [APL, AZWłod., sygn. 4, s. 234]. Niestety treści tych dokumentów nie znamy i nie jest jasne, czy miały one rzeczywisty wpływ na funkcjonowanie miejscowości.

    O Różance jako mieście konsekwentnie jest mowa w źródłach zarówno z XVI, XVII, jak i pierwszej połowy XVIII w. Początkowo wyraźnie widać odróżnienie wsi i miasta Różanka. Z czasem staje się ono coraz mniej ostre, bądź mowa jest po prostu o Różance bez dodatkowych określeń. Inwentarz miejscowości z roku 1736 zatytułowany jest „Posada Miasteczka i Wsi Różanki”. Mimo takiego rozróżnienia w tytule, dokument zawiera wykaz 79 „dymów” w miejscowości, be rozróżniania jednak „miejskich” i „wiejskich” [ANK, ZZG, sygn. 282, s. 41-44]. Po raz ostatni określenie Różanki jako miasta pojawia się w roku 1773. Inwentarz z tego roku, opisując całą miejscowość opatrzony jest nagłówkiem „Miasteczko Różanka” [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 12v-17]. Źródła późniejsze konsekwentnie mówią już tylko o wsi Różanka. Charakterystyczny jest zapis w inwentarzu wsi Różanka z roku 1792, stwierdzający, że najbliższe miasto  to Włodawa [Por. AGAD, AZ, sygn.. 2733, s. 37].

    Właściciele

    Pierwszymi właścicielami Różanki byli książęta Hołownia-Ostrożeccy. Jak już wspomniano, otrzymali oni potwierdzenie nadania wsi Różanka od króla Aleksandra Jagiellończyka w 1506 r. Przypuszczać można, że wcześniej była ona własnością królewską [Wawrzyńczyk, 1951, s. 61–62]. Najbardziej zasłużonym przedstawicielem tej rodziny był Piotr Michajłowicz Hołownia. W roku 1561 córka Fiodora Hołowni-Ostrożeckiego Anna poślubiła Adama Hipacego Pocieja, któremu wniosła Różankę w posagu. Odtąd stała się ona własnością Pociejów na niemal dwieście lat. Adam Pociej był postacią barwną i znaczącą zarówno w życiu politycznym, jak i religijnym Rzeczypospolitej. Karierę zaczynał jako sekretarz Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”, w roku 1566 został pisarzem ziemskim brzeskolitewskim. Był posłem swego województwa na unijny sejm lubelski 1569 roku. Jego podpis widnieje pod aktem unii lubelskiej. Ukoronowaniem świeckiej kariery Adama Pocieja było uzyskanie senatorskiego urzędu kasztelana brzeskolitewskiego. Urodzony w wierze prawosławnej, porzucił ją przejściowo na rzecz kalwinizmu. Do prawosławia jednak powrócił. Po śmierci żony (1592 r.) poświęcił się całkowicie sprawom religijnym. Po krótkim nowicjacie, został mnichem prawosławnym. Gdy w roku 1593 zmarł prawosławny biskup włodzimierski, dzięki protekcji księcia Wasyla Ostrogskiego, Pociej już pod imieniem Hipacy został nowym biskupem włodzimiersko-brzeskim, a od 1599 metropolitą kijowskim. Zasłynął jako polemista religijny i gorący zwolennik zawarcia unii między katolicyzmem a prawosławiem w Rzeczypospolitej. Adam Hipacy Pociej zmarł w roku 1613, a dobra różanieckie przejął jego syn Piotr. [PSB, t. 27, s. 28–33] Kolejni właściciele to: Leonard Pociej, wojewoda witebski (wnuk Hipacego), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (prawnuk Hipacego) (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Różankę) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771. [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

    W 1798 r. Różanka wraz z dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.). Różankę z folwarkiem w 1917 r., po jego śmierci odziedziczyła córka Róża. Następnie majątek przejął jej syn Andrzej Komierowski oraz mąż Tomasz. Ich dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar dóbr włodawskich zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

    Demografia. Stosunki etniczne i wyznaniowe

    Inwentarz Różanki z roku 1773 odnotowuje 109 rodzin [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 13–17]. Inwentarz dwa lata późniejszy, uwzględniający tylko „gospodarzy” posiadających grunty, wymienia 79 osób [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 30–71]. Według wykazu z 1827 r. w miejscowości było 104 domów zamieszkanych przez 651 osób [Tabella, 1827, t. 2, s. 144]. W 1864 r. odnotowano we wsi 83 gospodarstw i 747 mieszkańców [APL, KWPB, 4], Słownik Geograficzny informuje zaś o 103 domach i 863 mieszkańcach [SGKP IX, s. 854]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi i folwarku Różanka w 113 budynkach zamieszkiwało 843 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 694, prawosławne – 145 i ewangelickie – cztery osoby oraz narodowość polską – 807 i rusińską – 36 osoby [Skorowidz miejscowości, IV, s. 120]. W 1966 r. zarejestrowano tam 838 osób [Wawryniuk, 2012, s. 182]. W 2020 r. w Różance zameldowanych było 851 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

    W średniowieczu wieś zamieszkana była przez ludność wyznania prawosławnego, a potem po unii brzeskiej greckokatolickiego. Różanka była siedzibą parafii prawosławnej pw. Św. Eliasza Proroka, wzmiankowanej po raz pierwszy w roku 1543 [ANK, ZZG, sygn. 282, s. 10]. Po unii brzeskiej 1596 r. stała się ona parafią greckokatolicką. W 1737 r. Antoni Pociej wznowił fundusz cerkiewny [APL, CHKGK, sygn. 458]. W końcu XVIII w. należeli do niej wierni z samej Różanki oraz z Krasówki, Żukowa, Stawek i Konstantyna oraz z miejscowości leżących po prawej stronie rzeki Bug – Przyborowa i Dubek. Najstarsza odnotowana w źródłach pisanych świątynia w Różance spłonęła ok. 1720 r. Na jej miejsce wybudowano kolejną drewnianą cerkiew, która spłonęła na początku lat 40. XIX wieku. Na jej miejsce wymurowano w 1842 r. nową świątynię. Była ona wielokrotnie remontowana. Uszkodzona w czasie walk w 1915 r. została ostatecznie rozebrana w latach 20. XX stulecia [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 123]. Protokół wizytacji parafii z 1759 r. podaje, że we wsi Różanka w 76 domach zamieszkiwało 280 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 416]. Z kolei w Różance w 1817 r. w 77 domach zamieszkiwało 485 unitów [APL, CHKGK, sygn. 458, k. 7].

    Od końca lat 60. XIX wieku unici byli zmuszani do powrotu do liturgii prawosławnej, co miało ich skłonić do zbliżenia się do prawosławia. W parafii w Różance, jak i wielu innych wybuchły z tego powodu zaburzenia, które jednak dosyć szybko zostały uśmierzone przez rosyjskie władze administracyjne [APL, CHZD, sygn. 64]. Ostatecznie w 1875 r. władze carskie zmusiły unitów do oficjalnego przyjęcia prawosławia. Znaczna część wiernych parafii różanieckiej nie pogodziła się z zaistniałą sytuacją i rozpoczęła bojkot cerkwi prawosławnej, np. dwadzieścia lat później, w 1895 r., władze cerkiewne uznawały, że wśród 2858 tutejszych parafian było 374 „opornych” i 604 wahających się. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na legalne przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, liczba wyznawców prawosławia w samej wsi Różance spadła z 1054 do 525 osób. Połowa byłych unitów przeszła wówczas na obrządek rzymskokatolicki, co było spowodowane działalnością w tym kierunku rodziny Zamoykich [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 94; sygn. 942, k. 94]. Ciekawostką jest fakt, że proboszczem parafii prawosławnej w Różance od czasów jeszcze unickich do I wojny światowej był cały czas ks. Jan Bielawski [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 128].

    Katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. odnotowano we wsi 131 jej wiernych [Hucz, 2005, s. 349]. Większe zróżnicowanie wyznaniowe Różanki, od okolicznych miejscowości, wynikało z istnienia kompleksu dworskiego w Różance, w którym pracę znalazło wielu katolików. W zespole dworskim Zamoyskich istniała również kaplica, przy której właściciele utrzymywali duchownego. W 1908 r. August Zamoyski otrzymał zgodę władz carskich na budowę kościoła w Różance [Catalogus… Podlachiensis, 1921, s. 66]. W 1919 r. erygowano parafię rzymskokatolicką pw. Św. Augustyna w Różance. Objęła ona swoim zasięgiem również wsie Stawki i Pawluki. W 1920 r. liczyła ona 1497 wiernych. Początkowo opiekę duszpasterską zapewniali w niej księża z parafii włodawskiej. Dopiero w drugiej połowie 1920 r. wyznaczono jej pierwszego proboszcza. Został nim ksiądz Stefan Nazarewicz, który w 1922 r. został przeniesiony do Sławatycz [Catalogus… Podlachiensis, 1920, s. 53; WDP, 1920, s. 211]. Po nim proboszczami w Różance byli m.in. księża: Marcin Kołodziej (1922–1923), Jan Maciejewski (1923–1928), Tomasz Kucia (1928–1935), Zdzisław Rybak (1935–1944), Stefan Piętka (1944–1948).

    W Różance istniały również nieliczne społeczności żydowska i niemiecka.

    Oświata

    Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. Około 1900 r. Zamoyscy założyli tzw. ochronkę dzienną, w której uczono języka polskiego. W 1916 r. w czasie okupacji niemieckiej w Różance powstała szkoła polska. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 196 uczniów [Szkoły, 1933, 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 43 dzieci. Została ona zlikwidowana w 1944 r. [Wawryniuk, 2012, s. 172]. Polska szkoła podstawowa działa w Różance do dnia dzisiejszego.

    Gospodarka w dziejach

    Zdecydowana większość mieszkańców Różanki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Wieś Różanka w 1506 r. liczyła 6 źrebi (źreb – zabudowania i grunty wchodzące w skład jednego gospodarstwa chłopskiego). Zamieszkująca ją ludność płaciła właścicielowi wsi daniny w miodzie, skórkach kunich i życie. Na obszarze wsi wzmiankowana jest ludność służebna, ludność tiahła (obciążona robocizną na polu właściciela w wysokości kilku dni w roku) i bojarzy putni (zobowiązani do służby wojskowej, jazdy z listami pańskimi oraz innych danin na rzecz dworu) – [AML, II, 575, 1501]. W wieku XVI w miasteczku Różanka znajdowała się komora celna, gdzie pobierano cło wodne i lądowe [Wawrzyńczyk, 1951, s. 37]. Przez wieś Różanka przechodził szlak handlowy wiodący z Włodawy do Brześcia. Zapewne było to jedną z przyczyn lokacji miasta [Wawrzyńczyk, s. 19]. Położenie nad spławnym Bugiem pozwalało także na transport tą drogą towarów do Gdańska i innych ziem Korony. Inwentarz miejscowości z roku 1773 odnotowuje m. in 18 szkut różnej wielkości wraz z niezbędnymi akcesoriami [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 10v–11]. W roku 1773 odnotowano m. in. zamieszkujących w Różance trzech murarzy oraz „klepkarzów dwóch Niemcow” . Działały także dwie karczmy, dwa młyny wietrzne i dwa „pływające” na Bugu [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 9–10v, 16v]

    W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Różanka. W 1826 r. 58 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 388 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 5728 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 462 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 68 złp. W inwentarzu z tego roku pisano o włościanach z Różanki: „Biedni z powodu przeciążenia w powinnościach gruntowych, podatków skarbowych, wielu porzuca, stąd dużo pustek, te ubożą gospodarnych włościan”. Zwracano również uwagę na negatywne skutki jeżdżenia chłopów do Włodawy, gdyż tam „zachęcani namowami Żydów zabawiają się piciem trunków, przyzwyczajają się do tego nałogu. Czas marnotrawią, gospodarstwa opuszczają”. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 161].

    W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 70 gospodarstw użytkujących 1259 morgów ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało 17 morgów 297 prętów ziemi, w tym ponad 12 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

    W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 69 gospodarstw będących w posiadaniu 77 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 18 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 11 właścicieli placów z ogrodami w samej Różance oraz 14 w folwarku Augustów oraz wspólne pastwisko i drogi o powierzchni 149 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 1473 morgów (po późniejszej weryfikacji doliczono się 1595 morgów). Poza ziemią otrzymali oni prawo do korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. prawa wypasania 309 sztuk bydła w uroczysku Dubust wspólnie z bydłem należącym do chłopów ze Stawek. Chłopi korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 69 gospodarstw korzystało z prawa do otrzymywania na budowę budynków trzech sosen co dwa lata, na ogrodzenia dwukonnego wozu chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowe i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. W 1925 r. Zamoyski wykupił prawa do serwitutów przekazując chłopom z Różanki ponad 670 morgów [APL, ZTL, sygn. 3272; Hucz, 2002, s. 47–72]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 218 osób [APL, KRZL, sygn. 10].

    W Różance obok wsi pańszczyźnianej istniały folwarki mające w latach 50. XIX w. 768 morgów (Różanka) i 665 morgów (Augustów) powierzchni [Hucz, 2005, s. 81–82]. W 1884 r. we wsi August Zamoyski otworzył dużą gorzelnię parową, zatrudniającą 8 robotników [Przemysł Fabryczny, 1908, poz. 2444].

    W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: bednarze (P. Osiejuk i A. Stupka), cieśle (M. Babkiewicz, S. Kosyk, G. Wołczuk i S. Wołczuk), kołodzieje (P. Chandka, B. Flisowski, p. Lewandowicz, J. Łukaszuk i A. Martyniuk), kołowrotkarze (M. i R. Wieliczko), kowale (A. i S. Babkiewiczowie, J. Ostrowski i P. Otenczuk), krawcy (A. Hrycak, A. Musiewicz i A. Żarczuk), murarze (J. Hołub, J. Karpiński, A. Kładka, Z. Szymański i W. Wołczuk), stolarz (A. Bidrzyński) i szewc (A. Mikulski). Poza tym we wsi działały: gorzelnia, zakład ogrodniczy, olejarnia, wiatrak i dwa sklepy spożywcze [KAP 1926, s. 1167].

    Zabytki kultury materialnej

    Kościół pod wezwaniem św. Augustyna został ufundowany przez Augusta Adama Zamojskiego i jego żonę. Wybudowany w stylu neogotyckim w latach 1908–1913. Zaprojektowany przez architekta z Warszawy Dionizego de Makowo–Makowskiego. Budowa trwała tak długo ze względu na konflikt między architektem a fundatorami, którzy dokonali zmian w projekcie bez zgody autora. Sprawa znalazła rozstrzygnięcie w sądzie. Kościół uległ zniszczeniom w 1915 r. podczas działań zbrojnych toczonych na terenie wsi w trakcie I wojny światowej. Zniszczeniu uległ zwłaszcza dach i wieża kościelna a cała konstrukcja groziła zawaleniem. Odbudowany w latach 1929–1931. Świątynia jest trójnawową bazyliką w stylu halowym (wszystkie nawy są równej wysokości). Od frontu nad całością świątyni dominuje wysoka, kwadratowa wieża o ściętych narożach, zakończona iglicą. Do neogotyckich elementów architektonicznych świątyni należą: uskokowe skarpy, ozdobny ornament ceglany na wykończeniu murów. We wnętrzu świątyni wyróżniają się sklepienia gwiaździste nad nawami i krzyżowo–żebrowe nad kruchtą, skarbczykiem i zakrystią. Nawy oddzielone są od siebie ostrołukowe arkady o wielobocznych filarach. Okna świątyni w większości ostrołukowe i rozetowe wypełnione witrażami. Wyposażenie również w stylu neogotyckim. Częściowo pochodzi ze starszej świątyni, częściowo sprowadzone z innych miejsc. Uwagę należy zwrócić zwłaszcza na neogotycki ołtarz z rzeźbami św. Piotra i Pawła z ok. poł. XVIII w., przywieziony z Wyszkowa koło Cieplic. Ze starszego wyposażenia wymienić należy rokokowy prospekt organowy (około połowy XVIII wieku) przywieziony po II wojnie światowej z Dolnego Śląska, obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w promienistej glorii adorowanej przez Orła Polskiego (około połowy XVIII wieku) [Katalog zabytków, t. VIII, z. 18, s. 38–39; Żywicki, 1998, s. 298–301].

    Różanka. Kościół parafialny rz.-kat. p.w. św. Augustyna,
    XVIII-XX w. Fot. Andrzej Gil.
    Różanka. Kościół parafialny rz.-kat. p.w. św. Augustyna,
    XVIII-XX w. Fot. Andrzej Gil.

    – Do końca XVIII w. wieku istniał cmentarz przy miejscowej cerkwi unickiej. Potem przeniesiono go na pole za wieś [APL, CHKGK, sygn. 458, k. 5]. Później przekształcony w miejsce pochówku ludności prawosławnej, w 1920 r. przeszedł w ręce parafii rzymskokatolickiej, co wiązało się z zakazem grzebania wyznawców prawosławia. Nowe nagrobki powstawały na miejscu dawnych pochówków. Jednak do dziś zachowało się kilka nagrobków wyznawców prawosławia. Najstarszy z nich to pomnik na mogile nauczyciela Innocentego Milaszkiewicza zmarłego w 1895 r. W tym miejscu został pochowany także Józef Szypulski, ps. „Bizon”, żołnierz oddziału partyzanckiego AK–WIN Włodawa, który zginął z rąk komunistów w 1947 r. Na terenie cmentarza znajdują się także ruiny starej, drewnianej kaplicy cmentarnej. Na obszarze nekropoli znajdują się także pochówki żołnierzy z okresu I wojny światowej poległych w walkach toczonych w okolicach wsi Różanka. Północna część cmentarza z pochówkami pensjonariuszy DPS w Różance zaniedbana i zarośnięta.

    – Zespół pałacowy i zabudowania folwarczne

    Pałac został wzniesiony według projektu architekta Józefa Pioli z polecenia cara Piotra I. Budowa została ukończona w 1716 r. W roku 1836 został niemal doszczętnie zniszczony przez pożar, a następnie odbudowany [Hucz-Ciężka, 2007a, s. 64–65]. Kolejnym zniszczeniom uległ w czasie walk toczonych na terenie wsi w trakcie I wojny światowej. Nie został już odbudowany i stopniowo popadał w ruinę. Dziś zachowały się po nim jedynie fragmenty, a także obudowa skarpy od strony rzeki Bug z tarasami o dwóch poziomach w kształcie bastionów.

    W sąsiedztwie dworu znajdował się w XVIII w. park w stylu francuskim. Został on w poł. XIX w. przekształcony na styl angielski. Do dzisiaj zachowały się drzewa w nim rosnące. Na terenie parku usytułowany został pawilon w formie wieży, wzniesiony na polecenie Augusta Adama Zamoyskiego. W późniejszych czasach mieściła się w nim kotłownia.

    W sąsiedztwie pałacu znajdowała się także oficyna z 1869 r. zachowana do dziś, oraz kordegarda, czyli budynek stróżówki przy bramie wjazdowej. Można także zobaczyć inne budynki gospodarcze jak: budynek administracji dóbr i mieszkania oficjalistów, wieże ciśnień, dom leśniczego, ogrodzenie, stajnie, oborę, owczarnię, gorzelnię, magazyn spirytusu, spichlerz z suszarnią chmielu, dom, ruinę budynku gospodarczego, wozownie [KZSP, t. 8 z.18, s.39–41]

    Wielkie wydarzenia w dziejach

    O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Różanki do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

    Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. W związku z tym za najważniejsze wydarzenia powstania styczniowego na przedstawianym terenie można uznać przemarsze oddziałów powstańczych. Za udział w powstaniu styczniowym zesłany został m.in. szlachcic Józef Stankiewicz z Różanki [APL, KGS, sygn. 159, k. 14]. W czasie powstania styczniowego w Różance mieścił się szpital, w którym leczono rannych powstańców rannych w bitwach pod Janówką, Sajówką i Domaczewem. Dzisiaj możemy odtworzyć nazwiska tych, którzy w nim zmarli. Między 12 a 20 lipca 1863 r. zmarli tam: Józef Żołądź (włościanin z Czemiernik), Antoni Radomski (litograf z Lublina), Adam Ładaj (mieszczanin z Jadowa), Szczepan Matysek (mieszczanin z Adamowa) i Franciszek Lipnicki (mieszczanin z Radzynia Podlaskiego) [Polski i Kasprzak, 2007, s. 86].

    Kolejnym wydarzeniem politycznym, w które zaangażowali się mieszkańcy Różanki były protesty przeciwko utworzeniu guberni chełmskiej na przełomie 1908/1909 r. Zorganizowano wtedy zakrojoną na dużą skalę akcję pisania protestów przeciwko przyłączeniu do niej Południowego Podlasia. Z gminy Włodawa do Koła Polskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej napłynęło pismo protestacyjne, które podpisało 88 mieszkańców wsi w imieniu swoim i 313 członków rodzin [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

    Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Różanki był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Rożanka–Mosty. W tym czasie Różanka została spalona przez wojska rosyjskie. Spłonął wówczas m.in. pałac Zamoyskich. Wielu jej mieszkańców, z Zamoyskimi na czele, udało się wówczas na uchodźstwo do Rosji. Można wymienić m.in. rodziny Stanisława Sulowskiego i Walerii Czarneckiej, które znalazły się w guberni moskiewskiej, Anastazji Sawczuk w guberni jarosławskiej oraz Praksedę Krzywdę i Juliannę Chociałko, które zatrzymały się w guberni kazańskiej [AAN, CKO, sygn. 334].

    Mieszkańców Różanki dotykały również w przeszłości epidemie, np. w 1852 r. wśród przyczyn zgonów wiernych tutejszej parafii unickiej odnotowano: odrę (10), ospę (10), szkarlatynę (12) i cholerę (52 zmarłych) [APL, CHKGK, sygn. 154].

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci