Włodawa

Videoteka gminy miejskiej Włodawa:

„Włodawska videoteka” zbudowana jest wedle powszechnie stosowanych przy przywoływaniu produkcji filmowych zasad. Fiszka składa się z następujących elementów: Autor filmu Data udostępnienia  Tytuł wideo/treści Nazwa/adres strony internetowej. 

Największa liczba filmów (blisko 200) z okresu od marca 2011 roku do października 2022 r., która ilustruje różne formy życia miasta znajduje się (jest dostępna) na stronie https://www.facebook.com/TVWlodawa/videos , patrz też https://www.youtube.com/@tvwlodawa oraz https://www.youtube.com/@tvwlodawa/videos

Patrz np.

autor: tvWlodawa; udostępniono 9 grudnie 2015; czas trwania 29.10; Włodawa w obiektywie, program edukacyjny Sobótka TVP, https://www.youtube.com/watch?v=uPI31eKOBlg

autor: tvWlodawa, udostępniono 31 marca 2012 roku, czas 0,44,  PKP Włodawa (31 marca 2012 roku). W sobotę odbyła się niecodzienna podróż koleją. Ponad 130 osób podróżowało pociągiem specjalny  z Lublina do Włodawy, w celu zwiedzenia niezwykle malowniczego i bogatego w atrakcje przyrodnicze i historyczne szlaku. https://www.youtube.com/watch?v=2b_Z-Wm6jYQ

autor: tvWlodawa, udostępniono 28 października 2014 r., czas. 2.08, Wiersz Karoliny Demianiuk w języku chachłackim (muzyka, Duonarte). Link do całego materiału filmowego ”Nadbużańskie pogranicze kultury, tradycji i narodów” https://www.youtube.com/watch?v=BxkgLQknOk0

autor: tvWlodawa, udostępniono 26 kwietnia 2020 r., czas 3.49, Wchody Powiatu Włodawskiego 2020 roku. Laureatom zostały przyznane laurki za rok 2019. https://www.youtube.com/watch?v=uY64xBTEBXg

autor: tvWlodawa, udostępniono 1 października 2018 r., czas 8.39, Animacja multimedialna na fasadzie Wielkiej Synagogi F3K Włodawa. https://www.youtube.com/watch?v=meST1A-PVgg

autor: tvWłodawa, udostępniono 16 kwietnia 2013 czas 1.54, Stan alarmowy we Włodawie, https://www.youtube.com/watch?v=VMUT0IDgpDE

autor: tvWlodawa, udostępniono 15 kwietnia 2012, czas. 1.29, Włodawianka Włodawa – GKS II Bogdanka 1:1 (0:0), https://www.youtube.com/watch?v=njLBDa6zlus

autor: tvWlodawa, udostępniono 19 marca 2018, czas. 1.45, Monika Konieczna vice-mistrzynią Polski. https://www.youtube.com/watch?v=MPv0xpz3x90

autor: tvWlodawa, udostępniono 18 maja 2018, czas. 2.04, I Wrak Race Włodawa 2018 https://www.youtube.com/watch?v=VtfFg9RS9kQ

autor: tvWlodawa, udostępniono 17 kwietnia 2018, czas 3.31, Włodawa (10.04.18) VR 360. https://www.youtube.com/watch?v=VjHj_NRCjbM

autor: tvWlodawa, udostępniono 9 marca 2018, czas 11.25, Lasy Państwowe Nadleśnictwo Włodawa 2018. Film dokumentalny o Nadleśnictwie Włodawa zrealizowany w 2014 rok. autor: tvWlodawa oraz NADLEŚNICTWO WŁODAWA. Czyta: Piotr Misiura https://www.youtube.com/watch?v=q0VbXnuMYpQ

autor: tvWlodawa, udostępniono 27 maja 2020, czas 9.31, Prezentacja Wchody 2018. https://www.youtube.com/watch?v=v-zlIVulGcI

autor: tvWlodawa, udostępniono 27 maja 2020, czas 1.18, Nominacje Wchody 2018 https://www.youtube.com/watch?v=Y_4xXch7L1M

autor: tvWlodawa, udostępniono 13 marca 2019, czas 4.40, Wchody Powiatu Włodawskiego 2019 https://www.youtube.com/watch?v=KVPgr02NuL4

autor: tvWlodawa, udostępniono18 maja 2018, czas 2.51, Wschody Powiatu Włodawskiego 2018.Podczas uroczystej gali w hotelu „Drob” Urszulinie nastąpiło rozstrzygnięcie prestiżowego konkursu do tytułu „(W)schodu Powiatu Włodawskiego”. www.youtube.com/watch?v=FXNQEfKelXs

autor: tvWlodawa, udostępniono26 kwietnia 2020, czas 3.49, Wschody Powiatu Włodawskiego 2020.https://www.youtube.com/watch?v=uY64xBTEBXg&t=91s

autor: tvWlodawa, udostępniono28 maja 2012, czas 18.14. „Motór jest wieczny” Riders Włodawa Film powstał w ramach projektu „AKADEMIA MŁODYCH DZIENNIKARZY” realizowanego w ŚRODOWISKOWYM HUFCU PRACY WE WŁODAWIE, we współpracy z TV Włodawa. Projekt dofinansowany jest w ramach programu „Młodzież w Działaniu” Akcja 1. Młodzież dla Europy, 1.2. Inicjatywy Młodzieżowe. https://www.youtube.com/watch?v=d_g6DDNSWxQ

autor: tvWlodawa, udostępniono 15 marca 2013 , czas 4.01, Włodawa pod śniegiem, https://www.youtube.com/watch?v=9sDtf1QBxXo

Producentem filmów są też jednostki samorządowe, Urząd Miejski we Włodawie (niezwykle interesująca wydaje się zwłaszcza seria Vlog Miejski składająca się z kilkudziesięciu odcinków (57 na koniec 20022 r.) filmów: https://www.youtube.com/@WlodawaEu/videos W sumie na tej stronie dostępnych jest ponad 180 filmów dotyczących miejskich aktualiów prezentowanych przez władze samorządowe od sześciu lat. Patrz np.

autor: Urząd Miejski we Włodawie, data premiery: 24 luty 2022, czas trwania: 53.15, Linia kolejowa Chełm- Włodawa, odcinek Włodawa – Uhrusk cz. 2, https://www.youtube.com/watch?v=2f1Vl0L6DCU

autor: Urząd Miejski we Włodawie, data premiery: 1 sierpień 2021, czas trwania: 56.37, Linia kolejowa Chełm – Włodawa odc. Chełm – Stulno cz. I, https://www.youtube.com/watch?v=7L_NZZobSDM

autor: Urząd Miejski we Włodawie, udostępniono 26 czerwca 2017 r., Widok miasta Włodawy z lotu ptaka, czas 1.49. https://www.youtube.com/watch?v=WJbDLG5Yse0

autor: Urząd Miejski we Włodawie, data nagrania 2010 r., Gmina Włodawa, czas 5.38. https://www.youtube.com/watch?v=ayJ5iIgkZD0

Samorządowy charakter ma aktywność Włodawskiego Domu Kultury, którego produkcje filmowe dostępne są na https://www.youtube.com/channel/UCeOEeXJ76uPHcvY7acbcFcg oraz

https://www.youtube.com/@MOSiRWlodawa/videos (to kilkanaście filmów o tematyce sportowej sprzed 7-8 lat).

Patrz np., autor: Włodawski Dom Kultury TV, udostępniono 27 września 2022, czas 11.03, 120 lecie OSP we Włodawie https://www.youtube.com/watch?v=BNo8DyA2uP0

Podobnie rzecz wygląda w odniesieniu do Miejskiej Biblioteki Publicznej we Włodawie, patrz: https://www.youtube.com/channel/UCz_Ak_Ej7IWhy54r72kcOFg Dla historyka niezwykle cenna wydaje się seria „Włodawski wehikuł czasu”. Patrz np.:

autor: mbpwlodawa, data nagrania: 17 października 2022; czas trwania 2.36, Prezentacja „Włodawski wehikuł czasu. Miasto w obiektywie. Rynek” obejmuje pierwszą część zdjęć z wystawy „Włodawski wehikuł czasu”, https://www.youtube.com/watch?v=p8fpeq1JHZU

autor: mbpwlodawa, data nagrania: 18 października 2022; czas nagrania 2.37, Prezentacja „Włodawski wehikuł czasu. Miasto w obiektywie. Kościół i okoliczne ulice” obejmuje drugą część zdjęć z wystawy „Włodawski wehikuł czasu”, https://www.youtube.com/watch?v=_z_vSYn3ka4

autor: mbpwlodawa, data nagrania: 28 października 2022; czas nagrania 1.26; Prezentacja „Włodawski wehikuł czasu. Miasto w obiektywie. Aleja Józefa Piłsudskiego” obejmuje trzecią część zdjęć z wystawy „Włodawski wehikuł czasu”, https://www.youtube.com/watch?v=PX8Jvu8nk2o

autor: mbpwlodawa, data nagrania: 10 listopada 2022; czas nagrania 1.50; Prezentacja „Włodawski wehikuł czasu. Włodawa, której już nie ma…” obejmuje piątą część zdjęć z wystawy „Włodawski wehikuł czasu”, https://www.youtube.com/watch?v=242Uy1Z2a4k

autor: mbpwlodawa, data nagrania: 18 listopada 2022, czas nagrania 1.25; Prezentacja „Włodawski wehikuł czasu. Cz. 6” obejmuje kolejną część zdjęć z wystawy „Włodawski wehikuł czasu”, https://www.youtube.com/watch?v=6Zb3biJrUBo

autor: mbpwlodawa, data premiery: 18 marca 2022, czas trwania: 41.37; XX Biblioteczne Spotkania Regionalne w Miejskiej Bibliotece Publicznej we Włodawie. „Przedmoście Włodawskie. Bój 5 Pułku Piechoty Legionów pułkownika Kazimierza Hozera”. Wykład Stanisława Jadczaka. Komentarz merytoryczny: Mieczysław Tokarski i Adam Panasiuk. W nagraniu wykorzystano materiały przygotowane przez Stanisława Jadczaka i Adama Panasiuka. Udostępnione zdjęcia przedstawiają: 1. Kazimierz Hozer i Stefan Dab-Biernacki (0:23:45) 2. Franciszek Grabowski (0:23:58) , https://www.youtube.com/watch?v=v809yeDUHno

autor: mbpwlodawa, data premiery: 17 grudnia 2020, czas trwania, 1.27.34, XIX Biblioteczne Spotkania Regionalne „O Cudzie nad Wisłą… nad Bugiem we Włodawie”, https://www.youtube.com/watch?v=qsMNrEfxAK4

Pod afiliacją „Włodawianka Włodawa” kryją się filmy poświęcone rozgrywkom piłkarskim z udziałem wspomnianego klubu, https://pl-pl.facebook.com/WLODAWIANKA/videos :

Patrz np.

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 8 września 2019, czas 1.54, Trener Mirosław Kosowski o wygranym 2:1 meczu 6 kolejki sezonu 2019/2020 z Huraganem Międzyrzec Podlaski. Bramki dla Włodawianki w tym spotkaniu zdobyli Rafał Musz i Michał Budzyński. https://www.youtube.com/watch?v=7YkhZmOiwFo

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 15 września 2019, czas 0.38, Strzał z rzutu wolnego Patryka Błaszczuka z zakończonego wynikiem 2:1 meczu z Kłosem Chełm w ramach 7 kolejki IV ligi sezonu 2019/2020. Obydwie bramki w tym spotkaniu zdobył Patryk Błaszczuk. https://www.youtube.com/watch?v=lO2c49itWzo

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 15 września 2019, czas 0.25, Rzut karny Wojtka Więcaszka w meczu sparingowym: Włodawianka Włodawa – Kłos Chełm 4:5. https://www.youtube.com/watch?v=2CWdXRHGX_g

autor: Włodawianka Włodawa , udostępniono 10 kwietnia 2016, czas 1.31, Wywiad z trenerem Włodawianki Markiem Drobem po meczu z Polesiem Kock. 10.04.2016: IV liga Włodawianka Włodawa – Polesie Kock 2:1 (1:0) Bramki: Michał Budzyński (12, 49) – Kamil Nakonieczny (62) https://www.youtube.com/watch?v=Fl6A6cTJXQY

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 30 sierpnia 2015, czas 0.33, Rzut karny wykorzystany przez Aleksandra Borodijuka https://www.youtube.com/watch?v=LPsP5oSKQIE

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 30 października 2016, czas 0.56, Rzut karny Wojtka Więcaszka w meczu z Polesiem Kock. https://www.youtube.com/watch?v=LPsP5oSKQIE

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 3 listopada 2014, czas 0.41, Włodawianka Włodawa – Łada Biłgoraj 3:1 Bramka rzutu karnego z 38 minuty Wojtka Więcaszka na 1:0. https://www.youtube.com/watch?v=BV9-Kr6I34g

autor: Włodawianka Włodawa , udostępniono 28 września 2014, czas 0.49, Włodawianka Włodawa – Ruch Ryki 6:0 (rzut karny W. Więcaszka) https://www.youtube.com/watch?v=y4YxF-an35Q

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 30 września 2019 r., czas 1.12, 9 kolejka IV ligi sezonu 2019/2020: Włodawianka Włodawa – Granit Bychawa 0:2.

www.youtube.com/watch?v=zxLnBY3DSMM

autor: Włodawianka Włodawa, udostępniono 16 listopada 2019, czas 1.16, Rzut karny Patryka Błaszczuka z meczu 16 kolejki sezonu 2019/2020 Włodawianka – Orlęta Łuków zakończonego wynikiem 7:0. Bramki dla LKS-u: Michał Budzyński 3x; Kacper Kamiński 2x; Patryk Błaszczuk, Vladyslav Mahdysh. Autor filmu: Krzysztof Skibiński. https://www.youtube.com/watch?v=X2pCiEV5WUU

Filmy składające się na „włodawską videotekę” pochodzą też od wcale licznego grona autorów prywatnych. Niestrudzonym filmowym kronikarzem Włodawy miasta, powiatu i regionu jest Pan Krzysztof Skibiński (na kanale Youtube ma blisko 500 sybskrbentów!), autor kilkuset publikowanych na kanale Youtube produkcji dotyczących wszystkich bodaj życia lokalnej wspólnoty: https://www.youtube.com/results?search_query=krzysztof+skibi%C5%84ski

Patrz np.:

autor: Krzysztof Skibiński, data premiery, 30 września 2022, czas trwania, 6.37, Włodawa 30.09.2022 r uroczystości odsłonięcia ławeczki Krystyny Krahelskiej, https://www.youtube.com/watch?v=aknA_Zngtis

autor: Krzysztof Skibiński, 01. 06. 2022 r., Włodawa Rynek likwidacja pomnika 31.05.2022 r., czas trwania 2.34: https://www.youtube.com/watch?v=BcF1ZhT1XCY

autor: Krzysztof Skibiński, data nagrania 18.06.2022 r, czas 10.20. Włodawa, zabytkowy Czworobok przed północą jest super atrakcją, https://www.youtube.com/watch?v=gctrWY2G7Gg

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 24 września 2022, czas 7.42, Włodawa 23.09.2022 r Festiwal Trzech Kultur. Szabaton na Solnej -Koncert i potańcówka z zespołem Klezmafour https://www.youtube.com/watch?v=5AVh26Kxo0E

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 25 września 2022, czas. 4.08, Włodawa 24.09.2022 Festiwal Trzech Kultur , Jan Kondrak i Lubelska Federacja Bardów , piosenka o Włodawie pt. „Od Włodawy”. https://www.youtube.com/watch?v=ZHs_JoAtq8Y

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 4 października 2022, czas. 4.35, Włodawa Festiwal Trzech Kultur-Koncert Plateau Poranna kawa. https://www.youtube.com/watch?v=ld0IjX3ahBg

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 30 września 2016, czas 4.15, Włodawa 17 Festiwal Trzech Kultur. Koncert zespołu Zakopower. https://www.youtube.com/watch?v=HRHrEQ0blDY

autor: Krzysztof Skibiński, udostępniono 23 września2022, czas 8.19, Włodawa 23.09.2022 r Festiwal Trzech Kultur deptak. https://www.youtube.com/watch?v=f4l665sf2Pk

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 4 października 2022, czas 4.27, Włodawa Festiwal Trzech Kultur Yaron Trio -Koncert Premierowy, https://www.youtube.com/watch?v=b7KXgi3OGqc

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 3 października 2022, czas 3.13, Festiwal Trzech Kultur-Koncert Jacek Kadis https://www.youtube.com/watch?v=pq-0I8OkaGI

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 25 września 2022, czas 11.44, Włodawa Festiwal Trzech Kultur. Koncert Finałowy-Tołhaje i utwór Bojkowska Kołomyjka https://www.youtube.com/watch?v=wpF83dJBXpY

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 14 lipca 2016, czas 1.40, Włodawa 13.07.2016 r XXIV Międzynarodowe Poleskie Lato z Folklorem grupa z Japonii w Kościele św. Ludwika. https://www.youtube.com/watch?v=ZaAayb5FMtw

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 22 maja 2022, czas 1.05, Włodawa – mecz piłkarski o mistrzostwo IV ligi Włodawianka Włodawa -Huczwa Tyszowce rzut karny w wykonaniu bramkarza Daniela Polaka . Włodawianka Włodawa -Huczwa Tyszowce 4-0 https://www.youtube.com/watch?v=HjPPhde11is

autor: Krzysztof Skibiński, udostępnienie 21 sierpnia 2019, czas 0.51. Bramka z rzutu karnego Patryka Błaszczuka z meczu z Huczwą Tyszowce. https://www.youtube.com/watch?v=muLou37L6Pk

Warto oglądać liczne produkcje Zbigniewa Panasiuka https://www.youtube.com/@TVTECZA , patrz np.

autor: Zbigniew Panasiuk, udostępniono 28 stycznia 2011, czas 8.13, Festiwal Trzech Kultur we Włodawie. Dzień pierwszy 2010 r. https://www.youtube.com/watch?v=Rsz0tGfRi3o

autor: Zbigniew Panasiuk, www.tecza.biz, udostępnienie 4 lutego 2011, czas 8.22, Festiwal Trzech Kultur we Włodawie 2010 r. Dzień trzeci. https://www.youtube.com/watch?v=WZG6DImoKHw

autor: Zbigniew Panasiuk, udostępnienie 31 października 2012, czas 11.34, XIII Festiwal Trzech Kultur we Włodawie 2012 r. https://www.youtube.com/watch?v=vrA8ejbVLMA&t=66s Autor: Zbigniew Panasiuk, data premiery: 4 luty 2011, czas trwania: 5.20, Festiwal Trzech Kultur we Włodawie 2010 r. Dzień drugi. https://www.youtube.com/watch?v=EHN9x_Wvu1g

autor: Autor: Zbigniew Panasiuk, data premiery: 31 październik 2012, czas trwania: 11.34,

XIII Festiwal Trzech Kultur we Włodawie 2012 r., https://www.youtube.com/watch?v=vrA8ejbVLMA

autor: Autor: Zbigniew Panasiuk, data premiery:10 grudzień 2012, czas trwania 2.10;

Nadanie imienia dla Ośrodka Szkolno-Wychowawczego we Włodawie, https://www.youtube.com/watch?v=58C3gYOU1-U

autor: Zbigniew Panasiuk, data premiery: 10 lipca 2012; czas trwania: 12.20, Festyn Rodzinny, II Pauliński Festyn Rodzinny z okazji 20-lecia powrotu Paulinów do Włodawy, Włodawa 17-06-2012, https://www.youtube.com/watch?v=aZqyklSSp2A

autor: Zbigniew Panasiuk, data premiery: 19 stycznia 2016; czas trwania: 4.46, Prezentacja Rejonu Włodawskiego przygotowana na Diecezjalne Spotkanie Opłatkowe. Biała Podlaska 2016, https://www.youtube.com/watch?v=kR-1v519lhs

autor: Zbigniew Panasiuk, data premiery: 20 czerwca 2014, czas trwania: 4.41, Marsz Trzech Króli, Włodawa 2013, https://www.youtube.com/watch?v=GEzDD36wzN8

Filmy Rafała Sitnika: https://www.youtube.com/@rjbstudiomovie

Patrz np.

autor: Rafał Sitnik, data nagrania: 30 stycznia 2019, Włodawa –miasto (zimą), czas nagrania: 2.16, https://www.youtube.com/watch?v=Vnl6v07e0vg

autor: Rafał Sitnik, data nagrania: 5 stycznia 2017, Różanka koło Włodawy, pozostałości pałacu Zamoyskich, czas nagrania: 1.34, https://www.youtube.com/watch?v=0P7DIK2P0Zw

Autorzy filmów kryją się też niekiedy pod pseudonimami, np. „skarpety 3”, patrz np.:

autor: skarpety 3; data nagrania: 27 października 2021; Włodawa – nowo powstała promenada nad rzeką Włodawką, czas 6.50 https://www.youtube.com/watch?v=-R54tizl5Kw

autor: skarpety 3; data nagrania: 27 października 2021; Włodawa – Promenada nad Włodawką, czas 4.38, https://www.youtube.com/watch?v=rLaOze-sAVE

autor: skarpety 3; data nagrania: 27 października 2021; Włodawa – nowo powstała promenada nad rzeką Włodawką, czas 6.50 https://www.youtube.com/watch?v=-R54tizl5Kw&t=88s

autor: skarpety 3; data nagrania: 7 czerwca 2020; Włodawa – Nowa ścieżka rowerowa do Korolówki, czas 15.15 https://www.youtube.com/watch?v=UJkailfeBtc

autor: skarpety 3; data nagrania: 10 maja 2020; Włodawa – ścieżki rowerowe, czas. 36.32, https://www.youtube.com/watch?v=WF7GdTB07YY

autor: skarpety3, udostępniono 3 kwietnia 2020, czas 15.42, MMA Włodawa Konrad Rusiński 10.09.2016 r. https://www.youtube.com/watch?v=whOKQUpX9No

Autor występujący pod pseudonimem „neojosef1”, patrz np.

autor: neojosef1, data premiery: 11 lipca 2014, czas trwania 20.20, Gmina Włodawa, https://www.youtube.com/watch?v=gz8MFHezUQk (repro filmu TVP LUBLIN)

autor: neojosef1, data premiery: 24 czerwca 2013, czas trwania 13.30, Koncert jubileuszowy z okazji 60-lecia Młodzieżowego Domu Kultury im.Oskara Kolberga we Włodawie pt. „Pyza na europejskich ścieżkach” – 25 maj 2013 r., cz. 1, https://www.youtube.com/watch?v=WYyG4x7DmVw

autor: neojosef1, data premiery: 24 czerwca 2013, czas trwania 14.27, Koncert jubileuszowy z okazji 60-lecia Młodzieżowego Domu Kultury im.Oskara Kolberga we Włodawie pt. „Pyza na europejskich ścieżkach”, cz. 2, https://www.youtube.com/watch?v=p8xGGPhuJE0

autor: neojosef1, data premiery: 24 czerwca 2013, czas trwania 19.19, Koncert jubileuszowy z okazji 60-lecia Młodzieżowego Domu Kultury im. Oskara Kolberga we Włodawie pt. „Pyza na europejskich ścieżkach”, Cz. 3, https://www.youtube.com/watch?v=YoUv_JXD424

autor: neojosef1, data premiery: 24 czerwca 2013, czas trwania 18.34, Koncert jubileuszowy z okazji 60-lecia Młodzieżowego Domu Kultury im. Oskara Kolberga we Włodawie pt. „Pyza na europejskich ścieżkach”, cz. 4, https://www.youtube.com/watch?v=i62LKNQGy6k

autor: neojosef1, data premiery: 25 lipca 2014, czas trwania 9.39, Ziemia włodawska (fragment filmu „Ziemia Włodawska” produkcji Lubelskiej Wytwórni Filmowej, ktora jest niezależną, nieformalną grupą osób zafascynowanych produkcją filmową, powstała w Lublinie w roku 1997 z inicjatywy byłego operatora TV Lublin Janusza Hanasa), https://www.youtube.com/watch?v=SLIWv-0spw0 (repro filmu TVP LUBLIN)

autor: neojosef1, data premiery: 14 lipca 2016, czas trwania 7.09, Frg. koncertu ZTL „Polesie”- XXIV Międzynarodowe Poleskie Lato z Folklorem we Włodawie, https://www.youtube.com/watch?v=QA_6_XEmpXI

autor: neojosef1, nagranie 4 maja 2009, czas 7.39, Spływ rzeką Włodawką, Spływ rzeką W

IX Przegląd Zespołów Tańca Ludowego Włodawa 2009 https://www.youtube.com/watch?v=gi6-5WfbWW4

Autor występujący pod pseudonimem „flamisstrazak”, patrz np.

autor: flamisstrazak, udostępniono 15 kwietnia 2013. Czas 0.25, Wodowskaz we Włodawie

Stan wody na Bugu we Włodawie w dniu 15 kwietnia 2013 r. https://www.youtube.com/watch?v=mSbSsgS902s

autor: flamisstrazak, udostępniono 17 kwietnia 2013, czas 1.00, Strażacka panorama Włodawy. Panoramę zrobiono z podnośnika SHD 25 Bumaru. Widać tereny zalewowe rzeki Bug. Stan rzeki Bug 499 cm. na wodowskazie we Włodawie.,https://www.youtube.com/watch?v=sOgk_E9BeoQ

autor: flamisstrazak, udostępniono 9 maja 2013 r., czas 0.45, Święto strażaków 4 maja. https://www.youtube.com/watch?v=lnod960L2_Q&feature=emb_imp_woyt

autor: flamisstrazak, udostępniono 5 maja 2014, czas 1.16, Święto strażaków powiatu włodawskiego. https://www.youtube.com/watch?v=Ply3_k86rJI

autor: flamisstrazak, udostępniono 24 czerwca 2013. Czas 0.59, OSP Włodawa, Zawody w Hanie 24 czerwca 2013. https://www.youtube.com/watch?v=q7kZGoJaYVU

Patrz też raczej incydentalne filmy różnych autorów:

autor:1947czesław, udostępnienie 13 czerwiec 2022, czas nagrania 1.29, Włodawa. Doktor Krawczyk, https://www.youtube.com/watch?v=ZuRp9W3B8zI

autor: OktoberfestMonachium, udostępnienie 21 września 2014, czas 3.06, Tak na szybko z koncertu, amatorsko z ręki – Alosza Awdiejew Włodawa Festiwal Trzech Kultur – 2014 https://www.youtube.com/watch?v=6fgKA6Y8nXE

autor:Ukraina- Polska, udostępniono 17 listopada 2019, czas 1.42, Kościół Ojców Paulinów pw. św. Ludwika we Włodawie. https://www.youtube.com/watch?v=lAWhpj_DhMo

autor: Parafia Anin, udostępnienie 7 lipca 2015, czas 6.54, Recital we Włodawie, Dominik Pawlik, fragmenty recitalu podczas II. Nadbużańskiego Festiwalu Organowego. Kościół pw. autor: Najświętszego Serca Jezusowego we Włodawie. Niedziela, 5 lipca 2015 r. Więcej o festiwalu na stronie: nfo.wlodawa.org www.youtube.com/watch?v=5X6xySbLi1s

autor:Parafia Anin, nadawane na żywo 28 maja 2022, czas 44.51, III. Edycja Anińskiego Festiwalu OrgaNOWE Brzmienia, Sobota, 28 maja 2022 r. Wykonawca: Piotr Arseniuk, organista katedry w Siedlcach, absolwent Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina i Politechniki Warszawskiej. https://www.youtube.com/watch?v=5Gagf5T-5rc

autor: PLjestOK, udostępnienie 11 lipca 2018, czas 6.04, Chachłacka mowa we Włodawie. https://www.youtube.com/watch?v=Nwfrek0FIzs

autor: 26 Włodawianka Włodawa, udostępniono 30 października 2020, czas 1.08, Włodawianka Włodawa, zespół z 4 ligi lubelskiej https://www.youtube.com/watch?v=bFG0U3g4UHc

autor: ty5117, udostępniono 13 sierpnia 2012, czas 6.57, Włodawy do Chełma. 11.08.2012 r. Powrót pierwszym szynobusem z Włodawy do Chełma. Tym razem widoki z drugiej strony. Sobibór – widok na rampę prowadzącą do obozu zagłady , Stulno, Uhrusk, Ruda Opalin, Karolinówka i wjazd do Chełma. Widzimy odstawione przed szopą Walentyny: 036, 120, 069, 074, 068 oraz zamojską gwiazdę: SP32-148. Na końcu stoi BOLKO i kibel z Dorohuska. https://www.youtube.com/watch?v=lC-z0atzhK0

autor: 1947czesław, data premiery: 23 marca 2017, czas trwania, 4.25, Trener Robert Lenart podsumowuje I Turniej Kadetów w Zapasach we Włodawie, https://www.youtube.com/watch?v=BpiumK-sLlk

autor: Paweł Sadowski, data premiery: 25 września 2019, czas trwania: 4.29, Film promocyjny MLUKS Zapasy Włodawa, https://www.youtube.com/watch?v=pCm90ZW7adE

autor: Hist_Pl, data premiery: 2 grudnia 2019, czas trwania: 23.10, Unikalny film z przejazdu samochodem po Włodawie w lecie 1979 roku. Film został nagrany przy okazji kręcenia zdjęć w pobliskim Sobiborze. Nagranie z Sobiboru, które wówczas powstało można obejrzeć pod tym linkiem: https://youtu.be/_0JONUT4Nag https://www.youtube.com/watch?v=OSrUp1IJIj8

autor: miszcztompul, data premiery: 3 marca 2020, czas trwania 15.19, Włodawa, Orchówek, Sosnowica, Dron, https://www.youtube.com/watch?v=-iIlQGcZ_bs

autor: Lubelskie Smakuj Zycie, data premiery: 9 listopada 2022, czas trwania 6.08, Szlakiem lubelskich sztetli. W ramach 80. rocznicy upamiętnienia Ofiar Akcji Reinhardt, TVP 3 Lublin przygotowała cykl reportaży „Szlakiem lubelskich sztetli” poświęcony życiu ludności żydowskiej na Lubelszczyźnie, https://www.youtube.com/watch?v=ccabAJc2N0o

autor: Janusz Han, data premiery 9 kwietnia 2017, czas trwania: 1.11.04, Ziemia Włodawska. Film o uroczym mieście i gminach powiatu włodawskiego. Włodawa dawniej była ostatnim na zachodzie miastem Wielkiego Księstwa Litewskiego, https://www.youtube.com/watch?v=ax6H1g1Ind8

autor: mowa zywa, data premiery 4 sierpnia 2014, czas trwania, 13.56, Włodawskie wspomnienia w 480 rocznicę nadania praw miejskich. Nagranie zawiera fragmenty rozmów z mieszkańcami Włodawy i okolic, którzy zechcieli się podzielić swoimi wspomnieniami w związku z obchodami 480. rocznicy nadania praw miejskich Włodawie, https://www.youtube.com/watch?v=qNBf5-O9i_8

autor: SWC studio, 1 października 2019, czas. 10.41, Cerkiew Prawosławna pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie. Film przewodnicki, prezentujący historię i walory zabytkowej cerkwi prawosławnej pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie, leżącej na szlaku kulturowym „Śladami Wschodniosłowiańskiej Tradycji”. https://www.youtube.com/watch?v=qhymAi6wHdM

autor: Wykolejony Janusz, 19 wrzesień 2021, czas. 1.04, Autobus szynowy relacji Włodawa – Chełm czeka na odjazd ze stacji początkowej https://www.youtube.com/watch?v=pd7smZi2in4

autor: Paweł Zając, nagranie 27 lipca 2022, czas 44.08, Włodawa (lubelskie), https://www.youtube.com/watch?v=zYPtE2zPWlo

autor: Chwyty dozwolone, nagranie 28 luty 2021, czas 22.25, Pierwszy dzień we Włodawie. Jacy są włodawiacy. Moja Mama przyjechała do Włodawy w 1978 roku. Jak wspomina ten dzień? Co ją zachwyciło? Jacy są mieszkańcy naszego regionu? Miłego oglądania! Przypominam, że już 8 marca we Włodawskim Domu Kultury przygotuję spektakl muzyczny „MUSICALOWY SPLEEN”! Bilety dostępne w WDK! https://www.youtube.com/watch?v=hZl0Iwh5gzQ

autor: Lena Kolarska Bobińska, nagranie 17 grudzień 2012, czas 8.26, Stąd jestem, tu zostaję!Film przygotowany przez uczniów I Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki we Włodawie na konkurs „Stąd jestem tu zostaję” organizowany przez Europosłankę prof. Lenę Kolarską-Bobińską oraz Koło Metodologiczne Historyków UMCS. Film zajął III miejsce w konkursie. https://www.youtube.com/watch?v=0pjfEBcrSpA

Netografia gminy miejskiej Włodawa:

Instytucje Państwowe

1. Urząd Gminy Włodawa, https://gmina-wlodawa.pl/

2. Starostwo Powiatu Włodawskiego, https://powiatwlodawski.pl/

3. Urząd Miejski we Włodawie, https://wlodawa.eu

4. Nadleśnictwo Włodawa, https://wlodawa.lublin.lasy.gov.pl/

5. Inspekcja Weterynaryjna Powiatowy Inspektorat Weterynarii we Włodawie, https://piw.wewlodawie.pl/

6. Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego we Włodawie, http://www.pinbwlodawa.pl/

7. Międzygminny Związek Celowy z siedzibą we Włodawie, https://mzcwlodawa.pl/kontakt-4/

8. Sąd Rejonowy we Włodawie, https://wlodawa.sr.gov.pl/ii-wydzial-karny,new,mg,2,19.html,3

9. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej we Włodawie, http://www.gops-wlodawa.pl/

10. Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej we Włodawie, https://spzoz.wlodawa.pl/kontakt

11. Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej we Włodawie, https://strazwlodawa.pl/kontakt/

12. Komenda Powiatowa Policji we Włodawie, https://wlodawa.policja.gov.pl/

13. Miejska Biblioteka Publiczne we Włodawie, https://www.mbpwlodawa.pl/

14. Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej we Włodawie, https://www.mpgk.wlodawa.pl/

15. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie we Włodawie, https://pcpr.wlodawa.pl/

16. Powiatowy Urząd Pracy we Włodawie, https://wlodawa.praca.gov.pl/

17. Gminny Zakład Komunalny we Włodawie, http://wlodawa.zakladkomunalny.com/

18. Dom Pomocy Społecznej „Senior” w Różance, https://senior.com.pl/

Portale informacyjne

1. Serwis Włodawa Nasze Miasto, https://wlodawa.naszemiasto.pl/

2. Serwis Włodawa.Net, https://wlodawa.net/

3. Portal Informacyjny Elbi.pl Włodawy i Okolic, http://www.elbi.pl/

4. Gmina Włodawa, Facebook, https://www.facebook.com/gminawlodawa/

5. Serwis Włodawa24.pl, https://wlodawa24.pl/

6. Włodawa na starej fotografii, https://www.facebook.com/WlodawaStareFotografie/

7. Okuninka, https://okuninka.pl/; https://www.okuninka.info/

8. Orchówek, http://orchowek.pl/

Instytucje kultury

1. Włodawski Dom Kultury, https://wdk.wlodawa.eu/

2. Muzeum – Zespół Synagogalny we Włodawie, http://www.muzeumwlodawa.pl/

3. Muzeum i Miejsce Pamięci w Sobiborze, https://www.sobibor-memorial.eu/pl

Kościoły i związki wyznaniowe

1. Parafia św. Ludwika we Włodawie, www.wlodawa.paulini.pl

2. Parafia Rzymkokatolicka pw.Najświętszego Serca Jezusowego we Włodawie, https://www.nsj.wlodawa.pl/

3. Parafia prawosławna pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny we Włodawie, https://www.cerkiew.wlodawa.pl/

4. Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia w Orchówku k/Włodawy, http://orchowek.kapucyni.eu/

Ośrodki szkolne

1. Szkoła Podstawowa nr 3 we Włodawie, https://sp3wlodawa.pl/

2. Szkoła Podstawowa Nr 2 im. Komisji Edukacji Narodowej we Włodawie, https://www.sp2wlodawa.pl/

3. ZSZ Nr 1 i II LO we Włodawie, https://2lo.wlodawa.pl/

4. I Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki we Włodawie, httphttp://sosw.powiatwlodawski.pl/://www.1lo.wlodawa.pl/index.php/kontakt

5. Szkoła Muzyczna I stopnia we Włodawie, https://smi.wlodawa.eu

6. Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy im. ks. Jana Twardowskiego we Włodawie, http://sosw.powiatwlodawski.pl/

7. Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego im. Ireny Kosmowskiej w Koralówce, http://zsr-korolowka.pl/

8. Szkoła, ul. Żolnierzy WiN 16 we Włodawie, https://szkola-wlodawa.pl/

Organizacja pozarządowe

1. Stowarzyszenie Odkrywców Ziemi Włodawskie, https://m.facebook.com/people/Stowarzyszenie-Odkrywc%C3%B3w-Ziemi-W%C5%82odawskiej/100078038401051/

2. RC SPORT Włodawa, https://www.facebook.com/profile.php?id=100057137962546

3. Poleskie Psy Ratownicze, https://poleskiepsyratownicze.pl/

4. Stowarzyszenie „Kocham Polesie!”, http://kochampolesie.pl/

5. Włodawskie Stowarzyszenie Nurkowe „HYDRO-LIFE”, https://www.facebook.com/wsnhydrolife/

6. Włodawski Dart Klub, https://www.facebook.com/WlodawskaLigaDarta/

7. Koło Gospodyń Miejskich we Włodawie „Zosie Samosie”, https://www.facebook.com/kgm.zosie.samosie/

8. Poleskie Stowarzyszenie Wsparcia Społecznego „Nasz Dom”, https://senior.com.pl/o-stowarzyszeniu

9. Stowarzyszenie Bramy Pamięci Włodawa – Sobibór, https://www.facebook.com/profile.php?id=100064677728422

10. Koło Gospodyń Wiejskich w Szumince, https://www.facebook.com/kgwszuminka

Publikacja internetowe

1. Włodawa i powiat włodawski w publikacjach bibliografia regionalna w wyborze, Lublin 2019, https://wbp.lublin.pl/wp-content/uploads/2019/09/W%C5%82odawa-i-powiat-w%C5%82odawski-bibliografia-2.pdf

Inne przydatne adresy:

https://wbp.lublin.pl/wp-content/uploads/2019/09/W%C5%82odawa-i-powiat-w%C5%82odawski-bibliografia-2.pdf Włodawa i powiat włodawski w publikacjach bibliografia regionalna w wyborze, LUBLIN 2019

https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Radzynski_Rocznik_Humanistyczny/Radzynski_Rocznik_Humanistyczny-r2007-t5/Radzynski_Rocznik_Humanistyczny-r2007-t5-s249-254/Radzynski_Rocznik_Humanistyczny-r2007-t5-s249-254.pdf Piotr A. Czyż Archiwum Klasztoru oo. Paulinów we Włodawie Radzyński Rocznik Humanistyczny 5, 2007, s. 249-254

https://www.researchgate.net/publication/332224100_Zmiany_w_krajobrazie_gminy_Wlodawa_zachodzace_pod_wplywem_uzytkowania_rekreacyjnego M. i S. Krukowska, E. Skowronek, Zmiany w krajobrazie gminy Włodawa zachodzące pod wpływem użytkowania rekreacyjnego, w: Krajobraz – turystyka – ekologia, M. Pietrzak (Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XI), Leszno 2003, 45-54

https://www.academia.edu/10864905/TOURIST_POTENTIAL_OF_THE_%C5%81%C4%98CZNA_W%C5%81ODAWA_LAKELAND A. Świeca, R. krukowska, A. Tucki , Tourist potential of the Łęczna- Włodawa Lakeland

https://www.academia.edu/23646173/Assessment_of_tourism_attractivenes_of_%C5%81%C4%99czna_W%C5%82odawa_Lake_District R Krukowska, M. krukowski, Ocena atrakcyjności turystycznej Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego

https://www.academia.edu/77345381/Wp%C5%82yw_u%C5%BCytkowania_rekreacyjnego_na_przemiany_krajobrazu_gminy_W%C5%82odawa_w_latach_1980_2005_Recreational_use_impact_on_landscape_changes_in_W%C5%82odawa_commune_in_1980_2005 Renata Krukowska, Ewa Skowronek, Mirosław Krukowski, Wpływ użytkowania rekreacyjnego na przemiany krajobrazugminy Włodawa w latach 1980-2005

https://www.academia.edu/31112914/Piotr_A._Czy%C5%BC_-_Wspomnienia_dawnych_lat_Gimnazjum_nr_536_we_W%C5%82odawie_podczas_okupacji_niemieckiej Piotr A. Czyż – Wspomnienia dawnych lat Gimnazjum nr 536 we Włodawie podczas okupacji niemieckiej

https://www.academia.edu/74291374/The_economic_foundations_of_the_Bronze_and_early_Iron_Age_in_the_%C5%81%C4%99czna_W%C5%82odawa_Lake_District_in_the_light_of_archaeological_and_palynological_sources H. Taras, The economic foundations of the Bronze and early Iron Age in the Łęczna-Włodawa Lake District in the light of archaeological and palynological sources

https://www.academia.edu/52869902/Temporal_and_Vertical_Relations_between_Various_Environmental_Factors_in_the_Largest_Lake_of_%C5%81%C4%99czna_W%C5%82odawa_Lake_District_Eastern_Poland_ B. Ferencz, Temporal and Vertical Relations between Various Environmental Factors in the Largest Lake of Łęczna-Włodawa Lake District (Eastern Poland)

https://www.academia.edu/58852493/Pogranicza_s%C5%82owia%C5%84skie_w_opisach_j%C4%99zykoznawczych_W_110_rocznic%C4%99_urodzin_Profesora_W%C5%82adys%C5%82awa_Kuraszkiewicza_1905_1997_pod_redakcj%C4%85_Feliksa_Czy%C5%BCewskiego_Marka_Olejnika_Alicji_Pihan_Kijasowej_Wydawnictwo_Polihymnia_Lublin_W%C5%82odawa_2015_ss_327 Pogranicza słowiańskie w opisach językoznawczych. W 110 rocznicę urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza (1905–1997), pod redakcją Feliksa Czyżewskiego, Marka Olejnika, Alicji Pihan-Kijasowej, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin-Włodawa 2015, ss. 327

https://www.academia.edu/83762565/The_Question_of_Appropriateness_Museums_Established_in_Synagogues_in_Communist_Poland_The_Cases_of_%C5%81a%C5%84cut_and_W%C5%82odawa K. Migalska, The Question of Appropriateness. Museums Established in Synagogues in Communist Poland: The Cases of Łańcut and Włodawa

https://docplayer.pl/24342745-Strategia-rozwoju-lokalnego-gminy-wlodawa-na-lata.html Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy Włodawa

na lata 2009 – 2015

https://lublin.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_lubelskie/portrety_gmin/powiat_wlodawski/gmina_wlodawa-miasto.pdf GMINA MIEJSKA Włodawa, Urząd Statystyczny

http://www.gops-wlodawa.pl/pdf/2016-07-19/Strategia_RPS.pdf Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Włodawa na lata 2014-2024

https://kajakiempobugu.pl/wodowskaz-na-bugu-we-wlodawie/ WODOWSKAZ NA BUGU WE WŁODAWIE

https://kajakowaprzygoda.pl/wp-content/uploads/2019/04/Na_Bugu_we_Wlodawie.pdf B. Kieloch, Na Bugu we Włodawie

https://www.mbpwlodawa.pl/images/artykuly/2021/2021wspolna_wlodawa/wspolna_wlodawa_folder_01.pdf Turystyczno-kulturalna oferta Włodawy i okolic, Włodawa 2021.

http://bazadata.pgi.gov.pl/data/mgsp/txt/mgsp0681.pdf OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz WŁODAWA (681)

https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/48-wlodawa/99-historia-spolecznosci/138252-historia-spolecznosci POLIN. Wirtualny Sztetl. Historia społeczności

Pierwsza wzmianka źródłowa podaje nazwę Wołodawa. Istnieje kilka wersji jej genezy. Jedna z nich mówi, że jest to nazwa dzierżawcza i pochodzi od staropolskiego imienia Włodek [Warchoł 1964, s. 211] lub imienia Włod, czyli skrótu od Włodzimierz [Rospond 1984, s. 430]. Z kolei według innej koncepcji Włodawa wywodzi się od nazwy rzeki płynącej obok miasta [Rymut, 1980 s. 266].

W granicach administracyjnych miasta występują następujące części: Centrum, Holeszów, Koszary, Plac Musztry, Podzamcze, Północ, Starosiele, Śródmieście i Zachód. W inwentarzu z 1773 r. odnotowano następujące nazwy ulic: Rynek, Włodzimierska, Lubelska, Brześcka, Chełmska, od Rynku ku Solarni, Dolna od Suszna ku Młynowi oraz nazwy dwóch jurydyk: Paulińska i Cerkiewna [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 35v–40v]. W roku 1792, oprócz wyżej wymienionych pojawiają się jeszcze ulice: Międzyrzecka, Krzyżowa i Podzamcze [AGAD, AZ 2733, s. 357–358].

W drugiej poł. XVIII wieku odnotowano następujące nazwy pól i uroczysk należących do miasta: Podzamcze, Szerokie, Cegielnie, Brzezinki [AGAD, AZ 2733, s. 360–361]. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy pól miejskich: Łozinka, Nad Stawkiem, Pod Cegielnią, Podzamcze, Połowa, Szerokie i Wąskie [APL, ZTL, sygn. 3300].

W inwentarzu z 1693 r. najczęściej występują nazwiska: Bednarz, Jabłoński, Sołtysik, Ciapalik, Cichowicz, Korolko, Sobczyk, Moskal, Daciuk, Jakubik, Radczuk, Zawadzki, Peczyk, Poleszczuk, Stefanowicz, Wegiera, Woronczenko, Radzimowski, Zieniewicz, Horbacz, Bojko, Przegaliński, Karczewski, Kasperski, Ciesielski i Borowski [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 3–5]. Spośród nazwisk żydowskich wymienić można: Falk, Aramowicz, Wolf Leybowicz, Szmujło Mirocznik, Leyb Gabryelow, Nota Zelmanowicz, Jakub Kopciel, Jakub Margolin, Hopko Abramowicz, Leyb Pohorylec i Abram Ukrainiec [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 6-8].

W inwentarzu z roku 1773 najczęściej pojawiające się nazwiska to: Cybulski, Cypak, Dorosz, Drewnowski, Kuraszek, Kaliszuk, Borowicz, Steciuk, Soy, Mazan, Kolada, Stoleniec, Sawicz, Stepaniuk, Kondraciuk, Łuczkiewicz, Maksymiańczuk, Halicz, Haluk, Jankowski, Machnicz, Wołk, Wróblewski, Horoch, Poliszuk, Sawuła, Mech, Zajczuk, Orzechowski i Jopowicz [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 35v–37]. Spośród nazwisk żydowskich wymienić można: Abram Sendyk, Herszko Naftalowicz, Meyer Abramowicz, Meyer Josiowicz, Meyer Szulimowicz, Moszko Markowicz, Moszko Leybowicz, Hirszko Faibusowicz, Leyzor Bakałarz, Leyzor Hirszkowicz, Wulf Szlomowicz, Zelman Izraelowicz i Zelman Leyzorowicz [APL, AZWłod., sygn. 3. k. 38v–40v].

W 1864 r. we Włodawie uwłaszczono mieszczan chrześcijan o następujących nazwiskach: Adamiuk, Anisiewicz, Bajuk, Bieliński, Bilicz, Bobryk, Bojczuk, Bondarczuk, Boratyński, Borsuk, Bortnicki, Chłopotowski, Chomimoniuk, Chorąży, Ciepałowicz, Cipałowicz, Dejer, Dejneczuk, Dorosz, Feldman, Feliński, Filipowicz, Furman, Gdal, Gieboda, Giemieło, Gomanowski, Grądkowski, Horbaczewski, Ignatowicz, Jakubczuk, Jakubowski, Jankowski, Jaroszuk, Kalich, Kalinowski, Kaliński, Kaliszuk, Karaczewski, Karwacki, Kolenda, Konarczuk, Kondracki, Koraczewski, Korbut, Kornieciuk, Koroluk, Kosicki, Koszyk, Kowalski, Krawczuk, Kuchaluk, Kuchański, Kukawski, Kunowski, Kuraszkiewicz, Kurczuk, Kuryłowicz, Kwiatkowski, Lejniuk, Lesiuk, Lewkowicz, Makarewicz, Malinowski, Markowski, Martyszuk, Masiukiewicz, Maszyk, Mataszuk, Meszuk, Michalet, Miesiączkowski, Mikołajew, Milewska, Moczulski, Musiewicz, Muzyczuk, Muzyka, Naliwajko, Olszewski, Orkas, Ostrowski, Pilipiuk, Pliska, Poliszuk, Ptaszyński, Rabczyński, Romaniuk, Rybaczuk, Samborecki, Sawicki, Siedlarewski, Sielaszczuk, Sitko, Skibiński, Saj, Sokoluk, Sokołowski, Soroka, Stupka, Szczepański, Szelaszczuk, Sztefaniuk, Szymański, Taczkowski, Tarasiuk, Taraszkiewicz, Toczkowski, Tomaszewski, Torbicz, Tuczkowski, Warchociuk, Wieliczko, Wilczyński, Wołczuk, Wróblewski, Zalewski, Zasyc, Zieliński i Ziemnicki [APL, ZTL, sygn. 3300].

Księgi metrykalne dotyczące wsi wchodzących w skład parafii katolickiej we Włodawie sięgają XIX  wieku: urodzenia od 1840 r., śluby począwszy od 1890 , zaś zgony od 1810 r. Księgi parafii prawoslawnej: urodzenia, śluby i zgony od 1880 r., zaś księgi wyznania mojżeszowego obejmują urodzenia od 1850 r., śluby od 1840 a zgony od 1880 r. Zostały one zindeksowane na portalu genealogicznym Lubelskie Korzenie i są dostępne w internecie. Dzięki temu każdy zainteresowany dziejami swojej rodziny może łatwo odszukać przodków i stworzyć ich genealogię: https://regestry.lubgens.eu/viewpage.php?page_id=1052&par=231.

Inwentarz Włodawy z 1693 r. wymienia łącznie 197 domów znajdujących się w mieście, w tym 89 żydowskich i 108 chrześcijańskich. Wśród tych ostatnich osobno wymienione są domy „na gruncie kościelnym” (9), „na gruncie cerkiewnym” (7) oraz „rezydenci, którzy dworowi nasługują” (10). Powyższe dane pozwalają oszacować liczbę ludności miasta w tym okresie na około 1000–1200 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 3–8; Por. Szczygieł, 1991, s. 41].

Inwentarz z roku 1773 wykazuje łącznie 307 domów, w tym 142 chrześcijańskich i 165 żydowskich. Pozwala to oszacować liczbę mieszkańców na około 1600–1800 osób.

Według wykazu z 1827 r. Włodawa posiadała 481 domów zamieszkanych przez 3162 osób [Tabella miast 1827, s. 274]. Słownik Geograficzny podaje z kolei, że w mieście stało 333 domów zamieszkanych przez 8132 osoby, w tym 6704 Żydów [SGKP XII, s. 711].

Według spisu powszechnego z 1921 r. we Włodawie w 451 budynkach mieszkalnych zamieszkiwało 6263 osób, które deklarowały wyznanie: mojżeszowe – 4193, rzymskokatolickie – 1853, prawosławne – 173, greckokatolickie – 39 i po jednej osobie wyznanie ewangelickie i mahometańskie, przy tym narodowość żydowską podało – 3835, polską – 2355, rusińską – 70 i rosyjską – 3 osoby [Skorowidz miejscowości, s. 116]. W 1937 r. w mieście mieszkało już 9 tys. ludzi [Michalski, 1939, s. 14].

W tym miejscu można zauważyć, że w XIX w. nastąpił bardzo szybki wzrost odsetka Żydów we Włodawie. O ile w 1809 r. stanowili oni ok. 32% jej mieszkańców, to w 1865 r. było ich prawie 70%, a w 1907 r. już ponad 81% [Wiśniewski, 1991, s. 96; Wójcik, 1991, s. 183]. Sytuacja pod tym względem uległa dramatycznej zmianie dopiero w wyniku eksterminacji Żydów w latach drugiej wojny światowej.

W okresie XIII – pierwszej połowy XIV wieku Włodawa wchodziła w skład Księstwa Halicko-Wołyńskiego. W 1366 r. została wraz z zachodnimi terenami tego władztwa włączona do Królestwa Polskiego. W pierwszej połowie XV w. miejscowość leżała w powiecie chełmskim ziemi chełmskiej województwa ruskiego. W latach 1446–1447 przyłączona przez króla Kazimierza Jagiellończyka do ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od tej pory znajdowała się w obrębie powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. W 1566 r. została włączona do nowoutworzonego województwa brzeskolitewskiego [Wawrzyńczyk 1951, s. 19; Szczygieł 1991, s. 19–21]. Po III rozbiorze Polski znalazła się w granicach Austrii, w Galicji Zachodniej, od 1796 r. w cyrkule chełmskim a od 1803 r. w cyrkule włodawskim, którego siedziba mieściła się jednak w Białej (Podlaskiej) [Mapa, 1803; Mapa, 1805]. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego Włodawa stała się siedzibą powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego znajdowała się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej. Od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej a od 1912 r. guberni chełmskiej. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, była częścią powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Ćwik i Reder, 1977].

W bliżej niekreślonych okolicznościach przy drodze ze stacji do Włodawy zebrano kilka zabytków krzemiennych, m.in. mikrolityczny zbrojnik do strzały będących pozostałościami po obozowisku paleolitycznych łowców-zbieraczy [Sulgostowska 1989, 125; także Libera 1998, 78; Bronicki, Gurba 2015, 20]. W roku 1978 zespół kierowany prze Irenę Kuryłowską prowadząc badania powierzchniowe w rejonie Włodawy, z wydmy na prawym brzegu Włodawki, zebrał materiał krzemienny, w postaci: ostrza, narzędzia, półsurowca – stanowiący pozostałość po obozowisku myśliwych mezolitycznych (kultura komornicka). Z nieco młodszej fazy pochodzą m.in. ostrza do zbrojenia strzał, półsurowiec (kultura janisławicka) [NID, AZP obszary 71-90, 71-91 i 72-91; Libera 1998, 78, 100].

W trakcie prowadzonych w roku 1981 i 1994 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP oraz weryfikowanych w roku 2006 odkryto kilka stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po śladowym osadnictwie neolitycznym (kultura lubelsko-wołyńska) oraz okresu nowożytnego. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 71-90 i 72-90].

Zebrane zabytki krzemienne i ceramiczne pochodzą z kilku faz osadniczych. Epizod neolityczny dokumentują luźne znaleziska toporów kamiennych. Pierwszy należy łączyć z rolniczą ludnością środkowego neolitu (kultura pucharów lejkowatych [Nosek 1957, 233 – tam: miejscowość nieznana; także Zápotocký 1992, 272 – tam: Włodawa okolice; zbiory Muzeum Narodowego w Lublinie – 1310/A]. Kolejny pozostawiła prawdopodobnie ludność z późnego neolitu (kultura ceramiki sznurowej?) [Nosek 1957, 216; zbiory Muzeum Archeologicznego w Krakowie]. Z kolei z okresem rzymskim należy łączyć monetę z końca III w. n.e. [Gurba 1958, 47].

Niejasna jest lokalizacja domniemanego grodziska wzmiankowanego w kronice około 1241 r. Wśród lokalizowanych miejsc jest „zamczysko” vel „góra zamkowa” [inf. ustna W. Mazurek], ale również „okopek” [Grochecki 2019, 56]. W trakcie nadzorów archeologicznych na przestrzeni różnych lat w obrębie obecnej zabudowy staromiejskiej odkryto zabytki ruchome, głównie w postaci ceramiki naczyniowej – datowanej na X w., także XIII-XIV w. i czasy późniejsze. Ponadto stwierdzono relikty wału ziemnego (o nieustalonej chronologii) i architektury sprzed poł. XVIII w. [m.in. Banasiewicz-Szykuła 2010 i in., 37; Mazurek 2017, 66-69; Gołub i in. 2019, 70-71].

Pierwsza wzmianka o „Wołodawie” pojawia się w 1242 r. w latopisie halicko-wołyńskim. W tym czasie znajdował się tu jeden z ośrodków grodowych Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Nie mamy jednak pewności czy gród nie powstał we wcześniejszym okresie [Gurba 1991, s. 18; Szczygieł 1991, s. 19]. W tym okresie osada funkcjonowała najprawdopodobniej na prawie ruskim, nawet po włączeniu w granice Korony, a później Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przed rokiem 1528 za rządów księcia Andrzeja Aleksandrowicza Sanguszki miasto Włodawa zostało lokowane na prawie magdeburskim. Nie otrzymała nigdy przywileju królewskiego. Lokacja została oparta o dokument właściciela dóbr Andrzeja Sanguszki, w którym nadał Włodawie prawo miejskie niemieckie w odmianie magdeburskiej [Wawrzyńczyk 1951, s. 60–61, 225; Szczygieł 1991, s. 25].

Potwierdzenia prawa miejskiego dokonali następnie Rafał Leszczyński w 1688 r. i Adam Kazimierz Czartoryski w 1775 r. [AGAD, KRSW, sygn. 4133, k. 9]. Na początku XIX stulecia miasto nie posiadało już własnego budżetu. Zmieniło tę sytuację prawo z 1818 r., które zobowiązało właścicieli miast lub ich mieszkańców do utrzymywania urzędów municypalnych, tj. burmistrza i pisarza. We Włodawie wywołało to spory pomiędzy Stanisławem Zamoyskim a mieszczanami o opłacanie wymienionej składki miejskiej [AGAD, KRSW, sygn. 4133, k. 285]. Wieloletnimi burmistrzami Włodawy w XIX stuleciu byli Józef Kawka (1820–1833) i Antoni Musiałowicz (1834–1855).

W XIII w. Włodawa stanowiła własność książęcą. Po zajęciu jej przez króla Kazimierza Wielkiego w 1366 r. weszła ona w skład dóbr królewskich. W 1475 r. król Kazimierz Jagiellończyk dokonał zamiany dóbr z książętami Michałem i Aleksandrem Sanguszkami, oddając im dobra Suszno wraz z Włodawą i Szuminem za majątek Trościanka w powiecie kamienieckim na Wołyniu. W ten sposób Włodawa znalazła się w rękach rodziny Sanguszków i pozostawała w ich władaniu do 1571 r. Najbardziej zasłużonym przedstawicielem tego rodu dla rozwoju Włodawy był książę Andrzej Aleksandrowicz Sanguszko. Należał on do ówczesnej elity władzy Wielkiego Księstwa Litewskiego, znajdował się w kręgu bliskich współpracowników księcia Konstantego Ostrogskiego. Od króla Zygmunta Starego otrzymał on urzędy starosty włodzimierskiego (1508–1531) i marszałka ziemi wołyńskiej (od 1522 r.) [PSB t. 34, s. 468]. Dbał on o rozwój gospodarczy otrzymanych po ojcu dóbr wokół Suszna (do których należała Włodawa). Za jego czasów stała się ona centrum jego włości a następnie otrzymała prawo miejskie. W tym celu książę wzniósł w miejsce dawnego drewnianego nowy zamek, który stał się siedzibą administracji włości i rezydencją właścicieli. Założył tam również folwark [Szczygieł 1991, s. 26].

Włodawa pozostawała we władaniu Sanguszków do 1571 r., kiedy to zmarł książę Roman Sanguszko. Dobra włodawskie przypadły wówczas jego córce Fiedorze, która poślubiła wojewodę podlaskiego Stanisława Radzimińskiego. Po jego śmierci wyszła ponownie za mąż za księcia Aleksandra Prońskiego. Owdowiawszy po raz drugi, poślubiła w roku 1596 wojewodę brzesko-kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego. Fiedora zmarła dwa lata później, a dobra włodawskie pozostały w rękach Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami Włodawy i dóbr włodawskich byli: Rafał Leszczyński (syn Andrzeja), wojewoda bełski (1606–1636), Rafał II (syn Rafała) Leszczyński (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1–mo voto Buczacka, 2–do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771. [Szczygieł 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek 1991, s. 63–64].

W 1798 r. dobra włodawskie przeszły jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, najpierw jej męża Stanisława, a potem syna Augusta (od 1837 r.). Po uwłaszczeniu mieszczan w 1866 r. poszczególne nieruchomości w mieście stały się własnością drobnych właścicieli.

Ze względu na pograniczne położenie miasto zamieszkiwała ludność wyznania prawosławnego, rzymskokatolickiego i mojżeszowego, która zaczęła przybywać po lokacji miasta [Szczygieł, 1991, s. 28–29]. Opinię tę potwierdzają choćby dane z inwentarza z 1792 r., w którym zapisano m.in. „[ludność chrześcijańska] obrządku przez większą część ruskiego, a przez mniejszą łacińskiego” [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 358].

O wielowyznaniowości ośrodka świadczy istnienie na terenie miasta kościoła, cerkwi i bożnicy a niegdyś i zboru protestanckiego.

***

We Włodawie zamieszkiwali  między innymi katolicy obrządku rzymskiego. Kościół istniał tu już co najmniej od roku 1556. Wtedy to kniaź Roman Sanguszko, po porzuceniu włodawskiej parafii przez księdza Mikołaja Pietruszewskiego, prezentował na nowego plebana księdza Macieja Kościeszę [Jaszczołt, 2017, s. 83].  W roku 1596 Fedora z Sanguszków Prońska nadała parafii włodawskiej m. in. cztery włóki w Wyrykach i 50 złp rocznie na „ochędóstwo kościelne” [AGAD, AZ, sygn.. 2733, k. 368].

Kiedy Ludwik Pociej sprowadził w 1698 r. do Włodawy zakon paulinów, lokował ich i uposażył na gruntach należących wcześniej do włodawskiego zboru kalwińskiego. Paulini mieli przejąć także obowiązki duszpasterskie w kościele parafialnym. Ten proces przebiegał jednak z dużymi oporami, gdyż proboszczowie świeccy nie chcieli się z tą decyzją pogodzić. Ta napięta i niejasna sytuacja trwała przez kilkanaście lat. Dopiero w latach 1717–1722, po śmierci ostatniego włodawskiego plebana świeckiego, księdza Krukowieckiego, za zgodą biskupa łuckiego, paulini ostatecznie objęli obowiązki duszpasterskie w parafii włodawskiej i przejęli jej uposażenie [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 368–372].

Paulini pracowali we Włodawie do 1864 r., gdy decyzją władz carskich ich zakon został zlikwidowany. We Włodawie skonfiskowano folwark zakonny o powierzchni ponad 166 mórg z zabudowaniami. Jako administrator parafii we Włodawie pozostał tylko jeden zakonnik, ojciec Nazar Michalski (do 1867 r.) [Wawryniuk, 2012a, s. 410]. Po nim, aż do 1993 r., proboszczami parafii św. Ludwika byli księża diecezjalni (potem wrócili do niej oo. paulini). Pierwszym był Jacek Piotrowski (1867–1875) a po nim m.in.: Feliks Rowiński (1875–1879), Antoni Ziemblicki (1879–1885), Antoni Gryczyński (1885–1890), Michał Pogonowski (1890–1903) i Henryk Jołkowski (1903–1907) [Nadratowski 2002, s. 262–263]. Wszyscy wymienieni kapłani byli karani, a niektórzy usuwani z włodawskiej parafii decyzjami władz rosyjskich za pomoc udzielaną opornym unitom [Kubicki, 1933, cz. 1, t. 2].

Do 1905 r. łacinnicy stanowili stosunkowo nieliczną część mieszkańców miasta, np. w 1854 r. mieszkało ich tam 531 [Hucz, 2005, s. 349]. W 1905 r. po ukazie tolerancyjnym możliwa stała się zmiana wyznania, skorzystało z niej w tym roku 518 mieszkańców Włodawy, byłych unitów lub ich potomków. W całej parafii dokonało tego 3334 osób [Wawryniuk, 2012a, s. 416]. W kolejnych latach liczba katolików wzrastała. W 1937 r. parafia św. Ludwika liczyła już 4319 wiernych, w tym 3239 z samego miasta [Michalski, 1939, s. 18].

Wyznanie rzymskokatolickie od końca XIX w. utożsamiane było z polskością. Do jej rozwoju we Włodawie przyczyniło się przybycie tam w okresie II Rzeczypospolitej napływowej inteligencji, tj. urzędników, żołnierzy i przedstawicieli tzw. wolnych zawodów [Michalski, 1939, s. 17].

W latach 1875–1931 do parafii włodawskiej włączona była zlikwidowana przez władze rosyjskie, w związku ze zwalczaniem oporu unitów, parafia orchówecka. W 1993 r. doszło do podziału włodawskiej parafii pw. św. Ludwika. Wydzielono z niej parafię pw. Najświętszego Serca Jezusowego [Kurkowska, 2002, s. 265].

Jednym z widocznych elementów istnienia obrządku zachodniego we Włodawie były świątynie i budynki klasztorne. Jak ustaliła Magdalena Ludera drewniane budynki klasztoru paulinów we Włodawie spłonęły w 1705 r. Tymczasowo zastąpiły je nowe budynki drewniane. Już jednak w 1701 r. zaczęto budować murowany klasztor [Ludera, 2018, s. 34–35]. Kościół według projektu Giuseppe Pioliego zaczęto budować w 1719 r. Zatrzymane prace wznowił w 1741 r. architekt Paolo Fontana. Nową świątynię pokryto dachem pod koniec 1752 r. Prace wykończeniowe opóźnił pożar z 1761 r. Po nim dach kościoła ponownie pokryto miedzianą blachą dopiero w 1767 r. Prace wykończeniowe trwały przez kolejne lata [Ludera, 2018, s. 36–39].

***

Kolejną grupę mieszkańców stanowili prawosławni i grekokatolicy. Byli oni wiernymi parafii pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny we Włodawie. Pierwsza wiarygodna informacja o istnieniu cerkwi prawosławnej we Włodawie pochodzi z 1564 r. Późniejsze zapisy informują o ufundowaniu cerkwi przez Romana Sanguszkę w 1567 r. (a nie jak podaje wiele publikacji w 1562 r., pojawienie się tej daty jest skutkiem błędnego odczytania daty w inwentarzu z 1726 r.) [Buczyło, 2014, s. 93; APL, CHKGK, sygn. 101, k. 262]. Fundusz już parafii greckokatolickiej został potwierdzony prawie dwieście lat później, w 1742 r., przez właściciela dóbr włodawskich Antoniego Pocieja [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 376–378 (tam odpis dokumentu)]. Jej uposażenie składało się z trzech włók ziemi, dziesięciny z folwarku suszeńskiego (15 kop żyta, 5 kop jęczmienia, 5 kop gryki), wolnego mlewa mąki, wolnego wstępu do lasów w celu pobierania opału i drewna budowlanego, prawa produkowania piwa i wódki na własne potrzeby, prawa łowienia ryb w Bugu i jego zatokach. Do parafii do rozbiorów należały wsie: Korolówka, Suszno, Szuminka oraz leżące na wschodnim brzegu Bugu: Komarówka i Sielachy [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 414].

Proboszczami parafii unickiej we Włodawie przez wiele lat byli członkowie rodziny Zielińskich, wymienić można Bazylego (1741 – co najmniej do 1759), Jerzego, Nikona (1824–1868). Poza nimi można wspomnieć księży: Bazylego Pawłowicza (odnotowany w latach 1694 i 1700), Jana Wasilewskiego (1726) [APL, CHKGK, sygn. 101, k. 261]. Ostatnim proboszczem unickim, a jednocześnie pierwszym prawosławnym był Kornel Ferencewicz. W 1881 r. zastąpił go Konstantin Romanowskij, po nim parafią kierował m.in. Nikołaj Gankiewicz (od 1888 r.) [Latawiec, 2007, s. 190–195].

Protokół wizytacji parafii z 1759 r. informuje, że w mieście w 90 domach zamieszkiwało 206 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 415].

Wierni z Włodawy w latach 60.–70. XIX stulecia stawiali opór przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. Do najsilniejszych niepokojów na tym tle doszło w końcu 1874 r. Unici nie chcący pozwolić na zmianę wystroju cerkwi w duchu prawosławnym podjęli bierny opór. Dowodzący wojskiem rosyjskim Anton Tur aresztował wówczas wiele osób i odesłał je do więzienia w Białej Podlaskiej, a stąd do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej wywieziono: Wawrzyńca Anisiewicza z synem Maciejem, Teodora Plisko, Jakuba Kalicha i Wawrzyńca Ci(e)pułowicza. Ich los później podzielili Paweł Krowczuk, Teodor Kolęda i Sylwester Kraciuk. Wielu unitów, w tym kobiet, zostało pobitych. W wyniku odniesionych obrażeń zmarli wówczas Tadeusz Cipułowicz (l. 24), jego żona Anna, Filip i Bazyli Oczkus [Tarasiuk, 2018, s. 74–75; „Ziemia Włodawska”, 1923, nr 3, s. 4]. Do takiej postawy wiernych przyczyniła się, jak można podejrzewać, wcześniejsza działalność księdza Nikona Zielińskiego, który był autorytetem dla swoich wiernych i jednocześnie wrogo nastawionym do prawosławia, za co już w 1867 r. został zesłany na karne rekolekcje w klasztorze warszawskim. Nie pozwolono mu również potem zamieszkać na emeryturze w Różance [APL, CHKGK, sygn. 1133, k. 116].

Wierni nie mogli jednak powstrzymać działań władz carskich i w 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Wielu z nich trwało jednak w oporze i ciążyło do katolicyzmu. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., liczba prawosławnych mieszczan (nie licząc urzędników, wojskowych i duchownych) we Włodawie między 1904 a 1906 r. spadła z 888 do 134 osób. Jak widać z tych danych zdecydowana większość byłych unitów przeszła na obrządek rzymskokatolicki [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 3; sygn. 942, k. 3]. Nie wpłynęło to zbytnio destrukcyjnie na działalność parafii prawosławnej, gdyż należało do niej nadal wielu członków miejscowej elity [Latawiec, 2007, s. 178–179].

Po pierwszej wojnie światowej prawosławna parafia we Włodawie kontynuowała swoją działalność. W 1937 r. liczyła ona ok. 5700 wiernych, spośród nich jednak tylko 80 zamieszkiwało w samym mieście [Michalski, 1939, s. 18]. Dużym ciosem dla prawosławia we Włodawie było dopiero wysiedlenie z tych terenów ludności ukraińskiej wyznającej prawosławie po drugiej wojnie światowej.

Jednym z widocznych elementów istnienia obrządku wschodniego we Włodawie były świątynie. W 1726 r. w protokole wizytacji greckokatolickiej cerkwi włodawskiej odnotowano, że ówczesna świątynia była budowlą drewnianą, wielką i nową [APL, CHKGK, sygn. 101, k. 261]. Wewnątrz niej znajdował się ołtarz główny z dwoma obrazami Świętej Trójcy (starym i nowym) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 415]. Cerkiew ta spłonęła w 1790 r. Nową kamienną świątynię wybudowano dopiero w 1842 r. Jej budowę sfinansowali August Zamoyski i parafianie. W 1888 r. zaplanowano jej remont i rozbudowę. Jednak w wyniku błędów architekta, musiano ją rozebrać w 1893 r. [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 6]. Na jej miejscu w 1895 r. wybudowano murowaną prawosławną świątynię z trzema ołtarzami (św. Mikołaja, św. Aleksandra Newskiego i NMP). Wcześniej, gdyż w 1884 r. zbudowano cerkiew cmentarną pw. św. Antoniego Peczerskiego [APL, KPCH, KV, sygn. 921, k. 2; Latawiec, 2007, s. 180–183].

***

Liczną grupę mieszkańców miasta stanowili Żydzi. Najstarsze wzmianki o Żydach włodawskich pochodzą z 1531 r., a dotyczą ich udziału w jarmarkach lubelskich [Szczygieł, 1991, s. 31]. W 1623 r. gmina żydowska we Włodawie została podporządkowana gminie w Brześciu Litewskim. Z czasem we Włodawie powstał kahał [https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/48-wlodawa/99-historia-spolecznosci/138252-historia-spolecznosci]. W 1684 r. Rafał Leszczyński nadał Żydom przywilej na odbudowanie żydowskiej dzielnicy miasta (synagoga, szkoła, jatki rzeźnicze) [Szczygieł, 1991, s. 37]. Tekst przywileju zachował się w inwentarzu z roku 1786 [APL, AZWłod., sygn. 62, k. 34–34v].

W latach 1764–1774 na miejscu dawnej bożnicy wymurowano istniejącą do dziś bożnicę murowaną. Istnieje domniemanie, że architektem bożnicy był Paolo Fontana – budowniczy kościoła paulinów we Włodawie. Był to zapewne moment powstania samodzielnej gminy żydowskiej. Jej rabin nie tylko pełnił funkcje duchowe, ale również rozstrzygał spory pojawiające się w społeczności żydowskiej. Odwoływać się od jego wyroku można było do dworu [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 388].

Na przełomie XVIII i XIX w. wśród Żydów włodawskich popularność zaczął zdobywać ruch chasydzki. Jego coraz liczniejsi zwolennicy założyli we Włodawie drugą bożnicę. W XX stuleciu pojawiły się w mieście oddziały żydowskich partii politycznych, m.in. religijnych syjonistów „Mizrachi” (od 1905 r.) czy Poalej Syjon–Lewica (1924). Jako ciekawostkę można podać, że w tym okresie nie następowała polonizacja miejscowych Żydów. Świadczą o tym dane spisu powszechnego z 1931 r. Według nich jedynie trzech wyznawców religii mojżeszowej podało polską przynależność narodową [Michalski, 1939, s. 17].

Wybuch II wojny światowej był początkiem końca społeczności żydowskiej we Włodawie. Okupanci niemieccy już w styczniu 1940 r. założyli getto dla Żydów z miasta i okolic. Potem sprowadzano do niego Żydów z innych miejscowości, w tym z Wiednia. 1–2 maja 1942 r. około dwóch tys. Żydów z getta zamordowano w niemieckim obozie zagłady w Sobiborze. Kolejne transporty trafiły z getta do obozu w lipcu, październiku i listopadzie. Ostatnich Żydów z likwidowanego getta wywieziono tam w dniach 1–3 maja 1943 r. [https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/48-wlodawa/99-historia-spolecznosci/138252-historia-spolecznosci].

***

W XVII w. Włodawa stała się silnym ośrodkiem polskiego protestantyzmu. Początki reformacji we Włodawie wiążą się z wojewodą bełskim Rafałem Leszczyńskim. Był o jednym z najbardziej znanych protektorów protestantyzmu w Rzeczpospolitej w pierwszej połowie XVII w. Początki zboru włodawskiego sięgają 1628 r. i wpisują się w pewnym sensie w „wielką politykę” europejską czasów wojny trzydziestoletniej. Represje habsburskie wobec Czechów po bitwie pod Białą Górą, wywołały falę migracji. Opuszczali ojczyznę szczególnie przedstawiciele tzw. braci czeskich. Warto zaznaczyć, że Leszczyńscy już wcześniej byli protektorami tej grupy wyznaniowej. Należące do nich Leszno było centrum życia religijnego i kulturalnego dla wspólnoty braci czeskich już od XVI wieku. Kolejna fala czeskich uchodźców pojawiła się w Lesznie, u swego sprawdzonego protektora, w roku 1628. Wobec przepełnienia Leszna, postanowił Rafał Leszczyński osiedlić ich we Włodawie. Powstała tam wspólnota została włączona w struktury organizacyjne kościoła kalwińskiego. Właściciel Włodawy prawdopodobnie nie poszedł w ślady wielu swych współwyznawców, którzy kościoły katolickie w swych dobrach zamieniali na protestanckie zbory, lecz ufundował dla przybyszów nową świątynię. Włodawa szybko stała się znaczącym punktem na mapie religijnej i kulturalnej protestantyzmu polskiego. Pozycję tę zawdzięczała, głównie działalności i aktywności ministra tutejszego zboru, Andrzeja Węgierskiego. Był on cenionym kaznodzieją, teologiem, tłumaczem, zasłynął jednak przede wszystkim jako dziejopis reformacji w Polsce i szerzej w krajach słowiańskich. Jego dziełem życia była monumentalna (wydana pośmiertnie) praca Libri quattuor Slavoniae reformatae. Większość prac Węgierskiego powstało właśnie we Włodawie. Prawdziwym ciosem dla miejscowej wspólnoty protestanckiej były wydarzenia z roku 1648, kiedy to kozacy spalili miasto. Spłonął także budynek zborowy, a wielu wyznawców zginęło lub rozproszyło się. Wprawdzie Rafał Buczacki, mąż kolejnej właścicielki Włodawy Teofili z Leszczyńskich go odbudował, ale nie wrócił on już do dawnej świetności. Zbór we Włodawie przestał funkcjonować w roku 1683 [Gmiterek, 1991, s. 64].

Na rozwój gospodarczy Włodawy w XV w. bardzo duży wpływ miało jej położenie w miejscu, gdzie przebiegały i krzyżowały się ważne szlaki handlowe. Należał do nich trakt biegnący z Chełma przez Orchów, Różankę, Sławatycze, Kodeń aż do Brześcia. Ponadto znajdowała się tam również przeprawa przez Bug, będąca częścią szlaku wiodącego z Wołynia do Lublina. Na rzece istniał także most prowadzący z Korony na Litwę. W 1498 r. przy tym moście istniała komora celna. We Włodawie pobierano myto wodne i lądowe. Świadczy to o niemałym znaczeniu szlaków przebiegających przez tę osadę [Wawrzyńczyk, 1951, s. 37, 251; Samsonowicz, 1968, s. 618–619; Szczygieł, 1991, s. 22–23]. W dużym stopniu czynniki te przyczyniły się do rozwoju osady i lokowania w niej miasta przez Sanguszków. W tym samym czasie zarząd ich dóbr został przeniesiony z Suszna do Włodawy, która stała się centrum ich włości. Funkcjonowały w nich dwa folwarki w Susznie i Kaplinosach (Kaplonosach). Ten drugi założony po roku 1514, kiedy majątek Kalpinosy król Zygmunt Stary nadał Andrzejowi Sanguszce. Oprócz rolnictwa rozwijano w dobrach gospodarkę leśną. Wiązało się z trudnymi warunkami gospodarowania ze względu na podmokły i zabagniony teren, a także występowanie mało urodzajnych i ciężkich gleb do uprawy ówczesnymi narzędziami. Książę Andrzej Sanguszko postarał się od króla o przywilej na eksploatację lasów i rozpoczął ich karczowanie. Ponadto w oparciu o zasoby leśne wytwarzano: popiół, dziegieć, węgiel drzewny, wańczos (szczapy przeznaczone do wyrobu klepek) i smołę. Produkcja ta przynosiła znaczne dochody właścicielom. Zaangażowana przy niej była ludność z okolicznych wsi należących do Sanguszków [Wawrzyńczyk, 1951, s. 61, 128, 250, 257, 278; Szczygieł, 1991, s. 22].

Spławny Bug umożliwiał transport rzeczny. Wiele towarów produkowanych w dobrach włodawskich spławiano więc Bugiem a potem Wisłą do Gdańska. Przyczyniło się to do rozwoju w mieście portu, z którego wypływały nie tylko towary z dóbr Sanguszków, ale także docierające tu z Wołynia i innych ziem ruskich [AKLS, IV, nr 52, 63].

W związku z przekazaniem majątku w trzyletnią dzierżawę Piotrowi Zaharowskiemu w 1553 r. sporządzono inwentarz dóbr. Wymieniono w nim dochody uzyskiwane z myta, dwóch folwarków, młynów i wsi. Chłopi w majątku Sanguszków, według inwentarza uiszczali daniny hroszowe (groszowe), miodowe i czynsze. Oprócz powyższego wymieniono także dochody uzyskiwane z gospodarki leśnej i eksploatacji wód. Wśród nich były połowy, stawy hodowlane, jeziora z gonami (żeremiami) bobrowymi, łowy zwierzyny w borach i inne pożytki z lasów. Wśród ludności zamieszkującej te tereny wymieniono bojarów, ludzi tiahłych (obciążonych robocizną na polu właściciela ) i „nowo przybyłych” [AKLS, VI, s. 8–10; Wawrzyńczyk, 1951, s. 257]. Oprócz tego znajdował się tam też osobno opisany zamek we Włodawie z wyposażeniem, zgromadzoną żywnością i znajdującym się przy dworze inwentarzem żywym (krowy, jałówki, byczki, cielęta, świnie, prosięta, jagnięta, kozy, kury, kapłony i gęsi) [AKLS, VI, s. 12–13].

Przez stulecia pod względem ekonomicznym mieszczanie włodawscy dzielili się na dwie odrębne grupy: chrześcijan, z których większość utrzymywała się z uprawy ziemi oraz Żydów, z których większość zajmowała się handlem i rzemiosłem. Wyraźnie widać to zróżnicowanie w spisywanych inwentarzach dóbr włodawskich. Przykładowo w inwentarzu z 1792 r. odrębnie opisano obydwie te grupy. Nie najlepszą sytuację ekonomiczną mieszczan (chrześcijan) opisano w nim tak: „ubogo się mają, mało znaleźć można majętniejszych, przyczyną tego pożary często praktykowane” [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 358]. W tym samym inwentarzu zwracano uwagę na mierną jakość pół uprawnych mieszczan oraz konieczność koszenia łąk do 24 czerwca, gdyż wówczas odbywał się wielki jarmark, w czasie, którego łąki te zostałyby spasione przez przygonione woły, które dodatkowo często roznosiły zarazę księgosuszu. Poza tym dwór odebrał im wiele pastwisk [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 358]. Opisując zaś sytuację Żydów włodawskich pisano: „ledwie w dziesiątej części są majętni, reszta ubogo się ma” [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 388]. Dalej informowano, ze majętni zajmują się prowadzeniem szynków, handlem wołami a ubodzy rzemiosłem [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 359].

W pierwszej połowie XIX wieku mieszkańców Włodawy obejmowały następujące czynsze roczne: właściciele gospodarstw rolnych płacili 2 złp od każdego posiadanego morga ziemi, właściciele placów – 1 złp 4 gr., Żydzi za place pod domami, za każdy pręt – 10 gr., od ziemi pod browarami i szynkami – 5 gr. Poza tym mieszczan chrześcijan obowiązywały 9 dni piesze tłoki żniwnej (czyli pracy wszystkich domowników jednocześnie) [Wiśniewski, 1991, s. 140–141].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 134 gospodarstw rolnych będących w posiadaniu 144 właścicieli, w tym sześć należących do Żydów. Gospodarstwa miały zróżnicowaną powierzchnię od 7 do 60 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano posiadaczy 65 placów, ziemię sługi miejskiego, obszar wyznaczony do kopania gliny, pastwisko z naddatkiem o powierzchni 498 morgów i nieużytki. W sumie w wyniku uwłaszczenia mieszczanie – rolnicy otrzymali 2862 morgów. Prawo z 1866 r. pozwoliło na uwłaszczenie 263 placów będących w posiadaniu 340 mieszczan. Pod prawo to podlegało również 35 sklepów i budynków na bazarze, dwie synagogi, szpital żydowski z ogrodem, plac przy żydowskim oktagonie, łaźnia żydowska, cztery cmentarze, dwie ubojnie, budynek straży pożarnej, plac musztry, bazar i plac szkolny. Uwłaszczenie objęło również poddanych parafii unickiej, w oparciu o prawo z 1864 r. (pięć placów) i w oparciu o prawo z 1866 r. (dwa place). Z kolei poddani oo. paulinów otrzymali w oparciu o prawo z 1864 r. 21 placów. Kolejnych 41 osób uwłaszczono w oparciu o prawo z 1869 r. Z praw serwitutowych korzystało jedynie 134 gospodarstwa. Ich właściciele otrzymali prawo do pobierania w sumie 3120 wozów opału rocznie oraz wypasania swojego bydła na ziemi dworskiej [APL, ZTL, sygn. 3300].

Włodawa była też silnym lokalnym centrum rzemiosła i handlu. W 1902 r. istniało w mieście 270 warsztatów rzemieślniczych i inicjatyw handlowych, w zdecydowanej większości (246) należących do Żydów. Dodatkowo wielu biednych Żydów trudniło się handlem bez stosownych zezwoleń. Z większych inwestycji w tym czasie trzeba wymienić: trzy młyny, trzy cegielnie, trzy olejarnie, wytwórnię świec i wytwórnię włókna. Wszystkie te zakłady zatrudniały w sumie jedynie 27 robotników [Zieliński, 2007, s. 220–221]. Włodawa nie stała się silnym ośrodkiem przemysłowym również w okresie II Rzeczypospolitej. W latach 20. XX stulecia we Włodawie działały tylko następujące zakłady przemysłowe: dwie garbarnie, drukarnia ręczna, trzy młyny, dwie cegielnie, cztery betoniarnie, osiem kaszarni, dwie olejarnie, trzy fabryki wody gazowanej i elektrownia. W sferze gospodarczej w mieście dominowały małe zakłady rzemieślnicze, których w 1928 r. było 341, w ponad 70% należących do Żydów. W 1937 r. około 600 osób pracowało w 311 placówkach handlowych. W tym okresie duża część mieszczan nadal utrzymywała się z rolnictwa [Pawłowski, 1991, s. 211–212]. Życie społeczno-gospodarcze Włodawy uległo zmianie dopiero po drugiej wojnie światowej, kiedy to z jej krajobrazu zniknęła większość prywatnych sklepów i zakładów rzemieślniczych.

Ważnym wydarzeniem w gospodarczych dziejach Włodawy były jarmarki. W XVIII–XIX w. co roku odbywało się ich trzy. Pierwszy na św. Jana Chrzciciela (kalendarza juliańskiego), który trwał 5 lub 6 dni, drugi na święto Zaśnięcia Matki Bożej, trwający od 3 do 5 dni oraz trzeci na święto Opieki Matki Bożej (Pokrowa), trwający od 7 do 9 dni (dane z 1792 r.). Na jarmarkach handlowano przede wszystkim wołami (łącznie sprowadzano ich do 23 tys. sztuk rocznie) oraz solą. Jarmarki te odbywały się zwykle po wschodniej stronie Bugu. Poza tym odbywał się w mieście jeszcze jarmark na św. Jerzego (kalendarza juliańskiego), na którym handlowano jedynie narzędziami gospodarskimi [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 388].

Ustanowienie granicy państwowej austriacko-rosyjskiej, potem Księstwa Warszawskiego z Rosją a po 1815 r. granicy celnej między Królestwem Polskim a Rosją wpłynęło niejednoznacznie na rozwój ekonomiczny miasta. Z jednej strony doprowadziło to do zerwania dotychczasowych powiązań handlowych, z drugiej jednak strony uczyniło z niego ważny ośrodek handlu. We Włodawie działała komora celna, przez którą sprowadzono do Królestwa Polskiego przede wszystkim tysiące wołów. W latach 1857–1858 założono nawet obszerny plac kwarantanny (440×460 m) dla sprowadzanych zwierząt [Wiśniewski, 1991, s. 91, 107–108].

Wraz z powstaniem we Włodawie zboru kalwińskiego, utworzono także przyzborową szkołę. Planowano nawet przekształcenie jej w swego rodzaju „seminarium” dla duchownych protestanckich. W 1666 r. szkoła włodawska stała się szkołą dystryktową dla całego dystryktu lubelskiego. Upadła ona wraz ze zborem w roku 1683 [Gmiterek, 1991, s. 64–66].

Szkoła istniała zapewne także przy parafii katolickiej. Księżna Fedora z Sanguszków Prońska uposażając w roku 1596 kościół włodawski, przeznaczała m.in. 25 złotych rocznie „na bakałarza i żaki” [AGAD, AZ 2733, s. 368]. Ślady istnienia szkoły (lub tylko planowania) znajdujemy w inwentarzu pomiarowym Włodawy z roku 1786. Stwierdzono w nim, że mieszczanie powinni „wybudować domek na szkółkę i zasięgnąć sposobnego derelatora [człowieka zajmującego się szkołą], aby dzieci ich koniecznie były uczone czytać, pisać, rachować i dobrych obyczajów. Powinni między siebie rozdyspartymować [rozdzielić] zsypanie zboża, aby inspektor miał proporcjonalną ordynaryję, a każdy od dziecięcia swego płacić będzie jakąś według umowy kwotę” [APL, AZWłod., sygn. 62, k. 27v].

W przywileju dla Żydów włodawskich z 1684 r. Rafał Leszczyński pozwolił im m.in. na wybudowanie szkoły [APL, AZWłod., sygn. 62, k. 34–34v]. Jej istnienie potwierdza inwentarz Włodawy z roku 1693 [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 7].

Już na przełomie XVIII i XIX w. działała szkoła elementarna, utrzymywana przez zakon Paulinów. Później została zamknięta. Otwarto ją na nowo ok. 1820 r. i ponownie zamknięto w 1851 r. Zastąpiła ją szkoła dla dzieci unitów, którą zamknięto w 1862 r. [Wiśniewski, 1991, s. 158–163]. Przed pierwszą wojną światową we Włodawie działały następujące rosyjskojęzyczne szkoły ministerialne: dwuklasowa męska (nr 1), dwie jednoklasowe żeńskie (nr 2 i 3), dwie męskie jednoklasowe (nr 4 i 5) [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 6].

W roku szkolnym 1930/1931 we Włodawie działały trzy szkoły: Pierwsza szkoła powszechna (siedmioklasowa), w której uczyło się 730 uczniów, Druga szkoła powszechna (siedmioklasowa), w której naukę pobierało 624 uczniów oraz męska żydowska szkoła religijna mająca 91 uczniów [Falski, 1933, s. 176]. Od 1936 r. otwarto we Włodawie szkołę średnią [Michalski, 1939, s. 27]. W czasach II Rzeczypospolitej we Włodawie istniały również szkoły wyznaniowe żydowskie: chedery, szkoła religijna „Talmud-Tora”, prywatna szkoła żydowskiego towarzystwa „Tarbut” a od 1924 r. działała wyższa szkoła religijna (jesziwa) [https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/48-wlodawa/99-historia-spolecznosci/138252-historia-spolecznosci].

Kościół i klasztor oo. paulinów

Jego budowę ukończono w 1767 r. (pokrycie dachem) [Ludera, 2018, s. 39]. Został wybudowany według projektu architekta Paolo Fontany w stylu późnobarokowym. Wzniesiono go z funduszy rodziny Pociejów. Finansowanie budowy kontynuowali kolejni kolatorzy, tj. Flemingowie i Czartoryscy. Fasada świątyni z dwoma wieżami o linii falistej, zdobionych pilastrami i profilowanymi gzymsami. Nawa wybudowana na planie elipsy ze sklepieniem kolebkowym z lunetami, pokryta spłaszczoną kopułą. Wnętrze pokryte późnobarokową polichromią z lat 1780–1786 autorstwa Antoniego Dobrzeniewskiego. Wyposażenie w stylu rokoko (sześć monumentalnych rzeźb przedstawiających Ojców Kościoła, obrazy ze szkoły Szymona Czechowicza, w ołtarzach bocznych obrazy św. Pawła i św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Pod kościołem znajdują się krypty grobowe [KZSP, t. 8, z. 18, s. 56–65].

Obok kościoła znajduje się klasztor wzniesiony w 1706 r. [Ludera, 2018, s. 35]. Jest to budynek dwukondygnacyjny z podpiwniczeniem, wzniesiony na planie kwadratu. Od strony skarpy nadbużańskiej klasztor podpierają przypory. W środku znajduje się wewnętrzny dziedziniec – wirydarz, otoczony krużgankami z wejściami do pomieszczeń na parterze. W jednym z nich znajduje się obszerny refektarz. Obie kondygnacje oddziela wąski gzyms, natomiast gzyms na zwieńczeniu jest wydatnie profilowany. Sklepienia w całej budowli kolebkowe z lunetami, tylko na korytarzach krzyżowe. Połączony z Kościołem piętrową dobudówką [KZSP, t. 8, z. 18. s. 65–67].

Obok kościoła i klasztoru od północnej strony znajduje się budynek folwarczny z połowy XVIII stulecia. Pierwotnie pełnił on rolę klasztornej kuchni. Jest to parterowa budowla w stylu późnobarokowym na planie prostokąta. Podobnie jak klasztor podparta skośnymi szkarpami. We wnętrzu sklepienia kolebkowo-krzyżowe i kolebkowe z lunetami. Okna i wejścia do budynku prostokątne [KZSP, t. 8, z. 18. s. 67].

Cały kompleks klasztorny z kościołem, obszernym ogrodem dziedzińcem i cmentarzem otoczony jest murem.

Figura Jana Nepomucena przy zespole klasztornym

Na zewnątrz ogrodzenia otaczającego kompleks klasztorny znajduje się figura Jana Nepomucena prawdopodobnie z II połowy XVIII w. Rzeźba świętego umieszczona jest na ostrosłupowym postumencie krytym daszkiem z dachówki, rozczłonkowanym płycinami i zwieńczonym profilowanymi gzymsami [KZSP, t. 8, z. 18. s. 67].

Kapliczka Antoniego Padewskiego przed Kościołem oo. paulinów

Kapliczka słupowa z końca XVIII w. z figurą św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem.

Cerkiew prawosławna pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Położona na terenie dawnego cmentarza na krawędzi skarpy nad rzeką Bug. Budynek obecnej świątyni wzniesiony w 1895 r. [Katalog Zabytków podaje błędną informację, że to budynek z 1842 r.]. Budowla wzniesiona na planie krzyża greckiego z wieżą i trzema absydami. Nakryta spłaszczoną kopułą. Z wyposażenia wymienić należy ikonostas złożony z ikon z 1843 i 1870 r. [KZSP, t. 8, z. 18. s. 67–69; Superczyńska, 2002, s. 281–283].

Plebania prawosławna

Wzniesiona w 1843 r. [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 3] w stylu późnoklasycystycznym. Budynek murowany z cegły i otynkowany na rzucie prostokąta, jednokondygnacyjny. Później od frontu dobudowano przedsionek. Kryta czterospadowym dachem [KZSP, t. 8, z. 18, s. 67–69].

Synagoga

Budowla ufundowana w 1764 r. przez rodzinę Czartoryskich. Budynek wzniesiony w stylu barokowym na planie prostokąta, o dwóch kondygnacjach z podpiwniczeniem. Od frontu w narożach usytuowane dwa alkierze z podcieniami a pomiędzy nimi prostokątny przedsionek. Za przedsionkiem znajduje się kwadratowa salą z częścią męską i dwoma babińcami po jej bokach, zwieńczonymi attyką i falistymi grzbietami. Wewnątrz sklepienie kolebkowo-krzyżowe z lunetami. Ściany dekorowane zdobieniami stiukowymi. We wnętrzu uwagę przyciąga aron ka-hodesz (wnęka na wschodniej ścianie świątyni służąca do przechowywania Tory) bogato zdobiony za pomocą ornamentyki, stiukowych płaskorzeźb i barwną polichromią [KZSP, t. 8, z. 18. s. 69–71]. Obecnie we wnętrzu znajduje się Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, a w nim ekspozycja judaików.

Synagoga i dom kahalny z II poł. XIX w.

Wzniesiona obok głównej synagogi wznosi się druga w stylu późnoklasycystycznym. Wybudowana na rzucie prostokąta. Wnętrze składa się z sali męskiej, przedsionka i domu kahalnego. Elewacja zewnętrzna podzielona pilastrami. Okna zakończone półkoliście, w domu kahalnym częściowo zamurowane. Dach naczółkowy pokryty dachówką [KZSP, t. 8, z. 18. s. 71].

Cmentarz miejski

Znajduje się na nim zbiorowa mogiła powstańców styczniowych i poświęcony ich pamięci pomnik.

Cmentarze żydowskie

Przy ul. Wiejskiej znajduje się dawny cmentarz żydowski. Obecnie niemal całkowicie zdewastowany. Zachowały się zaledwie dwa nagrobki.

W XIX w. z braku możliwości grzebania zmarłych na cmentarzu przy ul. Wiejskiej założono nową nekropolię pomiędzy obecnymi ulicami: Mielczarskiego, Jana Pawła II i Reymonta. Uległ on dewastacji podczas II wojny światowej. Później stał się miejscem wypasu bydła. W 1956 r. decyzją władz miejskich został przekształcony w park miejski. Na cmentarzu poza mieszkańcami Włodawy spoczywają żołnierze polscy pochodzenia żydowskiego rozstrzelani w grudniu 1939 roku w okolicach Włodawy.

Góra Zamkowa

Niewielkie wzgórze otoczone fosą, na którym obecnie znajduje się szkoła, być może w  XIII w. znajdował się w tym miejscu gród drewniano-ziemny książąt halicko-włodzimierskich – czego nie potwierdziły badania sondażowe.

Dawne kramy i jatki (budynek zwany Czworobokiem)

Budynek na planie kwadratu wzniesiony na rynku w miejscu dawnego ratusza w końcu XVIII w. Murowany z cegły i otynkowany. Wewnątrz budynku znajduje się obszerny dziedziniec, do którego prowadzą dwie bramy wjazdowe z pilastrami i zwieńczone ozdobnymi szczytami. Dawniej budowla była parterowa, w XIX stuleciu powstała druga kondygnacja mieszkalna. Obecnie otoczony licznymi przybudówkami [KZSP, t. 8, z. 18, s. 71–72].

Kolumna toskańska

Zwieńczona krzyżem kolumna została postawiona w 1766 r. U jej podstawy w latach 60. XX w. ułożono płyty ku czci poległych żołnierzy niemieckich i austriackich w 1915 r. podczas I wojny światowej.

Pomnik żołnierzy AK i WiN

Pomnik został odsłonięty w 2008 r. Ma kształt prostokątnego cokołu, na którym umieszczono głazy z przodu obramowane krzyżami. Całość zwieńczona jest nadbudową w kształcie prostokąta z orłem o rozpiętych skrzydłach. Na cokole zastał umieszczony napis:

„Pamięci żołnierzy oraz współpracowników oddziału partyzanckiego Armii Krajowej – Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Obwodu Włodawa dowodzonego przez braci por. Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia” † 3 I 1947 i ppor. Edwarda Taraszkiewicza „Żelaznego” † 6 X 1951, poległych w latach 1945–1955 w walce z komunistycznym zniewoleniem. Oddali życie za niepodległość Polski i wolność człowieka”.

Niżej uwieczniono nazwiska poległych i pomordowanych żołnierzy oddziału „Jastrzębia”.

Włodawa na przełomie XV i XVI w. leżała na obszarze często nawiedzanym przez najazdy tatarskie, powodujące znaczne zniszczenia. Z tego względu miasto zostało otoczone umocnieniami. Najprawdopodobniej był to wał ziemny z drewnianą palisadą na szczycie [Szczygieł, 1991, s. 29]. Należy podkreślić, że częste przemarsze wojsk wiązały się z położeniem Włodawy na przecięciu kilku szlaków komunikacyjnych. Z miasta wychodziło gościńce warszawski (przez Parczew), lubelski (przez Łęczną), ukraiński (przez Luboml), lwowski (przez Chełm) i brzeski [AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 359].

Szczególnie dramatycznie w dziejach miasta zapisały się wojny z połowy XVII wieku. Późną jesienią 1648 r. wojska kozacko-tatarskie kompletnie złupiły a następnie spaliły miasto. Spłonęły wtedy m. in. kościół parafialny, zbór kalwiński i zamek. Śmierć poniosło wówczas wielu mieszkańców Włodawy, a także przybyszów, którzy w mieście szukali schronienia. Miejscem podobnych scen była Włodawa w 1657 r., za sprawą najazdu wojsk szwedzkich. Wówczas ogień zniszczył nie tylko budynki, ale też dokumenty, m.in. przywileje miejskie [Szczygieł 1991, s. 29; APL, AZWłod., sygn. 65, s. 391–392].

Działania wojenne dotknęły Włodawę w czasie powstania kościuszkowskiego. 28 sierpnia 1794 r. wojska austriackie podjęły nieudaną próbę usunięcia posterunku polskiego we Włodawie [Herbst, 1983, s. 324]. Niedługo potem, we wrześniu, miasto zajęły wojska rosyjskie. Pół roku później na ponad dziesięć lat zastąpiły je wojska austriackie.

Bardzo negatywnie na życie mieszkańców Włodawy wpłynęło wkroczenie do miasta wojsk rosyjskich w trakcie kampanii 1812/1813 r. Już w połowie lipca kozacy splądrowali Włodawę. Następnie jesienią 1812 r. do miasta wkroczyły wojska rosyjskie ścigające armię Napoleona [Kukiel, 1937, t. 2, s. 270–271]. W jednym z dokumentów skutki tych wydarzeń opisano tak: „Stan mieszczan i Żydów tak nędzny jest od czasu napadu wojsk nieprzyjacielskich w roku 1812/1813, gdzie tymże cały inwentarz był zabrany, kontrybucja pieniężna wzięta” [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266]. W innym miejscu pisano „rabunek w roku 1812/1813 wojsk nieprzyjacielskich, w którym zabrano mnóstwo wołów, krów, koni, owiec i trzody chlewnej oraz zboża w snopach [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 267].

Od 1812 r. okresowo, a od 1876 r. na stałe we Włodawie stacjonował garnizon rosyjski, a po pierwszej wojnie światowej garnizon polski (9 pułk artylerii ciężkiej). Początkowo pobyty wojsk były bardzo uciążliwe dla mieszkańców, którzy kwaterowali w ich domach. Sytuację zmieniła dopiero budowa koszar [Kulik, 2007, s. 169].

Zryw uczuć patriotycznych wykazali mieszkańcy Włodawy w 1861 r., kiedy to w mieście zorganizowano dwie manifestacje patriotyczne [Wiśniewski, 1991, s. 168–169]. W czasie powstania styczniowego w okolicach Włodawy rozwinęła się działalność partyzantki polskiej. Same miasto było jednak na ogół silnie obsadzone przez wojsko rosyjskie, np. w styczniu 1864 r. stacjonowały tam 4 roty czernihowskiego pułku piechoty i pół sotni 10 pułku kozaków dońskich [APL, NWPŁ, sygn. 5, k. 17]. Prawdopodobnie z tego powodu nie podjęto ataku na Włodawę w noc styczniową 1863 r. Jednak potem po wyjściu wojsk rosyjskich 13 lutego wkroczyło do miasta, na kilka godzin, ok. 200 powstańców. Na początku marca 1863 r. miasto zajął oddział Marcina Borelowskiego „Lelewela”, który potem został rozbity w bitwach pod Adamkami i Lutą. Kolejny atak na Włodawę miał miejsce 28 kwietnia. Potem dochodziło już jedynie do nagłych napadów oddziałów powstańczych na jej przedmieścia [APL, RGL, sygn. adm. 1639, l. 279–280, 479; Zieliński, 1913, s. 64, 72].

Wycofujące się wojska rosyjskie nie podjęły we Włodawie w sierpniu 1915 r. większych działań obronnych, mimo to miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone. O wiele więcej strat zarówno materialnych jak i ludzkich przyniosła druga wojna światowa. Już 3 września 1939 r. Włodawa była po raz pierwszy bombardowana prze lotnictwo niemieckie. Już 16 września do miasta wkroczyły wojska niemieckie, wspierane przez nacjonalistów ukraińskich.

We Włodawie był zlokalizowany obóz Wehrmachtu dla jeńców radzieckich. Został założony na jesieni 1941 r. i nosił nazwę Stalag 306 (lub 316). Liczba jeńców wynosiła w listopadzie 1941 r. 5209. Jeńcy przebywali w skrajnie trudnych warunkach i byli pozbawieni jakiejkolwiek opieki medycznej. Według niektórych relacji miało nawet dochodzić do aktów kanibalizmu. Śmiertelność stała na wysokim poziomie. Umierało kilkadziesiąt osób dziennie. Ogółem liczbę ofiar szacuje się na ponad 10 tys. Załogę stanowiło kilkudziesięciu żołnierzy Wehrmachtu. Obóz został zlikwidowany na początku 1944 r. Ponadto na terenie obozu zostało pochowanych ok. 3 tys. jeńców radzieckich, którzy zostali rozstrzelani przez żołnierzy Wehrmachtu w II poł. 1941 r. w pobliżu Orchówka [Gryta 2022, 178, 339; Olszewski, 1991, s. 230–239]. Wielu mieszkańców Włodawy, pomimo terroru, zaangażowało się w walkę przeciwko okupantom. W lipcu 1944 zakończyła się okupacja niemiecka, gdy do Włodawy, bez większych walk wkroczyły oddziały radzieckie. W ten sposób rozpoczął się nowy etap dziejów miasta.

***

Włodawę w przeszłości dotykały również inne nieszczęśliwe wydarzenia. Przez wieki zmorą mieszkańców były często powtarzające się pożary. Wiadomo, że na początku XVI stulecia w mieście wybuchł pożar, który dokonał znacznych zniszczeń. W jego trakcie spaleniu uległ akt lokacyjny i inne dokumenty dotyczące funkcjonowania miasta. Inny wielki pożar miał miejsce w październiku 1815 roku [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 267].

Tak samo trwogą napawały mieszkańców Włodawy choroby epidemiczne. W dokumentach źródłowych zachowały się informacje o wysokiej śmiertelności na cholerę w 1831 r., która była główną przyczyną spadku liczby ludności miasta o 10%. Choroba ta jeszcze kilkukrotnie wracała do miasta, np. wśród ludności unickiej w 1852 r. odnotowano śmiertelne przypadki cholery. Liczne zgony powodowały tez inne choroby epidemiczne, tj. odra, ospa czy tyfus [Wiśniewski, 1991, s. 93–94; APL, CHKGK, sygn. 154]. Dochodziło we Włodawie również do śmierci samobójczych, najbardziej znanym przypadkiem było zastrzelenie się 9 kwietnia 1820 r. burmistrza miasta Oleksińskiego [AGAD, KRSW, sygn. 4133, k. 4].