Hanna

Konsekwentnie używano nazwy Hanna, niekiedy także Anna. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Hanna. Nazwa pochodzi od imienia Hanna [NMP, 1999, t. 3, k. 464]. Zważywszy, że pojawia się w źródłach już w roku 1500 (a jest zapewne starsza), oczywiście nie mogła być nadana na cześć Anny Jagiellonki, jak głosi legenda, ani też Hanny, córki Michała Bohusza Bohowitynowicza.

Hanna położona była na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należała do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazła się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Hanna znalazła się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) w Galicji (zabór austriacki). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego się z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. Od 1923 r. gminę Sławatycze, obejmującą większość dzisiejszej gminy Hanna, przeniesiono do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. Okupacyjne władze niemieckie 26 października 1939 r. zlikwidowały powiat włodawski, w wyniku czego gmina Sławatycze ponownie znalazła się w powiecie bialskim. W 1944 r. powróciła ona do przywróconego powiatu włodawskiego województwa lubelskiego, chociaż 20 lipca 1944 r. Nikita Chruszczow proponował, aby powiat przyłączyć do ZSRR. W latach 1975–1998 była w składzie województwa bialskopodlaskiego. Potem ponownie znalazła się w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977; Wawryniuk, 2012b, s. 10–11].

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Powstały gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Hanna należała wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Sławatycze [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Hanna była gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1972 wchodziły w skład gromady Hanna [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. sołectwo w gminie Hanna [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Mikrotoponimia

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Hanna są: Kolady, Komarówka, Rynek i Tyśniwne [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XVIII w. w Hannie odnotowano następujące nazwy miejscowe: Błoto, Folwarki, Międzymoście Popowskie, Mohyleckie, Ostrowskie, Piaszczyste, Zastawie i rzeki Topolowa i Hulina [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48, k. 360–366]. Wymienione są także nazwy ostępów leśnych: Liski, Dyszowo, Ostrowiecka Uchoza [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 103]. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy ulic: Komarowska, Krzyżowa, Pulwarczna, Stawska, Średnia i Rynek i uroczysk: Bagon, Dowgie, Hałaburda, Horyce, Kołosowo, Krowiska, Kuranowskie, Lacka Gora, Liski, Małynnyk, Mieżumostje, Mogileckie, Myciowe, Nywotyny, Orieł, Osówcy, Ostrow, Poddubinski, Podlisok, Podtyszowo, Podziniewo, Połonki, Popiereczniaki, Półwłoczki, Reznikowe, Sajewicze, Skrytieckie, Sosnowe, Tiesniwne, Tietieracze, Wejunicy, Wygon, Zborowo i Zbunciowo [APL, ZTL, sygn. 22]. Na początku XXI w. odnotowano nazwy: Osieńczuki i Sajewicze [Olejnik, 2014].

Antroponimia

W inwentarzu z roku 1764 najczęściej pojawiają się następujące nazwiska: Jurowski, Jaroszuk, Gandzluk, Dziatiuk, Bakalarz, Bakaler, Ignatiuk, Jaszczuk, Borysiuk, Daciuk, Lewczuk, Daniluk, Szymaniuk, Romańczuk, Miszczuk, Chroluk, Pradykiewicz, Karpiuk, Prokopiuk, Syczuk, Jachimiuk, Michaluk, Konratiuk, Lewkowicz, Chomiuk, Oksutiuk. Wójtem był wówczas Hryc Rapacki [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s 75–77].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bakaryl, Buława, Chrul, Chudycz, Dejneka, Demianiuk, Dubina, Dydiuk, Gejło, Gil, Ignatiuk, Iwaniuk, Juszczuk, Juszczyk, Juszkiewicz, Kalitka, Kazimiruk, Kiszczuk, Korzewicz, Michaluk, Nieprota, Okseniuk, Oksentiuk, Oksiutiuk, Ostapczuk, Ostrowski, Panasiuk, Pietruczuk, Potapiuk, Sielski, Siemiak, Stydzieluk, Suzeniuk, Sycz, Światłoś, Tymoszko, Tymoszuk, Wakuluk, Wojtczuk, Wojtiuk i Zubrzycki [APL, ZTL, sygn. 22].

Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

Najwcześniejsze badania powierzchniowe wzdłuż Bugu na odcinku Włodawa – Kodeń prowadził rosyjski badacz N. F. Biełaszewski w 1898 roku. Wśród licznie zebranych materiałów wyróżnia się topór miedziany, jedyny taki zabytek eneolityczny proweniencji zakarpackiej znaleziony w strefie nizinnej Polesia [Bělâševskij 1901, 684-685, ryc. 31; także Gedl 2004, 19, Tafel I: 1]. Kolejne regularne badania powierzchniowe skoncentrowane na strefie przybrzeżnej Bugu na podobnym odcinku, prowadził Jan Gurba z zespołem w roku 1962. Zlokalizowano wówczas trzy stanowiska, z których jedno wyróżniało się znacznym obszarem i nasyceniem materiałów, skąd zebrano wytwory krzemienne, a zwłaszcza ułamki naczyń z epoki brązu (kultura trzciniecka) oraz okresu wpływów rzymskich – w tym przypadku poza ceramiką zebrano przepalone szczątki kostne, co może przemawiać za zniszczonym cmentarzyskiem ciałopalnym. Na kolejnych stanowiskach znaleziono ceramikę z zakresu epoki brązu – wczesnej epoki żelaza oraz średniowiecza [Dąbrowska 1966, 188-190; Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 50; także Taras 1995, 180].

Ostatnie prace dotyczą systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w 1986 roku w ramach AZP. Łącznie ze stanowiskami archiwalnymi zewidencjonowano 11 stanowisk, głównie śladowych, z których poza dominująca pokawałkowaną ceramikę naczyniową, zebrano również zabytki krzemienne. Wiek tych ostatnich przypisano mezolitycznym myśliwym. Inne bardzo ogólnie datowano na epokę kamienia lub pradzieje. Kolejny horyzont osadniczy pochodzi z epoki brązu, z którą można łączyć kilka obozowisk lub niewielkich osad (kultura trzciniecka) oraz okresu wpływów rzymskich (przełom er). Pozostałościami po izolowanych siedliskach mogą być niewielkie skupiska pokawałkowanej ceramiki średniowiecznej (m.in. z XIV-XVI w.) oraz okresu nowożytnego [NID, AZP obszar 67-90].

W jedynym tylko przypadku podjęto badania ratownicze. W 1993 roku na wydmie „Dębina”, z powierzchni blisko 30 arów zebrano około 40 tys. odwianych głównie zabytków krzemiennych, także ceramicznych. Ich wstępna analiza ujawniła pozostałości w postaci grotów do broni miotanej typowych dla łowców schyłkowopaleolitycznych. Zdecydowaną większość inwentarzy krzemiennych w postaci mikrolitycznych zgeometryzowanych ostrzy, narzędzi skrobiących, również półsurowca pozostawili myśliwi z różnych faz mezolitu. Natomiast zebraną ceramikę, także nieliczne wytwory metalowe (np. fragment zawieszki miedzianej – import z Kotliny Karpackiej), należy odnieść do epoki brązu, w niewielkim stopniu również wczesnego średniowiecza [Bienia, Żółkowski 1994; Bienia 2003, 28 i n.; Olszewski 2008].

Prowadzone w latach 2017-2019 nadzory archeologiczne w obrębie dawnego zespołu cerkiewnego – wykopy na zewnątrz i wewnątrz świątyni, dzwonnicy, także w najbliższym zapleczu – związane były z konserwacją obiektów oraz zakładaną instalacją pod ogrzewanie termalne, sieć przeciwpożarową, monitoringową, elektryczną i wodociągową. Ich wyniki potwierdziły lokalizację pochówków wokół kościoła, jak również w jego wnętrzu – łącznie zidentyfikowano pozostałości 25 grobów. Odnalezione fragmenty pucharków szklanych na terenie cmentarzyska przykościelnego są datowane na XVI-XVII w. [Wira 2020].

Topór miedziany (import z obszaru kultury tiszapolgarskiej) [za Żółkowski 1988, ryc. 11].

Fragmenty glinianych naczyń pradziejowych ludności kultury trzcinieckiej i łużyckiej [Dąbrowska 1966, ryc. 2].

Pierwsza wzmianka o osadzie, prawo lokacyjne

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1500 [ML 5, nr 239].

Hanna posiadała prawo miejskie, nie znamy jednak szczegółów związanych z jej miejskością. Nie wiadomo kiedy uzyskała status miasta. Po raz pierwszy jako „miasteczko” pojawia się w źródłach w roku 1564. Konsekwentnie jako „miasteczko” występuje w XVI i XVII w. Sytuacja zmienia się w wieku XVIII, kiedy określana jest zamiennie jako wieś lub miasteczko. W drugiej połowie XVIII w. konsekwentnie jako wieś. W 1814 r. w inwentarzu dóbr zapisano „Wieś, czyli miasteczko Hanna” [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1992/1]. Oficjalnie miejscowość utraciła prawa miejskie w 1821 roku, gdyż nikt nie chciał opłacać obowiązkowej wówczas składki na utrzymanie magistratu miejskiego.

Właściciele i zarządcy

W 2 poł. XV w., dobra dołhobrodzkie, których częścią była także Hanna, znajdowały się w prawdopodobnie w posiadaniu niejakiego Taluszka, pod koniec tego stulecia były własnością jego synów Jaczka i Michny Taluszkiewiczów. Jaczko miał pięciu synów, którzy podzielili między siebie m. in. dobra dołhobrodzkie. Najwięcej informacji mamy o jednym z nich – Tworianie Dremliku Taluszkiewiczu. Odmówił on udziału w wyprawie wojennej, zbiegł do Korony i „złodziejskim obyczajem” napadał na ziemie litewskie, m. in na działy swojego brata Olechny Taluszkiewicza. Za te wybryki Aleksander Jagiellończyk odebrał Dremlikowi jego części w Dołhobrodach i Hannie (a także Koroszczynie i Berezcach), nadając je Mikołajowi Jundziłłowiczowi [LM 5, nr 239; Pietkiewicz 2019, s. 12–14]. Wydaje się, że z czasem Dremlik powrócił do łask książęcych. W roku 1507 nie tylko odzyskał swoje dobra, ale odkupił także części Dołhobród i Hanny od swego brata Olechny [LM 8, nr 231; Pietkiewicz 2019, s. 13]. W drugiej i trzeciej dekadzie XVI wieku Dołhobrodami zainteresował się Michał Bohusz Bohowitynowicz, marszałek hospodarski, podskarbi ziemski, który zaczął skupywać lub brać w zastaw od Taluszkiewiczów poszczególne części Dołhobród i Hanny. W testamencie z roku 1529 zapisał te dobra swojej żonie Fedorze oraz córkom, choć poszczególni krewni Taluszkiewiczów występowali ze swoimi pretensjami jeszcze prze kilkadziesiąt lat [LM 29, nr 59; Pietkiewicz 2019, s. 17–21]. Z trzech córek Michała Bohusza, najstarsza Hanna poślubiła Stanisława Tęczyńskiego, późniejszego wojewodę krakowskiego, mężem najmłodszej Julianny (Uliana) (zm. ok. 1569) był Iwan Hornostaj, marszałek wielki litewski. Najbardziej skomplikowane perypetie małżeńskie miała średnia córka Michała Bohusza – Fedora (zm. ok. 1578), która wychodziła za mąż trzykrotnie: za Semena (Fryderyka) Prońskiego, Mikołaja Trzebuchowskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i Michała Działyńskiego, podkomorzego chełmińskiego. W roku 1564 siostry Fedora i Julianna dokonały działu, na mocy którego tej pierwszej przypadły: Jabłeczna, Kościeniewicze, połowa zamku i miasta Sławatycz i połowa miasteczka Hanna. Druga z sióstr uzyskała Dołhobrody, połowę zamku i miasta Sławatycze i połowę miasteczka Hanna [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 175 p. 12, s. 77]. Z czasem do rywalizacji włączyła się Katarzyna z Tęczyńskich, córka Hanny, która scedowała wszystkie swoje prawa i pretensje do tych dóbr na męża – Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, wojewodę wileńskiego.

W latach 70. i 80. XVI w. interesujące nas dobra stały się przedmiotem licznych rodzinnych sporów i procesów, z których zwycięsko wyszli Aleksander Proński, syn Fedory z Bohowitynowiczów z pierwszego małżeństwa oraz wojewoda wileński Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, którzy podzielili się dobrami. Aleksander Proński ożenił się z Fedorą z Sanguszków, córką kniazia Romana, wdową po wojewodzie podlaskim Stanisławie Radzimińskim. Po śmierci Aleksandra Prońskiego (zm. 1595) wdowę po nim poślubił wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński, który z czasem przejął także prawa do części Prońskiego. Radziwiłł „Piorun” odsprzedał swoją część ciwunowi wileńskiemu Janowi Pacowi, od Paca zaś odkupił ją w roku 1599 wspomniany wyżej Andrzej Leszczyński [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 154 p. 1, s. 110–195]. W roku 1623 synowie Andrzeja dokonali działu, na mocy którego Rafał Leszczyński, wojewoda bełski otrzymał m.in. „połowicę wsi Dolobrody i folwark, sortes pewne miasteczek Anny i Sławatycz, wieś Oleszów” [AGAD, MK, sygn. 170, k. 563]. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego (zm. 1636) interesujące nas dobra przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletniości postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku.

Wspomniana przerwa to lata 1764–1767, kiedy to Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”, najpotężniejszy magnat Rzeczypospolitej 2 poł. XVIII w. za swój czynny sprzeciw wobec dokonanej przy pomocy wojsk rosyjskich elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, został pozbawiony urzędów, a jego dobra zasekwestrowano. Tymczasowy zarząd nad dobrami sławatyckimi przejęła komisja, na czele której stał biskup wileński Ignacy Massalski.

Hanna Dańce na mapie austriackiej z lat 1801-1804. httpsmaps.arcanum.com.

Otrzymal jekKsiążę Dominik Hieronim Radziwiłł (ordynat nieświeski i ołycki) zm. w 1813 roku. Dobra sławatyckie, w tym i Hannę odziedziczyła po nim na mocy ukazu cara Aleksandra I wydanego w Chaumont w marcu 1814 r. jego kilkuletnia córka Stefania (1809–1832). W 1828 r. wyszła ona za mąż w Petersburgu za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra (1831–1887) i Marię (1829–1897), żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. do 1867 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich. Potem ich jedyną właścicielką została Maria. Po jej śmierci na mocy spisanego w 1892 r. testamentu, zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r. dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli. One z kolei podzieliły dobra sławatyckie na kilka części (Hanna znalazła się w dobrach „Folwark Kuzawka”) i sprzedały je razem 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu. Nowi nabywcy w kolejnych latach przeprowadzili wyprzedaż nabytych majątków [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400].

W związku z faktem, że dobra wchodziły w skład wielkiej własności ziemskiej ich właściciele nie mieszkali w nich, ani sami nimi nie zarządzali. Były one oddawane w dzierżawę lub zastaw.

Po uwłaszczeniu w 1864 r. chłopi stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

Demografia

W inwentarzu z roku 1764 odnotowano 61 „dymów”, co pozwala szacować liczbę mieszkańców Hanny na ok. 300–350 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 75–77]. Według wykazu z 1827 r. w Hannie było 73 domów zamieszkanych przez 427 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 159]. Słownik Geograficzny informuje o 91 domach i 723 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 3, s. 27]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi (z kolonią Osięczuki) w 110 budynkach zamieszkiwało 573 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 204, prawosławne – 321 i mojżeszowe – 48 oraz narodowość polską – 532, rusińską – 25, żydowską – 15 i jedna osoba inną narodowość [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 5]. W 1943 r. w czasie okupacji niemieckiej we wsi doliczono się 490 Ukraińców i 366 Polaków [APL, UOL, sygn. 139]. W marcu 1947 r. we wsi pozostawało m.in. 153 osób narodowości ukraińskiej, które nie wyjechały do ZSRR [APL OCh, Starostwo Powiatowe we Włodawie, sygn. 219]. W 1966 r. zarejestrowano tam 745 mieszkańców [Wawryniuk, 2012b, s. 48]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 667 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Stosunki etniczne i wyznaniowe

Początkowo mieszkańcy Hanny byli prawosławni i należeli do parafii prawosławnej w Hannie powstałej przed 1586 rokiem. Zostali zmuszeni do przejścia na obrządek greckokatolicki pod koniec XVII wieku [Buczyło, 2014, s. 239]. Dokument fundacyjny miejscowej parafii zaginął i fundację parafii greckokatolickiej pw. Apostołów Piotra i Pawła w Hannie w 1750 r. wznowił Hieronim Florian Radziwiłł. W jej skład weszły oprócz Hanny wsie Kuzawka, Janówka i Sajówka. W 1759 r. w Hannie w 62 domach zamieszkiwało 256 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat). W znacznym stopniu ciążyli oni jednak nadal ku prawosławiu, co poświadcza protokół wizytacji z 1759 r. Znajdujemy w nim zalecenie dla ówczesnego jej proboszcza ks. Piotra Kozakiewicza, aby „przez nauki duchowe, błędy w parochianach swoich wykorzeniać starł się, y onym by do syzmatyckich [prawosławnych] cerkwi dla nabożęstwa a tym bardziej dla odbierania sakramętów pokuty i Eucharystyi Świętych nie udawali się” [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48]. Do cerkwi hanneńskiej należały dwie włóki ziemi w Hannie [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 77].

Proboszczami parafii greckokatolickiej w Hannie byli m.in. księża: Bazyli Pawłowicz (1726), Piotr Kozakiewicz (1735–po 1759), Mikołaj Horoszewicz (1815–1848), Sylwester Górski (1850–1871), Porfiry Filewicz (1871–wydalony z parafii w 1874 r.) [APL, CHKGK, sygn. 101; Sęczyk, 2022, s. 719]. Proboszczami prawosławnymi byli z kolei księża: Antonij Miedwied (1875–1883), Jeronim Kaliszewski (1883–1892) i Matwiej Bielinski (1892–1914).

Wierni z tej wsi stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia opór przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. Dwóch mieszkańców Hanny (Nikifor Uryniuk i Nikołaj Oksiutiuk) zostało wtedy zesłanych w 1874 r. do guberni chersońskiej [Tarasiuk, 2018, s. 73]. Jednak w 1875 r. wszyscy stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na porzucanie prawosławia w Rosji, niewielu mieszkańców Hanny zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych w Hannie pomiędzy 1904 a 1906 r. spadła z 773 do 596 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941 i 942]. Dowodem na wielowyznaniowość mieszkańców Hanny i okolic są dane z 1914 r., według których na terenie parafii prawosławnej w Hannie (obejmującej Hannę, Janówkę, Sajówkę i Kuzawkę) mieszkało 1339 prawosławnych, 343 rzymskich katolików, 139 luteranów i 52 wyznawców religii mojżeszowej) [APL, RGL, KV, sygn. 949]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR w latach 1944–1946 lub została wywieziona w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane w 1947 roku.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach. Ich liczba wzrosła dopiero od 1905 roku. Dominować zaczęli dopiero po II wojnie światowej. W 1924 r. erygowano parafię rzymskokatolicką w Hannie pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła. Jej proboszczami i administratorami byli m.in. księża: Ludwik Łęga (1924–1928), Jan Terlikowski (1928–1929), Wacław Celiński (1929–1930), Aleksander Chrościel (1930–1935), Franciszek Polewko (1935–1945), Jan Breczko (1945–1962), Władysław Zwierz (1962–1967), Antoni Abramowicz (1967–1968) i Edward Lipiński (1968–1974) [Kononiuk, 2001, s. 136–137].

Do II wojny światowej w Hannie zamieszkiwali też wyznawcy religii mojżeszowej i luteranie.

Gospodarka w dziejach

Zdecydowana większość mieszkańców Hanny na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Na przełomie XVIII i XIX w. chłopi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Kuzawka. W roku 1764 roczny dochód z Hanny szacowano na 2326 zł i 16 groszy [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s 91].

W 1814 r. we wsi istniało 74 dymów (gospodarstw), w tym 59 pańszczyźnianych, pięć czynszowych, cztery chałupniczych i sześć wolnych. Pierwszych, 59 posiadających po jednej ósmej włóki ciągłej ziemi odrabiało po dwa dni męskie i jeden dzień kobiecy pańszczyzny tygodniowo przez cały rok. Do tego posiadali oni zwykle tyle samo ziemi czynszowej, a niektórzy jeszcze tzw. pustki. Jako ciekawostkę można podać, że posiadali oni wówczas, m.in.: 5 koni, 61 wołów, 105 krów i 364 owiec [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1992/1].

W Hannie mieszkali również włościanie oczynszowani, np. w 1790 r. Józefina z Radziwiłłów Massalska w nomenklaturze Ostrów nadała ziemię na prawie czynszowym Janowi Ihnatiukowi [APL OR, HBP, sygn. 400].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 71 gospodarstw będących w posiadaniu 71 właścicieli. Większość gospodarstw otrzymała 15 lub 30 morgów ziemi. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano kolejnych 20 osób, łąkę, siedem pastwisk i nieużytki. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali w sumie ponad 3807 morgów oraz prawa serwitutowe do pastwiska dworskiego, łowienia ryb w Bugu i serwitutu leśnego w lasach domaczewskich położonych za Bugiem. Właściciele uwłaszczonych gospodarstw mieli otrzymywać w miarę potrzeb drewno na: poprawę budynków mieszkalnych i gospodarczych, płoty, wozy, sanie oraz posusz na opał (26 wozów rocznie) i łuczynę na oświetlenie (jeden wóz). Serwituty leśne zostały uściślone zapisami z lat 1881 i 1884. Według nich każde z gospodarstw miało otrzymywać na poprawę budynków – jedną sosnę (15 łokci x 13 cali) co trzy lata, 20 osinowych łat co 15 lat; na ogrodzenia – jednokonny wóz dębowych kołków (3 łokcie x 3 cale), tj. 60 sztuk i dwa wozy jednokonny chrustu co 15 lat; na sanie – dwa graby na płozy, na wozy – jedną brzozę i dwa dęby na osie co 15 lat; na oświetlenie – jeden wóz karpiny rocznie. W 1911–1912 r., co zatwierdzono jednak dopiero w 1930 r., chłopi z Hanny zrezygnowali z praw do serwitutu pastwiskowego w zamian za ponad 316 ha ziemi [APL, ZTL, sygn. 22].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich, albo trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się rzemiosłem. W 1764 roku odnotowano w Hannie karczmę znajdującą się przy gościńcu ze Sławatycz do Włodawy, którą opisano jako „stara, znacznej we wszystkim reparacyi lub nowego stawiania potrzebuje” [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 71]. W 1814 r. w Hannie leśnikami byli Hryć Deyneka, Chwedor Ihnatiuk, Iwan Ihnatiuk i Taras Ihnatiuk; kowalem Chwedor Chrol, bartnikiem Tymosz Chrul [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1992/1]. W latach 20. XX w. w miejscowości pracowały: Kooperatywa „Stowarzyszenie Spożywców”, zakład mleczarski Franciszka Łęgi, olejarnia I. Frydmana, młyn wiatrak K. Kwietniewskiego i kowal M. Światłoć [KAP, 1928, s. 608].

Zabytki, miejsca pamięci i atrakcje turystyczne

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła – drewniana świątynia wybudowana w latach 1739–1742 jako cerkiew greckokatolicka. Wewnątrz świątyni zachowało się barokowe wyposażenie, w tym ołtarz główny z pierwszej połowy XVIII w., wykonany z drewna sosnowego i lipowego, pokryty srebrzeniem i złoceniem. Zachowała się też polichromia z XVIII w. malowana na płótnie.

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Hannie. Fot. Dariusz Tarasiuk.

Dzwonnica w Hannie. Fot. Dariusz Tarasiuk.

Obraz Matki Bożej Hanneńskiej – kopia ikony Matki Bożej Poczajowskiej nieznanego autora z pierwszej połowy XVIII wieku. Do Hanny obraz trafił w 1897 r. z Kuzawki, gdzie kilka lat wcześniej przywieźli go flisacy spławiający drewno z Ukrainy do Gdańska. W 1915 r. ksiądz prawosławny wywiózł obraz do Rosji. Po pięciu latach tułaczki wrócił on do Hanny. Dał przy tym świadectwo, że obraz uratował mu życie i oddał go do kościoła w Hannie. Przez około siedemdziesiąt lat wizerunek Matki Bożej Hanneńskiej był przedmiotem lokalnego kultu. W każdą piątą niedzielę po Wielkiej Nocy odprawiane było nabożeństwo, podczas którego wystawiono obraz przed ołtarzem. Wierni podchodzili do niego, modlili się i chusteczkami dotykali postaci Maryi. Potem pocierali nimi swoje chore miejsca. Kult został zakończony ok. 1970 r. z racji ustanowienia dla miejscowego kościoła odpustu pw. Matki Bożej Częstochowskiej. Od 2017 r. kult Matki Bożej Hanneńskiej jest ponownie ożywiony [http://centrumhanna.pl/dzwonnica/].

Hanna, ikona Matki Boskiej Fot. Andrzej Gil.

Ołtarz główny. Ikona M. B. Poczajowskiej Fot. Andrzej Gil.

Dzwonnica zbudowana z drewna w 1742 roku. Przy wejściu znajduje się inskrypcja „19 stycznia 1874 roku ten kościół Hanny był zabrany w Moskiewską niewolę dla zaprowadzanie schizmy, a 15 sierpnia 1915 roku został wolny od Moskiewskiej niewoli ”. Na górze jest dzwon z 1950 roku z napisem „Piotr i Paweł, Parafia Hanna, 1950 r” [http://centrumhanna.pl/dzwonnica/].

Orkiestra ludowa. Fot. Dariusz Tarasiuk.

Budynek w Centrum Religijno-Zabytkowym w Hannie. Fot. Dariusz Tarasiuk.

Wejście do Zegara Męki Pańskiej. Fot. Dariusz Tarasiuk.

Ważne wydarzenia

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Hanny do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny Północnej na początku XVIII w. i odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi.

Miejsce pamięci bohaterów powstania styczniowego w Hannie (fot. Dariusz Tarasiuk)

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Wśród rannych byli m.in. Stanisław Gasiewicz i Stanisław Jasiewicz z Hanny [https://gwar.mil.ru/heroes/]. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 sierpnia 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Rożanka–Mosty, które tego samego dnia zostały przełamane. W tym czasie wieś częściowo została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie a wielu jej mieszkańców udało się na uchodźstwo w głąb Rosji. Przełomowym wydarzeniem w dziejach Hanny była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W tych latach we wsi nastąpił rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi.