Trzepietniak

Patrz hasło: Aleksandrów.

W przeciwieństwie do większości innych osad budziarskich obszarów Puszczy Solskiej (np. Brodziaki, Kukiełki, Maciochy, Margole), nazwa Trzepietniaka nie wywodzi się od nazwisk czy przezwisk pierwszych osadników. Nazwiska w takim czy podobnym brzmieniu nie występują bowiem w żadnym ze spisów z XVIII i początku XIX w. Możliwe, że to miano wsi wywodzi się od „trzepietnika”, czyli dawnego ludowego określenia rdestu ptasiego [Słownik staropolski, t. 9, s. 205; Słowotwórstwo języka doby staropolskiej, s. 144]. Ta pospolita roślina zapewne obficie porastała okolicę, zwłaszcza brzegi rzek i moczarów, stąd mogło to przenieść się zrazu na nazwę miejsca, a następnie osady.

Warto wspomnieć, iż w 1974 r. ówczesne władze wojewódzkie, przy akceptacji władz centralnych, wystąpiły z projektem zmiany nazwy miejscowości Trzepietniak na Sokoliska. Reforma nazewnictwa miała dotyczyć także wielu innych miejscowości Lubelszczyzny. Spotkało się to jednak z tak ostrą krytyką językoznawców i historyków z UMCS w Lublinie oraz Polskiej Akademii Nauk, że ostatecznie wycofano się z tej inicjatywy [Wysocki, Próby zmian, 286-287, 298].

Sokoliska to dawna nazwa łąk, od północy przylegających do gruntów Trzepietniaka, po drugiej stronie lasów aleksandrowskich i Krzywego Bagna [zob. mapka z 1938 r.].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1988 w ramach AZP [NID, AZP obszar 94-85]

Po raz pierwszy miejscowość ukazano na dokładnej, austriackiej topograficznej mapie wojskowej Galicji i Lodomerii pułkownika Friedricha von Miega z lat 1779-1783. Pod nazwą Trzepietnaky oznaczono na niej grupę kilku chałup wśród lasów tereszpolskich. Przez dodanie przy nazwie skrótu „chal” (chaluppen czyli chałupy), zdefiniowano, że była to niewielka osada budziarska o typowej rozproszonej zabudowie.

Poświadcza to dobrze poinformowany archiwista ordynacki M. Stworzyński w lakonicznej wzmiance w swym „Opisaniu dóbr Ordynacji Zamojskiej” pisząc, że mieszkańcy to „budziarze do Górecka należący; te prawa własności mają, które i włość szczebrzeska” [Stworzyński, s. 69]. Po raz wtóry, jako Trzeputniak, wymienia miejscowość dyplom cesarza Józefa II Habsburga z 1786 r., potwierdzający Ordynację Zamojską. Wraz z Góreckiem zalicza ją do ordynackiego klucza zwierzynieckiego [Statuta 53]. Później, wraz z Góreckiem, wymieniona została w austriackich ewidencjach podatkowych z 1787, 1800 i 1809 r. [AN Kr., Teki Schneidera, sygn. 1875, s. 102, 212, 822, 906].

Na początku XIX wieku musiało dojść do zaniku samodzielności osady, od tego czasu traktowanej chyba jako niewielki przysiółek Górecka. Z 1817 r. pochodzi wizytacja parafii Górecko w dekanacie tarnogrodzkim [AAL, AKL, sygn. Rep. 60 A204, k. 83-94], w której na k. 84 wymieniono wszystkie miejscowości (w tym osady budziarskie), wchodzące w skład parafii, w następującej kolejności: Górecko „z jurydyką Kościółek” (czyli Góreckiem Kościelnym), Teres[z]pol, Panasówka, S[z]ozdy, Sochy, „Suysce” (czyli Susiec Tereszpolski = dzisiejszy Hedwiżyn), Paczosy, Ratwica, Aleksandrów z przysiółkiem Bździuchy, Brodziaki, Pisklaki, Łęgi, Żarki „per sylvas dispersa” (po lasach rozproszona), Tarnowola, Brzeziny i Majdanek Kasztelański. Obejmuje więc obszary od Józefowa na wschodzie po Biłgoraj na zachodzie, a nie uwzględnia Trzepietniaka.

W 1843 r. występuje pod nazwą Osada Trzepiedniak.

Ewentualni jej mieszkańcy byli ujmowani razem z innymi wieśniakami z Górecka. Dlatego źródła milczą aby w 1864 r. jacykolwiek włościanie zostali tam uwłaszczeni. Nawet w spisie powszechnym z 1921 r. nie ma jakiejkolwiek wzmianki o osobach tam mieszkających. Nawet nie występuje ta miejscowość w spisie. Za to na początku lat 30. XX w. jest wzmianka o objęciu Trzepietniaka obwodem szkolnym dla szkoły nr 1 z Aleksandrowa.  Trzepietniak jako samodzielna jednostka osadnicza pojawił się zatem w końcu lat 20. XX w.

Jego przynależność administracyjna była ściśle związana z przynależnością Aleksandrowa (patrz hasło: Aleksandrów).

Przed 1939 r. funkcjonowały tutaj gospodarstwa będące własnością włościan mających nazwiska: Bździuch i Dzichowski. Po II wojnie światowej swoje grunty tutaj posiadały dalej rodziny noszące nazwisko Bździuch [Relacja ustna Stefana Barczyńskiego].

Wszyscy włościanie zamieszkujący w Trzepietniaku byli wyznawcami Kościoła rzymskokatolickiego. Do 1936 r. należeli do parafii rzymskokatolickiej w Górecku Kościelnym. Z chwilą powstania parafii w Aleksandrowie zmienili przynależność parafialną.

Według pierwszego wykazu w austriackiej Ewidencji cyrkułu zamojskiego z 1787 r. w Trzepietniaku znajdowało się 8 domów, czyli zapewne około 40 mieszkańców [AN Kr., Teki Schneidera, sygn. 1875, s. 102]. W następnym austriackim spisie z 1800 r. miejscowość uwzględniono już niesamodzielnie, wraz z Góreckiem (Starym) i Kościółkiem (czyli dzisiejszym Góreckiem Kościelnym), gdzie łącznie odnotowano 98 domów i 446 mieszkańców [tamże, s. 212]. Prawdopodobnie tak też stało się przy spisie z 1827 r., w którym nie ma Trzepietniaka, a uwzględniono tylko Górecko z 57 domami i 451 mieszkańcami [Tabella, t. 1, s. 136].

Liczba mieszkańców przed wybuchem II wojny światowej nie przekroczyła wartości 30 osób. Rozmiar społeczności Trzepietniaka był uwarunkowany liczbą gospodarstw. Po drugiej wojnie światowej liczba mieszkańców była analogiczna do tej występującej przed 1939 r. [Relacja Stefana Barczyńskiego].

Ze względu na małą liczbę mieszkańców w Trzepietniaku władze oświatowe w II Rzeczypospolitej, w czasie okupacji niemieckiej czy też po II wojnie światowej nie widziały możliwości utworzenia samodzielnej placówki oświatowej w tej miejscowości. To spowodowało, że dzieci z Trzepietniaka były zmuszone do realizowania obowiązku szkolnego w sąsiednim Aleksandrowie w Szkole Powszechnej nr 1 (odległej o 2 kilometry). W roku szkolnym 1934/1935 obowiązkiem szkolnym było objętych 9 dzieci z Trzepietniaka [APLOK, ISB, sygn. 132, k. 12, 80].

Pierwsi osadnicy w Trzepietniaku w II połowie XVIII w. jako tzw. budziarze tworzyli pola (nowiny) uprawne po wyciętym lesie, początkowo czyniąc to nawet bez zgody zarządu Ordynacji. Poza uprawą roli i hodowlą, trudnili się też różnymi zajęciami leśnymi. Po zaakceptowaniu swego osadnictwa, za prawo uprawiania ziemi i łąk przy lesie (tzw. sznury), uiszczali opłaty czynszowe, odrabiali pańszczyznę w dość niskim wymiarze 12-26 dni w roku, a także odbywali tzw. kolej, czyli obowiązek darmowego transportu towarów leśnych lub zboża [Róg 196, 200, 206]. Zob. też hasło: Margole.

Głównym źródłem utrzymania mieszkańców Trzepietniaka w okresie międzywojennym i powojennym było rolnictwo [Relacja ustna Stefana Barczyńskiego].

W dniach 15–17 września 1939 r. doszło do bitwy nad Tanwią. Oddziały polskiego 16 Pułku Piechoty broniły linii rzeki. Konsekwencją zmagań był m.in. niemiecki ostrzał Trzepietniaka [Oberda, 2014, 54–55]. Trzepietniak został zbombardowany pod koniec pierwszej połowy czerwca 1944 r. Następnie w okolicach wsi 21 czerwca 1944 r. doszło do koncentracji oddziałów Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich, gdzie swój obóz posiadał por. Konrad Bartoszewski „Wir”. Obecność w tym miejscu oddziałów partyzanckich była związana z niemiecką akcją zbrojną „Sturmwind II” mającą na celu likwidację ruchu oporu na terenie Puszczy Solskiej i Lasów Janowskich. Walki z partyzantami na tym terenie doprowadziły do ponownego zbombardowania Trzepietniaka w lipcu 1944 r. [Oberda, 2014, 142, 144, 342–344].