Margole

Patrz hasło: Aleksandrów.

Nazwa miejscowości wywodzi się od nazwiska Margolów, założycieli i pierwszych osadników, występujących od 1760 r. [APL, AOZ, sygn. 347, k. 8v, sygn. 1380, k. 28].

W 1772 r. w wyniku pierwszego rozbioru, Margole znalazły się pod panowaniem austriackim. Rok później wprowadzono nowy podział administracyjny Galicji. Wieś zaliczono do dystryktu biłgorajskiego cyrkułu bełskiego z siedzibą w Zamościu. Następnie od 1776 r. wchodziła w skład dystryktu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego. Ponowna reorganizacja administracji przeprowadzona w 1783 r., spowodowała likwidację dystryktów a Margole znalazły się w cyrkule zamojskim [Ćwik, Dzieje Józefowa, 29]. Wraz z wprowadzeniem gminy dominialnej na terytorium Księstwa Warszawskiego Margole, z racji obecności w Kluczu Księżpolskim, znalazły się w jurysdykcji wójta gminy Księżpol. Taki stan przetrwał do chwili realizacji reformy uwłaszczeniowej przez rząd carski w 1864 r. Stworzona została nowa organizacja struktur gminnych. Od 1864 r. Margole znalazły się w gminie Sól powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Taki stan trwał aż do 14 września 1913 r., kiedy to w związku z wydzieleniem guberni chełmskiej, gmina Sól wraz z Margolami została włączona do powiatu janowskiego guberni lubelskiej [PKLG na 1914 god, 305]. Po ustanowieniu austro-węgierskich władz okupacyjnych jesienią 1915 r. przywrócono podział administracyjny obszaru guberni lubelskiej w granicach sprzed 14 września 1913 r. i nasza osada wraz z gminą Sól znalazły się w powiecie biłgorajskim. W pierwszych latach istnienia II Rzeczypospolitej Margole nadal przynależały do gminy Sól. Zmiana nastąpiła na podstawie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z 10 marca 1927 r. Na jego podstawie od 1 kwietnia 1927 r. Margole znalazły się w gminie Aleksandrów. W 1933 r., w związku z reformą samorządu lokalnego, weszły w skład gromady Aleksandrów gminy Aleksandrów. Margole nie zmieniły swojej przynależności gromadzkiej, gminnej i powiatowej aż do 1954 r. Władze komunistyczne zdecydowały się wtedy na likwidację gmin. Margole weszły w skład zreformowanej gromady Aleksandrów powiatu biłgorajskiego. Taki stan rzeczy przetrwał prawie 2 dekady. Od 1 stycznia 1973 r. likwidacji uległy gromady i przywrócono podział powiatów na gminy. W nowej sytuacji nasza wieś weszła w skład gminy Józefów powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego. Po wprowadzeniu reformy województw i likwidacji powiatów w 1975 r. Margole znalazły się w województwie zamojskim. Taki stan rzeczy trwał do 1 stycznia 1992 r., gdy na mocy rozporządzenia Rady Ministrów RP z 2 grudnia 1991 r. utworzono gminę Aleksandrów, która swoim zasięgiem terytorialnym objęła Margole [APL, CKKP w Biłgoraju, sygn. 10, s. 8; „LDW” 1933, nr 33, s. 359; „DUWRNL” 1954, nr 15, s. 59; „DURP” 1927, nr 31, s. 391; 1991, nr 115, s. 1569; „DUWZ” 1992, nr 1, s. 2; Ćwik, Dzieje Józefowa, 175].

Założycielem osady budziarskiej (patrz niżej) był Tomasz Margol (Margul), który pomiędzy 1754 a 1760 rokiem osiadł na obszarze lasów tereszpolskich, wyrabiając tam nowe pola uprawne w miejsce wykarczowanego lasu. Według Rewizji Majdanu Księżpolskiego (dzisiejszego Majdanu Starego) z 1760 r. miał on płacić czynsz „z nowiny za chałupą na wypalenisku […], z osiedliska, gdzie pasieka […], z ogrodu i łąki […] i z kopaninki”. Opłaty wnosił także z tytułu posiadania innych gruntów „z Bednarek i Dziurawego” [APL, AOZ, sygn. 1380, k. 12, 28]. W spisie z 1773 r. obok Tomka wymieniono także Jaśka, Wawrzka, Stacha i Józefa Margolów, zapewne jego synów, którzy wznieśli chałupy i założyli gospodarstwa wokół domostwa założyciela osady. W dokumencie tym odnotowano zmianę miejsca odrabianej przez nich typowej dla budziarzy, stosunkowo niewielkiej pańszczyzny w wymiarze 26 dni w roku. Do tej pory wykonywali ją w folwarku w Majdanie Księżpolskim, teraz na terenie klucza łukowskiego. Ponadto zostali zobowiązani do tzw. kolei, czyli darmowego transportu towarów do browaru i gorzelni w Majdanie Księżpolskim [APL, AOZ, sygn. 347, k. 8v; Róg 206-207].

W trakcie prowadzonych w roku 2001 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 5 stanowisk, które dostarczyły bardzo nielicznych źródeł krzemiennych (o charakterze odpadkowym) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) stanowiących pozostałość po śladowym bliżej nieokreślonym osadnictwie neolitycznym (kultura nieokreślona) i wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka) oraz dwufazowym nowożytnym (XVI-XVII i XVIII-XIX w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 93-84].

Margole były własnością rodziny Zamoyskich. W I połowie XIX w. przynależały one do klucza księżpolskiego Ordynacji Zamoyskich [APL, AOZ, sygn. 8729, passim]. W celu zagospodarowania posiadanych gruntów w Margolach właściciele przekazali tam tzw. Ćwierci pola osadnikom. W pierwszej połowie XIX w. użytkowali je m.in. włościanie o nazwiskach: Bździuch, Grabias, Kulasza, Litkowicz, Margol, Rożański, Swacha, Szewc, Torba, Wrębniak [APL, AOZ, sygn. 8730, sygn. 8729, nlb.; sygn. 8730, passim]. Tuż przed uwłaszczeniem przeszło 20-morgowe gospodarstwa dzierżyli wieśniacy: Kulasza, Litkowicz, Rożański, Swacha, Torba i Wrębiak (2) [APL, AOZ, sygn. 3469, k. 1v–2]. Realizacja carskiej ustawy uwłaszczeniowej z 1864 r. umożliwiła wejście w wieczyste posiadanie gruntów przez dotychczasowych ich użytkowników. Uwłaszczenie włościan w Margolach nastąpiło z chwilą zatwierdzenia tabeli likwidacyjnej 27 czerwca 1867 r. Zgodnie z nią uwłaszczono w Margolach 11 osób. Właścicielami gruntów o łącznej powierzchni 167 mórg i 224 prętów (161 mórg i 177 prętów użytków oraz 6 mórg i 67 prętów nieużytków) stali się następujący włościanie: Kulasza, Litkowicz, Margol, Rożański, Surmacz, Swacha (2), Torba i Wrębiak (2). Należy zauważyć, że łączna powierzchnia gruntów użytkowanych przez włościan wzrosła od 14 sierpnia 1874 r. do areału 175 mórg i 253 prętów (169 mórg i 90 prętów użytków oraz 6 mórg i 193 prętów nieużytków). Stało się to z powodu wykonania prawidłowych pomiarów powierzchni gruntów w 1873 r. [APL, AOZ, sygn. 3218, passim; ZTL, sygn. 208, passim]. Chłopi mogli korzystać z serwitutów, które zostały dokładnie określone decyzjami stosownych władz administracyjnych z 10 listopada 1882 r. i 22 lutego 1884 r. Dotyczyły one przede wszystkim prawa do pozyskiwania drewna w lasach ordynackich oraz wypasu bydła na łąkach leśnych. Z serwitutów tych włościanie korzystali do 23 września 1929 r. Wtedy zapadła ostateczna decyzja o likwidacji serwitutów w trybie przymusowym. Miejscowi chłopi otrzymali za zrzeczenie się praw do pozyskiwania korzyści z lasów ordynackich przeszło 72,5 ha lasu, które można było przekształcić w użytki rolne [APL, AOZ, sygn. 3218, nlb.; sygn. 14788, nlb.]. Przed wybuchem II wojny światowej właścicielami gospodarstw w Margolach byli włościanie noszący następujące nazwiska: Brodziak (2), Bździuch, Ksiądz, Kulasza, Litkowiec, Maciocha, Potocki, Swacha, Wrębiak (2). Po II wojnie światowej oprócz wymienionych, wśród właścicieli pojawiła się rodzina Psiuków i Torbów. Od końca lat 60. XX w. zaznaczył się proces stopniowego zanikania gospodarstw. Na początku lat 70. XX w. pozostały jedynie gospodarstwa znajdujące się w rękach rodzin o nazwiskach: Borowiec, Brodziak, Litkowiec, Maciocha i Torba [Relacja Stanisławy Litkowiec].

Mieszkańcy wsi wyznania rzymskokatolickiego od początku istnienia tej miejscowości przynależeli do parafii w Górecku Kościelnym, oddalonej o 8 kilometrów. Posług religijnych do 1865 r. udzielali księża franciszkanie, zaś od 1866 r. pojawili się księża świeccy będący proboszczami parafii w Górecku Kościelnym (patrz hasło: Aleksandrów). W 1918 r. w Margolach obecnych było 89 osób wyznania rzymskokatolickiego. Potwierdził to spis powszechny z 1921 r. [AAL, KBL, sygn. Rep 71 IV B 25, k. 2v; Skorowidz, IV, 9]. Z chwilą utworzenia parafii rzymskokatolickiej w Aleksandrowie w lipcu 1936 r. mieszkańcy naszej osady uzyskali dostęp do bliżej położonej świątyni pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy [APL, KBL, sygn. Rep 61 IV b 2, k. 1, 2, 8; Spis kościołów, 1939, 179].

W Margolach oprócz rzymskich katolików obecni byli również wyznawcy Kościoła greckokatolickiego (unickiego). Prawdopodobnie pojawili się oni w Margolach na początku XIX w. Niestety trudno jest określić ich przynależność parafialną. Z pewnym prawdopodobieństwem można założyć, że zostali już wtedy objęci opieką duchowną parocha unickiego z Majdanu Księżpolskiego (parafii przynależącej do diecezji przemyskiej) Symeona Tyskiego [Sęczyk, Duchowieństwo, 640]. Mieszkańcy Margoli wyznania unickiego od 1810 r. przynależeli do parafii Majdan Księżpolski chełmskiej diecezji unickiej, w której funkcję proboszczów i administratorów sprawowali oraz udzielali posług duchownych następujący parochowie: Jan Kozłowski ((1804)1810–1824), Jan Orlewski (1825–1830), Antoni Bieganowski (1830–1836) i Łukasz Pociej (1836–1847) [APL, ASCPGK w Majdanie Księżpolskim, sygn. 1–4, 20–34; Sęczyk, Duchowieństwo, 294, 379, 441, 530–531, 550–551, 734]. 21 lutego 1848 r. została zniesiona parafia unicka Majdan Księżpolski, zaś istniejąca tutaj cerkiew została zdegradowana do statusu świątyni filialnej parafii unickiej w Soli. W ten sposób unici z Margol zostali podporządkowani jurysdykcji proboszczom i administratorom parafii w Soli [APL, RGL (1867–1918), WA, sygn. 12400, k. 37–38]. Taki stan rzeczy trwał prawdopodobnie jedynie kilka miesięcy. Już od końca 1848 r. występowali jako członkowie odległej o 27 wiorst parafii unickiej w Sopocie (Majdanie Sopockim). W końcu czerwca 1859 r. odnotowano 9 mieszkańców Margol, którzy byli członkami społeczności parafialnej parafii unickiej w Sopocie [APL, ASCPGK w Majdanie Sopockim, sygn. 23–46, passim; ChKG, sygn. 478, k. 103v; RGL (1867–1918), WA, sygn. 12400, k. 47–47v]. W 1870 r. podjęto starania o reaktywowanie samodzielnej parafii unickiej w Majdanie Księżpolskim, ze względu na stosunkowo liczną rzeszę wiernych znajdujących się na tym terenie. Zostało to urzeczywistnione decyzją cara Aleksandra II z 20 grudnia 1871 r. (ogłoszenie decyzji nastąpiło w Majdanie Księżpolskim 17 marca 1872 r.). W chwili reaktywowania parafii w Majdanie Księżpolskim w Margolach znajdowało się 3 grekokatolików [RGIA, fond 1270, opis 1, dieło 786, k. 1–7; APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12400, k. 47–49, 56; Sobraniye Uzakoneniy i Rasporyazheniy Pravitel’stva, 1871, nr 111, s. 1431; Sęczyk, Duchowieństwo, 76]. Grekokatolikom z Margol posług religijnych w latach 1872–1874 udzielali: Jan Makar (1872–1873) i Miron Gumecki (1873–1874), Sewerian Panasiński (1874–1875) [APL, ASCPGK w Majdanie Księżpolskim, sygn. 35–38; ChKG, sygn. 921, passim; KPCH, KV, sygn. 525, k. 112v–113; Sęczyk, Duchowieństwo, 379, 497, 734]. W maju 1875 r. rząd carski ogłosił likwidację Kościoła greckokatolickiego w Królestwie Polskim, uznając wszystkich jego wiernych za wyznawców prawosławia. To oznaczało przekształcenie parafii unickiej w parafię prawosławną w Majdanie Księżpolskim. Znajdowała się ona w jurysdykcji dziekana prawosławnego dekanatu biłgorajskiego. [APZ, ASCPP w Majdanie Księżpolskim, sygn. 1]. W 1877 r. odnotowano w Margolach 16 wyznawców prawosławia (10 mężczyzn i 6 kobiet). Ich liczba stale rosła i po upływie przeszło 25 lat, w 1904 r. Margole zamieszkiwało 36 prawosławnych [APL, KPCH, KV, sygn. 115, s. 78; sygn. 120, s. 89]. 30 kwietnia 1905 r. został ogłoszony ukaz tolerancyjny, który umożliwił na terenie Rosji odejście od prawosławia na inne wyznanie. Efektem tego była konwersja wszystkich prawosławnych w Margolach na wyznanie rzymskokatolickie. Do wybuchu I wojny światowej statystki władz chełmskiej diecezji prawosławnej nie wykazywały już swoich wyznawców w Margolach [APL, KPCH, KV, sygn. 164, s. 62; sygn. 168, s. 48]. Posług religijnych do 1906 r. prawosławnym mieszkańcom omawianej wsi udzielali proboszczowie parafii Majdan Księżpolski: Ignacy Pajewski (1876–1878), Leon Lewicki (1878–1887), Paweł Bańkowski (1887), Julian Sajkiewicz (1887–1898), Jan Żypowski (1898–1899), Stefan Stempkowski (1899–1906) [APZ, ASCPP w Majdanie Księżpolskim, sygn. 1–31]. Spis powszechny z 1921 r. wykazał w Margolach obecność 1 osoby wyznania greckokatolickiego i narodowości ukraińskiej [Skorowidz, IV, 9]. Na początku lat 30. XX w. w Margolach zamieszkiwały już wyłącznie osoby wyznania rzymskokatolickiego i narodowości polskiej. Ten stan utrzymał się również po II wojnie światowej [Relacja Stanisławy Litkowiec].

Ordynacki Rejestr budziarzów… z 1788 r. wymienia w osadzie gospodarstwa Tomka i Wawrzka Margolów, wdowy Jakubowej Margolki i Antka Buja (może zięcia Margolów?), lokalizując ich osiadłość w „uroczysku lasu w Tychcu”, zaś gospodarstwa Józefa i Jaśka Margolów „przy końcu Tychca” [APL, AOZ, sygn. 1711, k. 7].

W 1827 r. w Margolach istniało już 12 domów zajmowanych przez 72 mieszkańców [Tabella, t.1, s. 7]. Dane urzędowe z 1866 r. odnoszące się do struktury gminnej guberni lubelskiej, jak i ludności zamieszkującej w poszczególnych miejscowościach informowały o obecności w Margolach 80 osób [Osiński, Obwód, 345]. Na początku pierwszej dekady XX stulecia w Margolach istniało 13 domów, w których zamieszkiwało 111 osób [Spravochnaya, 46–47]. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w II Rzeczypospolitej w 1921 r. przyniósł następujące dane odnośnie tej miejscowości. Odnotowano istnienie 15 domów mieszkalnych, które były zasiedlone przez 80 osób (48 mężczyzn i 42 kobiety) [Skorowidz, IV, 9].

Ze względu na małą liczbę mieszkańców w Margolach władze oświatowe w Królestwie Polskim, II Rzeczypospolitej czy też po II wojnie światowej nie widziały możliwości utworzenia samodzielnej placówki oświatowej. Po wprowadzeniu powszechnego obowiązku szkolnego w 1919 r. dzieci zostały zobligowane do uczęszczania do Szkoły Powszechnej nr 1 w Aleksandrowie. Od 1 września 1932 r. Margole zostały przesunięte do rejonu szkolnego Szkoły Powszechnej nr 2 w Aleksandrowie. Zmiana ta została podyktowana przede wszystkim stosunkowo bliskim położeniem tej placówki oświatowej (2 kilometry). W roku szkolnym 1934/1935 obowiązkiem szkolnym było objętych 21 dzieci [APLOK, ISB, sygn. 133, k. 1, 39]. Również w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu dzieci z miejscowości Margole uczęszczały do szkoły podstawowej nr 2 w Aleksandrowie [APLOK, ISB, sygn. 133, passim; Relacja Stanisławy Litkowiec].

Pierwsi osadnicy z rodziny Margolów mieszkali w naprędce skleconych chałupach, czyli budach (stąd ówczesna potoczna nazwa tej kategorii ludności), wokół których zakładali zagrody. Trudnili się uprawą nowo zagospodarowanych pól (nowin), ogrodów i wymierzonych łąk tzw. sznurowych, powstałych po wycięciu pewnych połaci lasów, a w mniejszym zakresie także hodowlą bydła i zapewne owiec. Przy gospodarstwach istniały dość prymitywnie urządzone pasieki i barcie w lasach, liczące po kilka czy kilkanaście pni pszczelich. Ponadto budziarze zajmowali się różnymi zajęciami leśnymi, jak obróbka i darmowy transport (tzw. kolej) drewna i innych produktów leśnych. Po zatwierdzeniu ich osadnictwa przez zarząd ordynacki, byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny w stosunkowo niskim wymiarze do 26 dni w roku. Początkowo odrabiali ją w folwarku w Majdanie Księżpolskim, po 1773 r. w Łukowej, zaś po 1786 r. w Zwierzyńcu. Musieli prowadzić bardzo intensywną eksploatację okolicznych lasów, skoro w 1786 r. leśniczy ordynaccy uznali ją za szkodliwą dla gospodarczo cennych borów [APL, AOZ, sygn. 347, k. 8v, sygn. 1711, k. 2; Róg 196, 205]. Zdaje się, że taką dość swobodną i aktywną gospodarkę budziarską ukrócono dopiero po regulacjach gruntowych w latach dwudziestych i trzydziestych XIX stulecia.

Także w XIX w. ludność zamieszkująca w Margolach utrzymywała się głównie z rolnictwa. Uzyskanie na własność gospodarstw rolnych umożliwiło im prowadzenie samodzielnej egzystencji, czerpiąc dochody głównie z produkcji zbóż. Ponadto mogli oni korzystać z serwitutów (głównie leśnego) pozyskując niezbędne drewno na opał z lasów ordynackich. W 1925 r. funkcjonowało tutaj 15 gospodarstw rolnych [APL, AOZ, sygn. 14788, nlb.]. Należy zaznaczyć, że na przełomie lat 30. i 40. XIX w. w Margolach funkcjonowała gontarnia. W pierwszej połowie XIX w. działała również karczma [Oberda, Aleksandrów, 2013, 360]. W Margolach przed II wojną światowej i po jej zakończeniu funkcjonował również kowal. Usługi kowalskie świadczyli (i świadczą do dnia dzisiejszego) przedstawiciele rodziny Litkowiec [Relacja Stanisławy Litkowiec].

Prawie stuletnia kuźnia znajdująca się w Margolach będąca własnością rodziny Litkowców [Relacja Stanisławy Litkowiec]. Przy drodze z Aleksandrowa znajduje sie postument upamiętniający śmierć Prezydenta Lecha Kaczyńskiego, jego małżonki Marii i innych ofiar katastrofy smoleńskiej.

W 1849 r. w Margolach wybuchł pożar, który strawił wszystkie istniejące tutaj zabudowania [Oberda, Aleksandrów, 2013, 360]. Po wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 r., Margole zostały zajęte przez wojska austro-węgierskie. Kilka tygodni później w wyniku przejęcia inicjatywy strategicznej przez wojska carskie przywrócono panowanie rosyjskie nad tym terenem. 28 czerwca 1915 r. tymczasowo stacjonował tutaj sztab jednej z rosyjskich jednostek wojskowych biorących udział w walkach w okolicach Tarnogrodu [M.S. Kossakowski, Diariusz, 1, 1, 78].

Tragiczne wydarzenia miały miejsce w czasie okupacji niemieckiej. Margole 7 sierpnia 1942 r. zostały otoczone przez oddziały SS, policji i Wehrmachtu. Celem akcji było zlikwidowanie ludności pochodzenia żydowskiego oraz ukaranie wszystkich winnych wspierających oddziały partyzanckie. W rzeczywistości akcja skoncentrowała się na wymordowaniu wszystkich mieszkańców narodowości żydowskiej. Ofiarą hitlerowców padło przynajmniej 3 Żydów ukrywających się we wsi. Ponownie Margole zostały spustoszone na początku 1943 r. Niemcy podpalili zabudowania. Rok później okupant hitlerowski dokonał analogicznej akcji. Podpalono wieś, zaś mieszkańców wywieziono do obozu w Majdanku [Oberda, Aleksandrów, 2013, 144; Relacja ustna Stanisławy Litkowiec].