Rusiły

Patrz hasło: Podedwórze.

Osada konsekwentnie nosiła nazwę Rusiły, ale w 1624 r. wyróżniano Rusiły Stare i Rusiły Nowe [APR, ZDP, sygn. 14890]. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana została jako Ruszylo. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Rusiło lub słowa rusy (,,rudy”) [NMP, 2015, t. 12, s. 64]. Końcówka -ły oznacza zatem potomków kogoś posługującego się takim przydomkiem.

Okolice Rusił w XV stuleciu należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Rusiły znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej Rusiły pozostały w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład jego powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919-1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa bialskopodlaskiego. Od 1999 r. w powiecie parczewskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Swoją funkcję pełnili bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi. Wieś Rusiły należała do gminy Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., miejscowość weszła w skład gminy Opole [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono gromadę Rusiły. Po likwidacji gmin w 1954 r. Opole włączono do gromady Podedwórze a w 1973 r. do gminy Podedwórze [LDW, 1933, nr 22, poz. 181; DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64; 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.03.2024) częścią wsi są Ostrówki [https://eteryt.stat.gov.pl/]. Błoto Ważewo – wymienione w 1689 r.

Inwentarz dóbr opolskich z 14 VI 1624 wymienia następujących gospodarzy w Rusiłach: Bognowicz, Capienia Luc, Chwylko Kuryło, Chwylko Sidor, Czupka Sydor, Daniłowicz Sienko, Daniłowicz Stepan, Golech Jarosz, Hałabutczyk Azarko, Ihnatenia Hordey, Iwanowicz Jasko, Iwaszczenia Danił, Jurkowicz Hapan, Kryszyl, Kuryłowicz Prokop, Kuryłuk Siemion, Kuźma (wójt), Kuźmicz Lew, Kuźmiczyk Hryć, Kuźmiczyk Marko, Lewczuk Andrey, Maksym Jachowicz, Mienka Sawka, Niczypór Jacko, Pawluk, Piwowar Marko, Raszko Hryć, Staczenia Hryć, Staczenia Tymosz, Stańczuk, Sterczenia Chwedko, Ziemiewicz Kuryło, Ziemiewicz Nikon i Zmienka Jakub [APR, ZDP, sygn. 14890].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Aleksiuk, Andruszczyk, Antoniuk, Chilimoniuk, Hryciuk, Demczuk, Derwiaka, Dudyk, Floryński, Jaszczuk, Karpiuk, Kiełbasa, Kisiel, Kolarczuk, Kołbaś, Łukaszczuk, Magdiuk, Mazuryk, Miszczuk, Oleksiuk, Palenka, Samczuk, Słyszko, Szkop, Śliwa, Tarasiuk, Tkaczuk, Tkaczyk, Zahaluk i Zielonka [APL, ZTL, sygn. 3274].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1997 odkryto 11 stanowisk. Na podstawie zebranych nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej i odpadów krzemiennych stwierdzono bliżej nieokreślone formy osadnictwa z: pradziejów; późnej epoki brązu / wczesnej epoki żelaza (kultura łużycka); wczesnego (VIII-X w.) i późnego średniowiecza; okresu nowożytnego [NID, AZP obszar 68-87].

Wieś pojawia się w źródłach pisanych w 1541 r. [LM, 2003, ks. 10, nr 143]. Wcześniej w 1528 r. wspominano o źrebiu rusiłowskim [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55].

Dobra opolskie początkowo należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych wówczas rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska, podobnie zresztą jak Sapiehowie, którzy otrzymali pobliskie Wisznice i Kodeń.

Bojar smoleński Michał Wasylewicz Kopot [Kopeć] („Smolhanin”), figurujący w poczcie dworzan królewskich w 1506 r., otrzymał w posiadanie czasowe od Wielkiego Księcia Litewskiego wieś Opole (8 źrebi) z ludźmi za straty poniesione w walką z Ordą [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. Jeśli przyjmiemy za autentyczny zapis z ksiąg ziemskich brzeskich z 1633 r., dotyczący nadania przez ojca wspomnianego wyżej Michała – Wasyla Iwanowicza Kopeta pół włóki ziemi diakowi opolskiemu z 3 V 1511 r., to należy uznać, że posiadał on wtedy część tych dóbr. W 1516 r. nadanie to na jego prośbę Michała Wasylewicza król Zygmunt I Stary zamienił na własność dziedziczną [LM, 2002, ks. 9, nr 637]. Na przełomie 1518/1519 r. Michał sprzedał dobra Fedorowi Światoszy. Kolejne 4 źrebi (Dubowszczyna, Oblizowszczyna, Ochremowszczyna i Szeliszowszczyna) w Opolu (w dokumencie jest zapis w „Poli”) w 1510 r. otrzymał od Zygmunta I Starego Tworian Dremlik [LM, ks. 8, nr 478], który pięć lat później sprzedał Sapiehom. Z kolei w 1522 r. odkupił je wspomniany już Fedor Światosza. W 1528 r. Michał Wasylewicz Kopot, od 1522 r. marszałek królewski, odkupił od Fedora Światoszy jego 10 lub 14 źrebi (w tym dwa w Kodeńcu, które zamienił na królewskie w Rusiłach). Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli: Fedor, Timofiej, Iwan i Wasyl. W 1541 r. Fedor w imieniu swoim i braci żądał zwrotu Opola i Rusił, które kilka lat wcześniej, po małżeństwie z ich siostrą, zawłaszczył Iwan Wasylewicz Połubiński z Horodyszcza [LM, 2003, ks. 10, nr 143]. Odtąd przez prawie 200 lat były one w posiadaniu Kopciów. Przez prawie sto lat (1551-1634) toczyli oni burzliwy spór graniczny z Sapiehami. Warto podkreślić bliskie związki rodzinne (małżeństwa) łączące przedstawicieli tego pokolenia Kopciów z Połubińskimi, właścicielami sąsiednich dóbr horodyskich [patrz hasło: Jabłoń]. Następni właściciele dóbr opolskich to m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), jego syn Aleksander (zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?), żonaty z Katarzyną Stankiewicz. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Hrehor (Grzegorz) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr stała się własnością jego siostry Franciszki zamężnej wówczas z Karolem Załuskim. Załuscy mieli córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego (zm. 1748). Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli synowie: Ignacy, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr pomniejszonych o wsie Lubiczyn, Chmielów i Kalinka został Ignacy. Podział spadku po Józefie Sierakowskim łączył się z przeniesieniem części jego zadłużenia na dobra opolskie. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej 23 IV 1797 r. w Moskwie dobra opolskie przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy. Oni z kolei sprzedali je w 1801 r. Józefowi Szlubowskiemu. W 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej (notarialnie spisanego w 1814). W jego wyniku dobra opolskie podzielono na trzy części. Część opolska z folwarkiem Opole i wsiami Rusiły, Podedwórze, Stare Opole oraz 20 sprzężajnymi chłopami ze wsi Hołowno, ze wszystkimi ich „gruntami, łąkami, siedliskami, powinnościami i daninami” i 20 włókami lasu w Hołownie, przypadła Janowi Szlubowskiemu. Część opolska dóbr w 1835 r. została zapisana na mocy intercyzy przedślubnej jego córce Krystynie ze Szlubowskich hr. Wielhorskiej. Ta z kolei w 1847 r. sprzedała je swojemu stryjecznemu bratu Michałowi. Dobra Michała Szlubowskiego w 1869 r. zostały wystawione na przymusową licytację. Dobra opolskie nabył wówczas Leon Zalewski. W 1875 r. z księgi hipotecznej Opola wydzielono 121 mórg tzw. gruntu poproboszczowskiego. Leon Zalewski w 1880 r. sprzedał dobra opolskie Stefanowi Zabiełło. Od niego w 1897 r. odkupił je Władysław Szaniawski. Ten z kolei sprzedał je w 1899 r. Alfredowi Mierzeńskiemu. W 1904 r. ich właścicielką została jego żona Gabriela Mierzeńska. W 1919 r., rozpoczęto parcelację zadłużonych dóbr opolskich, której jednak nie ukończono. W 1934 r. na licytacji dobra nabył Jerzy vel Izaak Pffefen, który w latach 1935-1936 dokonał całkowitej ich parcelacji [APL OCh, HwW, sygn. 1/54, 1/55; APL OR, HBP, sygn. 1715; Tarasiuk, 2010, s. 17-24].

Wieś powstała na terenie prawosławnej, potem unickiej a od 1875 r. ponownie prawosławnej parafii w Opolu. Tymczasem nieliczni we wsi do końca II wojny światowej katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii w Opolu (tylko w czasie jej likwidacji, czyli w latach 1876-1919 do parafii w Sosnowicy).

Po likwidacji Cerkwi greckokatolickiej w Królestwie Polskim w 1875 r. parafia opolska stała się silnym ośrodkiem krzewienia prawosławia. Było to zasługą proboszczów Jana Charłampowicza i Afanazego Salwickiego. Część wiernych po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. porzuciła jednak prawosławie, w tym 141 osób z Rusił [Liber Conversorum parafii w Opolu]. W 1913 r. we wsi mieszkało 287 katolików i 189 prawosławnych [Latawiec, 2012, s. 93–94]. Po II wojnie światowej prawosławni z Rusił nie wyjechali do ZSRR. 14 marca 1947 r. w Rusiłach zamieszkiwało nadal 42 prawosławnych. W czerwcu 1947 r. w ramach akcji „Wisła” przesiedlono ich na tzw. Ziemie Odzyskane [Szumiło, 2013, s. 178]..

Dzieje oświaty we wsi opisał Krzysztof Latawiec, Historia szkół w gminie Podedwórze, Podedwórze-Lublin 2015 [https://www.researchgate.net/publication/378075481_Historia_szkol_w_gminie_Podedworze].

O mieszkańcach interesujących nas terenów w okresie przedrozbiorowym wiemy niewiele. W 1800 r. w Rusiłach w 39 gospodarstwach mieszkało 206 osób. Według Tabelli z 1827 r. było tu 35 domów i 144 osób. W 1865 r. odnotowano 34 domów i 304 mieszkańców. Z kolei w 1887 r. w 58 domach zamieszkiwało 362 osób. Spis powszechny z 1921 r. informuje o 47 budynkach i 223 osobach, które deklarowały m.in. wyznanie: rzymskokatolickie – 161 i prawosławne – 46. Spis z 1943 r. wykazał 305 osób. Spis powszechny z 2021 r. informuje o 164 zameldowanych osobach [APL, ArchSzlub, sygn. 62; Tabella miast, 1827, t. 2, s. 151; APL, BKdsW, sygn. 4; PKSG za 1887; Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118; Amtliches, 1943, s. 35].

Zdecydowana większość mieszkańców Rusił na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych. Odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w okolicznych folwarkach.

Najstarszy zachowany inwentarz dóbr opolskich z 14 VI 1624 roku informuje, że chłopi z Rusił swoje powinności odpracowywali w folwarku opolskim. Z każdej włóki musieli odrabiać 4 dni pańszczyzny (z koniem, wołami lub pieszo) tygodniowo przez cały rok. Ponadto stróżować i odbywać podwody według kolejki oraz płacić ok. 2 złp. Chłopi oczynszowani mieli płacić 12 złp od włóki. Ponadto wszyscy mieli przekazywać na rzecz dworu 2 korce parczewskie żyta, gęś, koguta, jajka, mannę oraz odbywać 6 tłok po 4 osoby i tyle samo po 2 osoby [APR, ZDP, sygn. 14890].

W późniejszych latach obciążenia chłopów wzrosły. Chcąc je uregulować Sierakowscy w 1787 r. dokonali nowego określenia powinności chłopskich. Ograniczyli oni wówczas obciążenie pańszczyźniane chłopów gospodarujących na trzech ćwierciach włóki, z trzech do dwóch dni sprzężajnych i tylu samo dni pieszych tygodniowo, wprowadzając jednocześnie jednak wiele dodatkowych obciążeń. Każdego gospodarza obowiązywało 6 dni tłoki w żniwa z całą rodziną, wyjąwszy osobę do strzeżenia ognia, oraz 4 dni sprzężajne (oborki i zaorki) i 2 dni piesze (zakoski i obkoski) rocznie. Każde gospodarstwo miało również obrabiać proso, wymaczać len i konopie, chodzić na stróżę dzienną i nocną do dworu, odrabiać szarwark według potrzeb. Ponadto gospodarze z Opola musieli oddawać do dworu po 24 garnców żyta i owsa, kwaterkę manny, ćwierć gęsi, ćwierć koguta, kurę i 18 groszy czynszu rocznego [APL, ArchSzlub, sygn. 62].

W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 34 gospodarstw będących w posiadaniu 35 właścicieli i jeden plac. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 3 osoby i 278 morgowe pastwisko wiejskie. W wyniku tego włościanie z dóbr opolskich otrzymali na własność 1440 mórg ziemi. Właściciele gospodarstw z Rusił mieli prawo do następujących służebności: pozyskiwania po 24 fur opału rocznie, drewna z lasu dworskiego – na naprawę i budowę budynków oraz na wozy, osie, koła, sanie i studnie w miarę potrzeb. Gospodarstwa uzyskały także serwitut pastwiskowy, w ramach którego chłopi mieli prawo paść woły robocze wiosną i jesienią w lesie Olszyna w uroczysku Zazule [APL, ZTL, sygn. 3274].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.

Przed XX w. ludność dotykały liczne choroby epidemiczne. Jedną z plag nawiedzających co kilka lat ludność była ospa prawdziwa, np. w Rusiłach zmarło na nią w 1799 r. 4 dzieci, w latach 1808-1809 kolejnych 9 dzieci. Epidemia wróciła ponownie w 1822 roku. Z kolei w 1801 r. 4 dzieci we wsi zmarło na odrę. Zdarzały się również przypadki śmierci w nieszczęśliwych wydarzeniach, np. 3 lutego 1814 r. zamarzła 46. letnia mieszkanka Rusił [APRwOpolu].

Mieszkańcy Rusił aktywnie uczestniczyli w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie. Na przełomie 1908/1909 r. Koło Polskie w III Dumie Państwowej zorganizowało akcję pisania protestów w tej kwestii. Masowo włączyła się do niej ludność południowego Podlasia. W gminie Opole list protestacyjny podpisało m.in. 153 osoby z Rusił.

Wstrząsem dla mieszkańców całego Królestwa Polskiego, w tym i Rusił był wybuch latem 1914 r. I wojny światowej. Pierwszym jej przejawem był pobór do wojska rezerwistów. Już 1 sierpnia 1914 r. karty mobilizacyjne otrzymało 8 mężczyzn z Rusił [APL, CHKP, sygn. 4428]. W następnych mobilizacja objęła większą liczbę rezerwistów ze wsi. Wśród nich byli: Grigorij Błyskosz, Fiodor Hołod, Wasyl Oleksiuk i Fiodor Żygaluk [https://gwar.mil.ru/]. Najtragiczniejszym wydarzeniem w czasie tej wojny było jednak wypędzenie ludności przez wycofujące się wojska rosyjskie w sierpniu 1915 r. Okolice opustoszały na kilka lat, aż do powrotu uchodźców z tułaczki po imperium rosyjskim.

W czasie odwrotu armii rosyjskiej w okolicach wsi rozegrała się krwawa bitwa. W południe 13 sierpnia 1915 r. wycofujące się od południa oddziały armii carskiej (2 Dywizja Gwardii) zajęły słabo przygotowane okopy na linii Rusiły-Góra Grabowska. Na tym odcinku dywizja mogła wystawić tylko dwa pułki: moskiewski lejb-gwardii – Opole i pawłowski lejb-gwardii – od Opola do Góry Grabowskiej, dalej w kierunku Pogorzelca stał grenadierski lejb-gwardii. W Rusiłach stał natomiast 121 penzeński pułk piechoty z 31 Dywizji Piechoty. Naprzeciwko nich wieczorem 13 sierpnia stanęły oddziały niemieckie (2 Dywizja Gwardii). Zajęły one następujące pozycje: 1 pułk grenadierów – Grabówka, 1 pułk grenadierów – na północ od Piech, 2 pułk grenadierów – wschodnia część Opola, 4 pułk grenadierów – zachodnia część Opola. Należy też podkreślić, że Niemcy posiadali olbrzymią przewagą w artylerii, podczas gdy rosyjska strzelała sporadycznie z powodu braku pocisków. Działania wojenne skoncentrowały się w dwóch miejscach. Pułk moskiewski pomimo silnego ostrzału artyleryjskiego utrzymywał pozycje pierwszego dnia walki, ale pułk penzeński o 21.30 załamał front wycofując się na południowy kraniec wsi Rusiły. W ten sposób oddziały niemieckie znalazły się na flance pułku moskiewskiego. Obydwie strony wszystkie siły skierowały na ten odcinek frontu, walka trwała tam cała noc. Rosjanom udało się utrzymać linie frontu do 17.00 14 sierpnia po czym wycofali się, wobec wcześniejszego odwrotu pułku pawłowskiego mającego pozycje na wschód od Opola [RGWIA, f. 2322, op. 1, d. 312].

Według „Raportu o stratach” we wsi w latach 1939–1944 z rąk okupantów niemieckich zginęło 19 osób [Raport, 2022, t. 3]. Według spisu z 1968 r. w 1943 r. Niemcy rozstrzelali w Rusiłach: Tatianę i Helenę Abramiuk [IPN, Lu1/17/16]. W Rusiłach 23 listopada 1943 r. Niemcy rozbili oddział Jakowa Nikołajewa „Czuwasza” (patrz hasło: Hołowno).