Podedwórze

OFERTA KULTURALNO – SPORTOWA GMINY PODEDWÓRZE (plik pdf) Organizatorem wydarzeń sportowych jest przede wszystkim lokalny Zespół Placówek Oświatowych w Podedwórzu oraz Gminna Biblioteka Publiczna w Podedwórzu

VIDEOTEKA

Najbogatszy zbiór filmików dotyczący gminy znajduje się na kanale Youtube pod tagiem Podedwórze, patrz np. „Gmina Podedwórze – spot promocyjny”

Sporo filmów okolicznościowych znaleźć można też na fb Gminnej Biblioteki Publicznej w Podedwórzu

Nazwa, przynależność administracyjna

Nazwa wsi pochodzi od słowa ,,podedworze”, czyli miejsca pod dworem [NMP, 2013, t. 9, s. 23]. Określenie co w przeszłości nazywano Podedwórzem budzi wiele problemów, gdyż czasami na określenie dzisiejszego Podedwórza używano również nazwy Opole. Zapewne dwór położony był w granicach administracyjnych tej osady (patrz hasło: Opole). W wielu wypadkach niemożliwe jest ustalenie co rozumiano pod obydwoma nazwami. W 1624 r. pisano: „podedworzanie, pod dworem Opole” [APR, ZDP, sygn. 14890]. W inwentarzu parafii unickiej z 1759 r. o „Opolu czyli Podedworzu” wymiennie „Podedworzu” i „Opolu Starym”. W kolejnym inwentarzu z 1787 r. w jednej pozycji wpisano łącznie wieś „Opole Podedwórze”. Z kolei w 1779 r. pisano o „Poddworzu” [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48; APL OCh, HwW, sygn. 2/54]. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) wieś zapisana została jako Opole.

Podedwórze (Opole) na austriackiej mapie Heldensfelda z 1801-1804 r. maps.arcanum.com

Podlasie, do którego zaliczano okolice Podedwórza w XV w., należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas dobra opolskie znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej Podedwórze pozostało w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład jego powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919-1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa bialskopodlaskiego, zaś od 1999 r. w powiecie parczewskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie ustawy z 1809 roku. Na ich czele stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Podedwórze należało do gminy Opole (z siedzibą w Podedwórzu) [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu przez cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., miejscowość weszła w skład gminy Opole [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono gromadę Podedwórze. Po likwidacji gmin w 1954 r. powstała gromada Podedwórze a w 1973 r. gmina Podedwórze [LDW, 1933, nr 22, poz. 181; DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64; 1972, nr 12, poz. 269].

Mikrotoponimia

Antroponimia

Inwentarz dóbr opolskich z 14 VI 1624 wymienia następujących właścicieli zagród „pod dworem Opole” (podedworzan): Stolarz i Bartosz, Roman Owłucki, Jan Cieśla, Troć Lekki, Klimko Tereban, Sawko Kucharz, Abram Sczedzuk, Siemion Rabiczuch, Janko Leśniczy, Klimko Pastuch, Korniło Gumienny, Iwan i Stefan Dawidczuk oraz Zień Kowal [APR, ZDP, sygn. 14890].

Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1997 odkryto 44 stanowiska. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej i nielicznych odpadów krzemiennych stwierdzono bliżej nieokreślone formy osadnictwa z: pradziejów; późnej epoki brązu / wczesnej epoki żelaza (kultura łużycka); wczesnej epoki żelaza (kultura przeworska); wczesnego (IX-X; XI-XIII w.) i późnego (XIII-XV w.) średniowiecza; okresu nowożytnego (m.in. XVII-XVIII w.) [NID, AZP obszar 68-88; także Libera 2014, 24-25]. Ponadto uzyskano kolejne zebrane z powierzchni zabytki krzemienne zawierające m.in. wkładkę nożowatą i grocik krzemienny – wytwory również związane z osadnictwem kultury łużyckiej z późnej epoki brązu lub wczesnej epoki żelaza [Libera 2001, 158, 180, tabl. XVIII: f].

Grocik trzpieniowaty (kultura łużycka) [Libera 2001, tabl. XVIII: f].

Pierwsza wzmianka o osadzie

Podedwórze jako samodzielna wieś pojawia się w źródłach pisanych w 1759 r. [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48], lecz funkcjonowała na obszarze osady Opole (jako Opole Stare) o zapewne wczesnośredniowiecznej metryce (patrz hasło: Opole).

Właściciele i zarządcy

Dobra opolskie początkowo należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych wówczas rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska.

Michał Wasylewicz Kopot [Kopeć], bojar smoleński figurujący w poczcie dworzan królewskich z 1506 r., otrzymał w posiadanie czasowe od Wielkiego Księcia Litewskiego wieś Opole (8 źrebi) z ludźmi za straty poniesione w walką z Ordą [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. Jeśli przyjmiemy za autentyczny zapis z ksiąg ziemskich brzeskich z 1633 r., dotyczący nadania przez ojca wspomnianego wyżej Michała – Wasyla Iwanowicza Kopeta pół włóki ziemi diakowi opolskiemu z 3 V 1511 r., to należy uznać, że posiadał on wtedy część tych dóbr. W 1516 r. nadanie to na prośbę Michała Wasylewicza król Zygmunt I Stary zamienił na własność dziedziczną [LM, 2002, ks. 9, nr 637]. Na przełomie 1518/1519 r. Michał sprzedał dobra Fedorowi Światoszy. Kolejne 4 źrebia (Dubowszczyna, Oblizowszczyna, Ochremowszczyna i Szeliszowszczyna) w Opolu (w dokumencie jest zapis w „Poli”) w 1510 r. otrzymał od Zygmunta I Starego Tworian Dremlik [LM, ks. 8, nr 478], który pięć lat później sprzedał je Sapiehom. Z kolei w 1522 r. odkupił je wspomniany już Fedor Światosza. W 1528 r. Michał Wasylewicz Kopot, od 1522 r. marszałek królewski, odkupił od Fedora Światoszy jego 10 lub 14 źrebi (w tym dwa w Kodeńcu, które zamienił na królewskie w Rusiłach). Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli: Fedor, Timofiej, Iwan i Wasyl. W 1541 r. Fedor w imieniu swoim i braci żądał zwrotu Opola i Rusił, które kilka lat wcześniej, po małżeństwie z ich siostrą, zawłaszczył Iwan Wasylewicz Połubiński z Horodyszcza [LM, 2003, ks. 10, nr 143]. Odtąd przez prawie 200 lat były one w posiadaniu Kopciów. Przez prawie sto lat (1551-1634) toczyli oni burzliwy spór graniczny z Sapiehami. Warto podkreślić bliskie związki rodzinne (małżeństwa) łączące przedstawicieli tego pokolenia Kopciów z Połubińskimi, właścicielami sąsiednich dóbr horodyskich [patrz hasło: Jabłoń]. Następni właściciele dóbr opolskich to m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), żonaty z Katarzyną Firlej. Następnie jego syn Aleksander (przejął dobra opolskie w 1624 r. z rąk opiekuna Mikołaja Firleja, zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?), żonaty z Katarzyną Stankiewicz. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Hrehor (Grzegorz) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr stała się własnością jego siostry Franciszki zamężnej wówczas z Karolem Załuskim. Załuscy oddawali poszczególne części dóbr opolskich pod zastaw, m.in. w 1731 r. wieś i folwark Opole, czyli prawdopodobnie Podedwórze przekazali za 7500 złp Władysławowi Dunin Miączyńskiemu [NHABM, f. 1705, op. 1, d. 49, k. 1312]. Załuscy mieli córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego (zm. 1748). Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli synowie: Ignacy, starosta olszański, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr pomniejszonych o wsie Lubiczyn, Chmielów i Kalinka został Ignacy, żonaty z Magdaleną z Grabowskich. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej w 1797 r. w Moskwie dobra opolskie z Podedwórzem przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy. Cztery lata później sprzedali je Józefowi Szlubowskiemu, staroście radzepskiemu i sulimirskiemu. W 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej (notarialnie spisanego w 1814). W jego wyniku dobra opolskie podzielono na trzy części. Część opolska z folwarkiem Opole i wsiami Rusiły, Podedwórze, Stare Opole oraz 20 sprzężajnymi chłopami ze wsi Hołowno, ze wszystkimi ich „gruntami, łąkami, siedliskami, powinnościami i daninami” i 20 włókami lasu w Hołownie, przypadła Janowi Szlubowskiemu. Część opolska dóbr w 1835 r. została zapisana na mocy intercyzy przedślubnej jego córce Krystynie ze Szlubowskich hr. Wielhorskiej. Ta z kolei w 1847 r. sprzedała je swojemu stryjecznemu bratu Michałowi. Dobra Michała Szlubowskiego w 1869 r. zostały wystawione na przymusową licytację.

Grobowiec Szlubowskich obok Białego Kościoła. Fot. Dariusz Tarasiuk

Dobra opolskie nabył wówczas Leon Zalewski, któty w 1880 r. sprzedał je Stefanowi Zabiełło. Od niego w 1897 r. odkupił je Władysław Szaniawski. Ten z kolei sprzedał te dobra w 1899 r. Alfredowi Mierzeńskiemu. W 1904 r. ich właścicielką została jego żona Gabriela Mierzeńska. W 1919 r., rozpoczęto parcelację zadłużonych dóbr opolskich, której jednak nie ukończono. W 1934 r. na licytacji dobra nabył Jerzy vel Izaak Pffefen, który w latach 1935-1936 dokonał całkowitej ich parcelacji [APL OCh, HwW, sygn. 1/54, 1/55; APL OR, HBP, sygn. 1715; Tarasiuk, 2010, s. 17-24].

Stosunki etniczne i wyznaniowe

Wieś powstała na terenie prawosławnej, potem unickiej a od 1875 r. ponownie prawosławnej parafii w Opolu, faktycznie w Podedwórzu. Tymczasem katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii w Opolu z siedzibą w Podedwórzu (tylko w czasie jej likwidacji, czyli w latach 1876-1919 byli oni przyłączeni do parafii w Sosnowicy).

Data erygowania parafii w obrządku wschodnim, początkowo prawosławnym, w Opolu jest nieznana. Najstarszym zachowanym dokumentem jest zapis z ksiąg ziemskich brzeskich z 4 VI 1633 r., dotyczący nadania przez Wasyla Iwanowicza Kopeta, pół włóki ziemi diakowi opolskiemu z 3 V 1511 roku. Czytamy w nim, m.in.: „Po seredyni seła, z odnoj storony Bohom pry grunty poddanych toi Cerkwi a druhim ot rzeczonoho Beniasza Horbowskoho z konca pol od Cerkwe opolskie y od ohorodnikow pod dworom meszkajuczych one od dworca Pechowskoho, z toj połwołok wyżmeneny zo wsim”. Z dokumentu tego wynika, że parafia prawosławna w Opolu istniała już wcześniej. Kolejny dokument ponawiający zapisy fundacyjne dla cerkwi opolskiej wydał Franciszek Kopeć 28 IV 1689 r. [APL OCh, HwW, sygn. 1/54].

W 1759 r. parafia greckokatolicka w Opolu obejmowała wsie: Podedwórze (14 domów unickich), Opole Stare (35), Rusiły (31), Grabówka (47) i Bojary (14) [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48]. W 1797 r. parafia Opole obejmowała wsie: Opole (57), Rusiły (35), Grabówka (45), Bojary (17), Mosty (21), Zaliszcze (28), Kalinka (16), Lubiczyn (42) i Nietiahy (7) [APL, CHKGK, sygn. 145, k. 20]. Po zamianie na prawosławną w 1875 r. obejmowała ona wsie Opole, Rusiły, Grabówka, Bojary, Kalinka, Podedwórze i Lubiczyn oraz folwarki Piechy, Niecielin, Szlubów i Załuzie.

Proboszczami parafii greckokatolickiej w Opolu byli m.in.: Hawryło Serheiwicz (1511), Hrehory Słabniewicz (1633)¸ Daniel Zaderycz (1689), Grzegorz Sakiewicz (1726–1736), Bazyli Doroszewski (1736–1798), Franciszek Doroszewski (1798–1822), Euftymi Skalski (1823–1852), Grzegorz Górski (1853–1875), potem jako proboszcz prawosławny (1875–1886). Po nim prawosławnymi proboszczami parafii w Opolu byli Jan Charłampowicz (1886–1906) i Afanazy Salwicki (1906–1915) [APL, CHKGK, sygn. 101; Sęczyk, 2022, s. 739].

Wspomniany wyżej ks. Grzegorz Górski był zwolennikiem połączenia z prawosławiem, większość wiernych zgodziła się na „oczyszczanie” obrządku unickiego i przyjęcie prawosławia. 11 V 1875 r. ogłoszono włączenie grekokatolickiej diecezji chełmskiej w struktury Cerkwi prawosławnej. Parafia w Opolu, od 1875 r. stała się silnym ośrodkiem krzewienia tej religii. Było to zasługą proboszczów Jana Charłampowicza i Afanazego Salwickiego. W 1895 r. według danych oficjalnych w Opolu było tylko 2 osoby „oporne” i 10 „wahające się” [Tarasiuk, 2010, s. 46]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na zgodne z prawem opuszczanie prawosławia, część byłych unitów, czyli 309 mieszkańców wsi Opole i Podedwórze przeszło na katolicyzm [Liber Conversorum parafii w Opolu]. Dane z 1910 r. podają, że parafia prawosławna w Opolu liczyła 401 wiernych, w tym w Rusiłach – 313, Lubiczynie – 451, Grabówce – 409, Bojarach – 306, Kalince – 116, Podedwórzu – 66 i Piechach – 17 prawosławnych [APL, KV, sygn. 999, k. 47]. W 1913 r. w we wsi i folwarkach Opole mieszkało 403 katolików i 262 prawosławnych a w Podedwórzu 302 katolików i 40 prawosławnych [Latawiec, 2012, s. 93–94]. Po II wojnie światowej prawosławni, mianowicie jeden właściciel gospodarstwa z Opola-Podedwórza wyemigrował do ZSRR. 14 marca 1947 r. w Opolu-Podedwórzu zamieszkiwało nadal 60 prawosławnych. W czerwcu 1947 r. w ramach akcji „Wisła” przesiedlono ich na tzw. Ziemie Odzyskane [Szumiło, 2013, s. 178].

Parafia rzymskokatolicka w Opolu początkowo wchodziła w skład diecezji łuckiej. Po trzecim rozbiorze wraz z dekanatem międzyrzeckim znalazła się w diecezji chełmskiej, a od 1805 r. w diecezji lubelskiej. Następnie w latach 1818–1867 parafia opolska wchodziła w skład dekanatu włodawskiego diecezji podlaskiej. Po kasacie tej diecezji ponownie weszła w skład diecezji lubelskiej, aby w 1918 r. powrócić do odnowionej diecezji siedleckiej, ale już w ramach dekanatu parczewskiego. Po kilku latach znalazła się w dekanacie wisznickim, w którym pozostaje do dnia dzisiejszego.

Zachowane dokumenty źródłowe nie pozwalają na określenie daty budowy najstarszego kościoła rzymskokatolickiego w dobrach opolskich. Świątynię pod wezwaniem NMP, św. Łukasza i Wszystkich Świętych zbudował Łukasz Kopeć w latach 1610–1621. Jego śmierć w 1621 r. pokrzyżowała plany erygowania parafii rzymskokatolickiej. Powrócił do nich dopiero po dwudziestu latach jego syn Aleksander Kopeć. 10 II 1643 r. erygował on parafię rzymskokatolicką w Opolu. Na mocy zapisu fundacyjnego otrzymała ona nadania ziemskie, w tym – plac o powierzchni jednej morgi z porządnym domem i zabudowaniami gospodarczymi; drugi dom po drugiej stronie drogi obok kościoła przy ogrodzie proboszcza unickiego, dla wikarego, służby kościelnej, ogrodnika, z 7 morgami gruntu; 3 włóki ziemi, pierwszą ciągnącą się od zabudowań plebańskich do Starych Rusił, drugą pod Opolem i trzecią w kierunku Rusił. Kolejne 4 włóki we wsi Wielkie Opole przeznaczono dla chłopów, poddanych proboszcza rzymskokatolickiego. Ten ostatni otrzymał ich z wołami, końmi, całym majątkiem i powinnościami. Poddani mieli wypełniać następujące powinności z włóki: odrabiać 5 dni pańszczyzny tygodniowo przez cały rok, płacić 3 złp i 10 gr. (czyli 100 gr.) czynszu rocznego, oddawać 2 korce miary parczewskiej żyta, 4 kur prostych, 1 koguta, 1 gęś, 20 jaj i 2 łokcie przędzy lnianej. Ponadto kobiety miały pielić ogród proboszczowski a do sprzątania siana i do żniw obowiązywało 6 dni tłoki poczwórnej i 6 dni tłoki podwójnej. Proboszcz mógł także brać drzewo z lasu dworskiego według własnych potrzeb. Parafia katolicka miała także otrzymywać 100 korców miary parczewskiej zboża z dworu na św. Marcina, 558 złp z procentów od sum funduszowych [APL OCh, HwW, sygn. 1/54, k. 30–37].

Erygowana parafia objęła swoim obszarem całe dobra opolskie, czyli wsie: Bojary, Grabówka, Hołowno, Horostyta, Ignaców, Kalinka, Kaniuki, Mosty, Opole, Pachole, Rusiły, Wyhalew, Zahajki i Zaliszcze.

Parafia w Opolu do 1905 r. mimo swojej dużej rozległości liczyła niewielu wyznawców. W 1864 r. miała ona tylko 512 wiernych, w zdecydowanej większości byli to posiadający tam swoje majątki ziemianie oraz służba folwarczna. Dopiero po ukazie tolerancyjnym z 1905 r. wśród wiernych katolickiej parafii opolskiej można odnaleźć znaczną liczbę ludności chłopskiej.

Proboszczami parafii rzymskokatolickiej w Opolu byli m.in.: Aleksander Tuszański (1817), Ludwik Deszczyński (?–1823), Jakub Kętrzyński (1823–1856), Walenty Świątkowski (1857–1866), Atanazy Buczwiński (1866-1869), Ludwik Deszczyński (1869-1875), [wikariusze parafii rzymskokatolickiej w Sosnowicy, obsługujący Opole: Wacław Chojecki (1905–1910), Ludwik Zaorski (1910–1917), Mikołaj Filipowicz (1917–1918) i Konstanty Kimaczyński (1918–1919)], Mikołaj Filipowicz (1919–1925), Jakub Oleksy (1925–1928), Franciszek Małysa (1928–1930), Stanisław Klimkiewicz (1931–1935), Józef Grądzki (1935–1945), Leon Ryder (1945–1965), Michał Drabarek (1965–1968), Henryk Rzeszotek (1968–1975), Kazimierz Stańczuk (1976–1982), Zdzisław Zielonka (1983–1984), Kazimierz Zdunek (1984–1988) i Jan Liwak (1988–2011) [Tarasiuk, 2010, s. 73].

Nagrobek ks. Jakuba Kędrzyńskiego (zm. 1856) na cmentaru w Podedwórzu. Fot. Dariusz Tarasiuk

Dzieje parafii rzymskokatolickiej w Opolu do II połowy XIX stulecia przebiegały bez większych zakłóceń. Sytuacja zmieniła się po likwidacji Cerkwi greckokatolickiej. Władze rosyjskie postanowiły zlikwidować parafię rzymskokatolicką w Opolu jako stanowiącą zagrożenie dla interesów prawosławia. W 1876 r. władze carskie zabroniły wyznaczania proboszcza w Opolu z powodu „wyjątkowo szkodliwego wpływu na okolicznych prawosławnych”. Biskup lubelski polecił wtedy ks. Eustachemu Szotowi, administratorowi parafii sosnowickiej, przejęcie opieki nad parafią w Opolu. W 1890 r. władze państwowe przekazały budynek „białego” kościoła w Opolu (właściwie Podedwórzu) Cerkwi prawosławnej.

Biały kościół w Podedwórzu. Fot. Dariusz Tarasiuk

Krok ten był sprzeczny, z wydanym w okresie późniejszym, tj. w 1897 r. postanowieniem nakazującym doprowadzanie kościołów do zniszczenia, ale zabraniający ich przejmowania na potrzeby Cerkwi prawosławnej [APL, CHKP, sygn. 1580]. Parafia prawosławna w Opolu chociaż przejęła kościół, to jednak nie wykorzystywała go. Najważniejszym zadaniem rzymskich katolików z byłej parafii opolskiej było odnowienie parafii. W grudniu 1905 r. prosiło o to zgromadzenie parafialne katolików. W maju 1906 r. samowolnie zajęli opuszczony „biały” kościół – wówczas własność Cerkwi prawosławnej. Wywołało to ostrą reakcję prawosławnego biskupa chełmskiego. Katolicy zostali usunięci przez carską policję. 15 XII 1906 r. duchowni prawosławni dokonali pokazowego uroczystego poświęcenia świątyni [APL, RGS, sygn. 277; APL, CHKP, sygn. 1580]. Nie widząc nadziei na odzyskanie kościoła, zabranego na rzecz prawosławnych, postanowiono zbudować kaplicę i dążyć do odzyskania starej świątyni. W listopadzie 1908 r. złożono w tej sprawie interpelację w rosyjskiej Dumie Państwowej. Jej rozpatrywanie zaczęto w lutym 1910 r. Interpelację odrzucono, ale rząd carski, wyraził zgodę na budowę nowego murowanego z czerwonej cegły kościoła w Opolu (w rzeczywistości również w Podedwórzu). Na autora projektu nowego kościoła wybrano siedleckiego architekta gubernialnego Zygmunta Zdańskiego. W 1912 r. rozpoczęto przygotowywanie fundamentów, a już 19 XI 1914 r. zakończono ją. W grudniu 1914 r. ks. Zenon Kwiek, administrator diecezji lubelskiej, poświęcił kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, tzw. „czerwony” [Tarasiuk, 2010, s. 52-58 ].

Czerwony kościół w Podedwórzu. Fot. Dariusz Tarasiuk

Stary konfesjonał w Czerwonym kościele. Fot. Dariusz Tarasiuk

Od 1 VI 1917 do 1 IV 1918 r. parafię rzymskokatolicką w Opolu obsługiwał ksiądz Mikołaj Filipowicz z Sosnowicy. 24 XII 1917 r. został on aresztowany przez niemiecką komendę etapową we Włodawie za stawanie w obronie miejscowej ludności. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, powstała wreszcie możliwość odnowienia rzymskokatolickiej parafii opolskiej. Już w listopadzie 1918 r. zabrany przez prawosławnych kościół w Podedwórzu został ponownie poświęcony na świątynię katolicką przez ks. Kimaczyńskiego. Parafię rzymskokatolicką w Opolu erygowano ponownie 25 IV 1919 roku. W czasie jej wizytacji biskup podlaski Czesław Sokołowski zauważył znaczący postęp w rozwoju życia religijnego, w ciągu ostatnich pięciu lat. W 1926 r. istniało tam już 32 kółek Żywego Różańca, 95 osób należało do bractwa Różańca Św., 64 wiernych było tercjarzami, Liga Katolicka miała 53 członków, Bractwo Nauki Chrześcijańskiej 35 członków, a 50 osób było członkami Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży.” [Tarasiuk, 2010, s. 58-61]

Kolejną grupę, która zamieszkiwała wieś stanowili Żydzi. W 1913 r. w Podedwórzu mieszkało 32 Żydów [Latawiec, 2012, s. 93–94]. W 1928 r. do gminy żydowskiej w Wisznicach należeli: Lejbko Gilerenter, Estera Gilerenter, Fiszel Gilerenter, Josef Gilerenter, Judko Kupersztajn, Icko Mejer Złoto, Pinches Mejer Złoto, Estera Złoto z Opola oraz Hersz Morgensztern i Moszko Winograd z Podedwórza, [APL, UWL WSP, sygn. 834]. Większość z nich zginęła w czasie wojny, m.in. Batia Gelenter (miejsce śmierci: Opole).

Oświata

Dzieje oświaty we wsi opisał Krzysztof Latawiec, Historia szkół w gminie Podedwórze, Podedwórze-Lublin 2015 [https://www.researchgate.net/publication/378075481_Historia_szkol_w_gminie_Podedworze].

Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach

O mieszkańcach Podedwórza w okresie przedrozbiorowym wiemy niewiele. W 1800 r. w Podedwórzu w 15 gospodarstwach mieszkało 150 osób. W 1887 r. we wsi w 18 domach zamieszkiwało 120 osób. Spis powszechny z 1921 r. informuje, że w kolonii w 47 budynkach zamieszkiwało 356 osób, które deklarowały m.in. wyznanie: rzymskokatolickie – 276, prawosławne – 27 i mojżeszowe – 50. Spis z 1943 r. wykazał 460 osób. Spis powszechny z 2021 r. informuje o 421 zameldowanych osobach [APL, ArchSzlub, sygn. 62, k. 285; PKSG za 1887; Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118; Amtliches, 1943, s. 35].

Zdecydowana większość mieszkańców Podedwórza na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa, w większości pracując w dworskim folwarku.

Najstarszy zachowany inwentarz dóbr opolskich pochodzi z 14 VI 1624 roku. Dowiadujemy się z niego, że jak można przypuszczać, na terenie dzisiejszego Podedwórza znajdował się „dwór opolski”: „Do niego baszta od Kościoła porządna ze wszystkim, to jest wrota (…). Okna kratami drewnianymi zabite, przy tejże baszcie zwód na łańcuchach prosty. Dom przeciwko tej baszcie (…) nowy porządny ze wszystkim, do którego drzwi na wschód karciane drewniane na zawiasach y z zaszczepką, z ganku do sieni drzwi stolarskiej roboty (…). Izba porządna stołowa, do której drzwi stolarskiej roboty (…) w tej izbie okna wcale stolarskiej roboty i na tej izbie stołów trzy, czwarty mały, zydlów trzy, ławy porządne, piec łęczyckiej roboty cały, lichtarz w pośród izby mosiężny o sześciu rurach, z tej izby takowej, gdzie pokój JP Brzeski miał, drzwi stolarską robotą (…), okna stolarskiej roboty, piec cały, stół jeden, zydel jeden, z tej izby do alkierza drzwi stolarskiej roboty, zamek klucz, zawiasy i klamki, wcale w tym alkierzu okna w ołów oprawne, krzesło stare Kordianem starem obite, jedne z tej izby do sieni bokowej drzwi stolarskiej roboty (…). Izba przeciwko stołowej, gdzie (…) nieboszczka pokój miała, z tej izby okna całe stolarską robotą, piec cały, zydel jeden, stołów dwa, ławy porządne. Z tej izby do alkierza drzwi stolarską robotą (…). W alkierzu okna całe, stołek zielony długi, alkierzyk z tego w nim szafa zielona (…), okna całe z tejże izby do izby bokowej, gdzie białogłowy mieszkały, drzwi stolarską robotą (…) okna wcale, stół jeden, zydel jeden, ławy porządne. Z tej izby do kuchenki, drzwi stolarską robotą, szafa zielona z zameczkiem Wnętrznym i kluczem. Pod tymże domem na dole izba biała, do niej drzwi na zawiasach (…). W tej izbie okna w ołów oprawne całe, piec stary cały, stół jeden, ławy porządne, do sieni drzwi proste. Pod temże domem spiżarnia, do której drzwi proste (…) podle tej spiżarnia druga (…). W tych spiżarniach na mąkę tołoków cztery”. W folwarku opolskim znajdowały się wówczas m.in. następujące budynki: browar piwny, winnica, młyn, pasieka, wozownia, szopa, stajenka, chlewy, obory. W folwarku znajdowało się m.in.: 10 koni, 8 źrebaków, 48 świń, żuraw, paw, kilkanaście indyków, 50 gęsi, 12 kaczek i 30 kur. W folwarku opolskim pracowali poddani z Opola (31 włók ziemi, w tym 3 wolne – cerkiewne), Starych i Nowych Rusił (20 włók), Hołowna (30 włók), Kalinki (20 włók), Kaniuk (3 włóki) i Podedwórza. Zagrodnicy z Podedwórza musieli odpracowywać swoje powinności – dzień tygodniowo w folwarku opolskim oraz opłacić 24 gr. czynszu rocznego za dzierżawę ogrodu. [APR, ZDP, sygn. 14890]. Uwłaszczenie w Podedwórzu (patrz hasło: Opole).

Część mieszkańców trudniła się innymi zawodami. Na początku XIX w. w Podedwórzu mieszkali m.in.: tkacz Andrzej Błocki, strzelec leśny Walenty Chęciński, kowal Piotr Chilimoniuk, zarządca majątku Franciszek Gnatowski, ekonom Maciej Jarocki, zarządca majątku Andrzej Kłopotowski, leśnik Łobaszewski, cieśla Jan Radziński, kowal Piotr Romankiewicz, szynkarz Mikołaj Sawicki, pisarz Stanisław Suchodolski, ekonom Kazimierz Szaniawski, ekonom Ignacy Świderski [APRwOpolu]. W 1929 r. w miejscowości pracowali bławatnik – AA. Gelenter, kołodziej – B. Chądzyński i murarz – Z. Dąbrowski oraz działały: cegielnie W. Dudy i R. Górskiego, kaszarnia J. Herca, olejarnia P. Złoto, zakłady mleczarskie: H. Mordenszterna i M. Winograda, piwiarnia M. Złoto, sklepy spożywcze Sz. Frydmana, E. Gelentera i M. Winograda, młyny motorowe S. Bilkiewicza i J. Borsuka oraz wiatraki D. Kisiela i F. Kisiela [KAP, 1930, s. 578].

Zabytki i obiekty przyrodnicze

„Biały” kościół

W 1805 r. Józef Szlubowski rozpoczął budowę okazałej murowanej kaplicy grobowej w Podedwórzu. Konsekracji dokonano w 1811 roku. W 1877 r. władze carskie zabroniły odprawiania w nim nabożeństw. W 1890 r. przekazały budynek kościoła Cerkwi prawosławnej. W 1906 r. duchowni prawosławni zaczęli go wykorzystywać na cele religijne. W okresie I wojny światowej, wojska niemieckie świątynię „zniszczyły, rozgrabiły sprzęty kościelne, zniszczyły zabudowania plebańskie” [Gałecka, 2012, s. 17-18].

W listopadzie 1918 r. kościół w Podedwórzu został ponownie poświęcony na kaplicę rzymskokatolicką. W latach 2009-2010 w ramach realizacji projektu unijnego wykonano remont kościoła, tj. odwilgocenie i odgrzybienie jego murów, wymianę dachu, który został pokryty blachą miedzianą oraz odnowienia elewacji zewnętrznej. Później wyremontowano spaloną w 1961 r. przykościelną dzwonnicę.

Najnowszy opis kościoła sporządzony w 2009 r. opisuje go tak: Budynek sakralny, jednonawowy w stylu klasycystycznym. Bryłą prostopadłościenna, na niskim cokole. Fasada poprzedzona płytkim, czterokolumnowym portykiem z frezem tryglifowo-metopowym w pełnym belkowaniu, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Ponad gzymsem wieńczącym znajduje się schodkowa attyka, zwieńczona gzymsikiem oraz uskokowym szczytem. Część środkowa szczytu z trójkątnie zamkniętą, oprofilowaną płyciną. Przed portykiem trójstronne schody. Elewacje boczne z płycinami ustawionymi w pięciu osiach w których mieszczono zamknięte półkoliście okna w obramieniach, pilastrowo-arkadowych. W piątym od frontu przęśle ślepa arkada. Elewacja tylna, trójosiowa- dwukondygnacyjna. Na piętrze trzy prostokątne okna, na parterze w osi środkowej prostokątne drzwi nad którymi umieszczony jest trójkątny przyczółek. Kościół przykryty jest dachem trójpołaciowym, kry blachą stalową ocynkowaną, na rąbek stojący. Ściany kościoła są murowane z cegły na zaprawie piaskowo-wapiennej. Powierzchnia jego zabudowy wynosi 281 m2.

Najstarszymi znajdującymi się kościele zabytkami są rzeźby „Baranka Apokaliptycznego” oraz „Jezusa Frasobliwego”. Jest tu również kilka zabytkowych obrazów, które w ostatnich latach zostały odrestaurowane. Wśród nich jest olejny obraz „Matki Bożej z Dzieciątkiem” [„Portret Świętej Rodziny”], o rozmiarach 117,5×80 cm. Według dokumentacji konserwatorskiej: Centralnymi postaciami kompozycji są Madonna z Dzieciątkiem oraz w półcieniu stojący po lewej stronie św. Józef. Maria o spokojnej twarzy z lekkim uśmiechem siedzi na prostej skrzyni w kolorze ciemnego ugru, w ujęciu en face. Głowę nakrywa welon w kolorze złotego ugru (…). Madonna w czerwonej sukni i niebieskim płaszczu trzyma na kolanach Chrystusa. Dzieciątko ubrane w niebieską sukienkę trzyma w lewej rączce jabłko królewski. Prawa uniesiona do góry w geście błogosławieństwa. Ten obraz został poddany konserwacji w 1999 roku. W kościele w Podedwórzu znajduje się także pochodzący z XIX w. obraz na płótnie i desce „Matki Boskiej z Dzieciątkiem” [„Matka Boska Sokalska. W dokumentacji konserwatorskiej, czytamy o nim: Typ ikonograficzny Matki Bożej Hodigitria. Suknia błękitna, zdobiona rozetami kwiatów wykonanych z folii metalowej. Płaszcz złocisty z aplikacjami kwiatowymi w formie lilii. Podobnie płaszcz Pana Jezusa. (…) Tło błękitne, wokół głów złociste aureole. Na ręce Matki Bożej i Pana Jezusa nałożone są koszulki metalowe, wykonane z blachy srebrnej repusowanej ręcznie. Na głowie Dzieciątka takaż korona. (…) Te metalowe przedmioty pochodzą z czynnego w połowie XVIII w. warsztatu metaloplastyki. Kolejny pochodzący z XVIII w. olejny obraz na płótnie przedstawia św. Mikołaja. Według dokumentacji konserwatorskiej: Charakter malowidła nawiązuje do tradycji bizantyńskiej. Św. Mikołaj ukazany jest w pełnej postaci, która zajmuje prawa stronę obrazu. Święty unosi się na obłoku. Jako biskup Miry ubrany jest w białą suknię, na piersi skrzyżowana biała stuła wykończona złotem. Płaszcz czerwony. Na głowie infuła. Broda i wąsy szare, krótkie. (…) W lewej ręce trzyma pastorał, będący atrybutem tego świętego. Lewą stronę kompozycji zajmuje postać śpiącego cesarza Konstantyna. Kolejny obraz olejny pochodzący z XVIII w. przedstawia „Adorację Dzieciątka przez Marię”. Według dokumentacji konserwatorskiej: Centralną postacią kompozycji jest Maria odorująca Dzieciątko ukazana w pełnej postaci na tle pejzażu. Ubrana jest w białą sukienkę z rękami skrzyżowanymi na piersi. (…) Głowa lekko pochylona, oczy zwrócone w stronę Dzieciątka, które leży owiązane białą pieluszką u jej stóp w prawym, dolnym rogu obrazu. Dzieciątko wyciąga rączki ku Matce. Na obrazie widnieje napis Mater, admirabilis, in eclesia crasnobroden [Matka, godna uwielbienia, w kościele krasnobrodzkim]. W kościele w Podedwórzu znajduje się również namalowany w 1798 r. obraz olejny przedstawiający św. Barbarę, która jest ujęta centralnie, w pełnej postaci, stojąca na tle pejzażu. Ubrana w ciemnoniebieską, długa suknię, na którą zarzucono krótką, nieco jaśniejszą tunikę (…). Włosy falujące, w kolorze rudawym, opadają na plecy. Na głowę zarzucona biała materia. W prawej ręce wyciągniętej w bok, Święta trzyma zieloną gałązkę palmową, w lewej nieduży, ciemny krzyżyk. Obok niego znajduje się powstały w XVIII w. obraz olejny na płótnie św. Antoniego Padewskiego. Według dokumentacji konserwatorskiej: W centrum postać św. Antoniego w ujęciu od kolan zwrócona w lewą stronę widza. Święty trzyma Dzieciątko na prawym ręku. Siedzi ono na zamkniętej księdze. Św. Antoni ubrany w ciemnobrązowy habit z kapturem. W pasie przewiązany biały powróz. Czoło podgolone, włosy ciemnoblond. W prawym ręku trzyma białą lilię. Dzieciątko ubrane w przejrzystą koszulkę z krótkim rękawkiem, przewiązane czerwoną wstążeczką pod szyją. (…) Tło szarobrązowe.

W kościele w Podedwórzu znajduje się również olejny portret kolatora Szlubowskiego, namalowany w 2 ćwierci XIX stulecia. W trakcie prac konserwatorskich został on opisany następująco: jest typowym przykładem portretu epoki biedermeier. Postać w ujęciu od pasa na ciemnobrązowym tle. (…) Twarz portretowanego szczupła, zwrócona lekko w lewą stronę widza. Nos wyrazisty, usta wąskie, oczy szaroniebieskie. Włosy krótkie, kręcone, brązowe z niewielką siwizną, zaczesane do góry. Na policzkach krótkie bokobrody. W lewym uchu złoty kolczyk. Ubrany w ciemnogranatowy surdut z klapami, zapinany dwurzędowo na duże guziki. Pod nim biała kamizelka spod której widoczny czarny, gładki gorset. Pod szyją stojący, biały kołnierzyk, zasłaniający lewy policzek [Tarasiuk, 2013, s. 35-39].

„Czerwony” kościół

Po wielu perturbacjach prawnych władze carskie zezwoliły wybudować nowy kościół w 1912 roku. Warunkiem rozpoczęcia budowy było jej wyznaczenie z dala od istniejącej cerkwi (czyli „białego” kościoła). W 1914 r. ukończono budowę świątyni. W 1991 r. z inicjatywy ówczesnego proboszcza parafii, ks. Jana Liwaka zaczęto remont kościoła. W pierwszej kolejności wymieniono dach oraz pozostałe elementy blacharskie, zużywając przy tym 12 ton blachy miedzianej, którą zamieniono na blachę ocynkowaną. Następnie naprawiono elewację kościoła wymieniając 24 tys. cegieł. Później rozpoczęto remont wewnątrz świątyni. W 2001 r. wymieniono instalację elektryczną, w 2004 r. rozpoczęto odwilgacanie i odgrzybianie murów kościelnych, w 2005 r. uzupełniono tynki w kościele, w 2006 r. pomalowano wnętrze kościoła, kilka lat później wymieniono wszystkie drzwi wejściowe do kościoła.

Obecnie w kościele znajduje się m.in. następujące wyposażenie. Zabytkowy pounicki konfesjonał z wizerunkiem Michała Archanioła i postaciami Ewangelistów. Obraz „Matki Bożej ze Słonecznikiem”, który jest reliefem wykonanym na 5 desek drewna lipowego. Jest on pozłacany i posrebrzany na zaprawie i pulmencie. Natomiast w otworach znajdują się namalowane na płótnie twarze Matki Boskiej i Dzieciątka. Ma on układ podobny do klasycznej c. Postać Matki Bożej ujęta prawie w pełnej postaci (…) siedząca. Na swoim lewym ramieniu trzyma Pana Jezusa. (…) Na głowach korony. (…). Układ Hodigitrii zmieniony jest jedynie o tyle, że Matka Boża nie wskazuje swą lewą ręką na Jezusa lecz dotyka jego stopy. Jezus prawą ręką wykonuje gest błogosławieństwa, w lewej trzyma Biblię. (…) Twarze o typie wschodnim. Twarz Matki Bożej podłużna, oczy duże, wypukłe, ciemne, brwi i włosy ciemne, podobnie twarz Jezusa lecz mniej pociągła, policzki pełne. Jego autor jest nieznany. Obraz był poddany pracom konserwatorskim w 1999 roku. W 1971 r. ks. bsp. Wacława Skomoruchę poświęcił obraz Matki Bożej Szkaplerznej, który stał się zasłoną dla opisanego wyżej obrazu [Tarasiuk, 2013, s. 39-43].

Kapliczka

Najstarszym zabytkiem architektury sakralnej na terenie Podedwórza jest murowana kapliczka z 1646 r. z drewnianą ludową figurą Jezusa Frasobliwego.

Cmentarz

Właściciele dóbr w przeszłości byli grzebani w podziemiach ufundowanych przez siebie świątyń. Tzw. ‘”biały” kościół, w założeniu również miał stanowić przede wszystkim kaplice grobową. W jego podziemiach pochowano trudną do ścisłego ustalenia liczbę członków rodziny Szlubowskich. Należy zauważyć, że jej fundator Józef Szlubowski (zm. 1 IV 1804) wraz z żoną Joanna (zm. 17 XI 1807) zmarli przed ukończeniem kościoła i zostali pochowani obok niego, o czym świadczy stojący do dzisiaj pomnik z napisem:

„D.O.M. Józefowi i Joannie Szlubowskim Podkomorstwu Ziemi Łukowskiej Fundatorom Kościoła Ukochanym Rodzicom Miłość synowska w hołdzie wdzięczności i przywiązania Ten pomnik poświęca Dnia 19 listopada 1807 r.”

W końcu XVIII w. w związku z rozporządzeniem władz państwowych z 1790 r. wyznaczono nowy cmentarz o powierzchni 2 mórg, poza Podedwórzem, przy drodze do Opola. Do 1890 r. chowano na nim wszystkich chrześcijan. Później do 1905 r. stał się on wyłączną własnością prawosławnych a miejscowi katolicy byli grzebani na katolickich cmentarzach w Sosnowicy lub w Wisznicach. W 1912 r. poszerzono zarówno katolicką, jak i prawosławną część cmentarza. Po 1918 r. cały cmentarz przeszedł pod opiekę proboszcza rzymskokatolickiego, co doprowadziło do problemów z pochówkami prawosławnych. Ostatecznie w 1928 r. komisja w składzie ks. Bronisław Nowek – dziekan wisznicki, ks. Jakub Oleksy oraz świadkowie Ludwik Jelinek – organista z Opola i Teodor Łoszak – sołtys z Podedwórza wydzieliła część na groby dla niekatolików. Jednocześnie zastrzeżono, że „napisy na krzyżach prawosławnych i nagrobkach mają być sporządzane przeważnie w języku polskim”. Obecnie cmentarz został rozszerzony w stronę kościoła. Pozostały na nim żelazne i kamienne pomniki z XIX w., np. Targońskich [Tarasiuk, 2013, s. 43-45].

Grobowiec rodziny Targońskich na cmentarzu w Podedwórzu. Fot. Dariusz Tarasiuk

Upamiętnienia

Pomnik poległym w latach 1914-1921. Fot. Dariusz Tarasiuk

Krzyż poswięcony poległym w latach II wojny światowej z 1945 r. w tle mural dedykowany Ludwikowi Kraszewskiemu z Zaliszcza, żołnierzowi Dywizjonu 303. Fot. Dariusz Tarasiuk

Pomnik poświęcony ofiarom II wojny światowej z 1971 r. Fot. Dariusz Tarasiuk

Ważne wydarzenia

Wstrząsem dla mieszkańców całego Królestwa Polskiego, w tym i Podedwórza był wybuch latem 1914 r. I wojny światowej. Pierwszym jej przejawem był pobór do wojska rezerwistów. Wśród nich był Anton Szechniuk [https://gwar.mil.ru/]. Najtragiczniejszym wydarzeniem w czasie tej wojny było jednak wypędzenie ludności przez wycofujące się wojska rosyjskie w sierpniu 1915 r. Okolice opustoszały na kilka lat, aż do powrotu uchodźców z tułaczki po imperium rosyjskim.

W czasie II wojny światowej 13 stycznia 1943 r. zginęli dwaj mieszkańcy Podedwórza Stanisław Capik i Paweł Iwaniuk. 23 lipca 1944 r. żołnierze niemieccy zastrzelili Stanisława Rosika (l. 38). Po zakończeniu wojny na terenie wsi znajdowały się groby 4 jeńców radzieckich [APL, UWL – Wydz. Bud., sygn. 226]. Wojna przynosiła ofiary również po jej zakończeniu 2 sierpnia 1944 w wyniku wybuchu granatu zginęli Stanisław Baran (l. 11), Czesław Winniczuk (l. 11) i Henryk Ostopski (l. 12).