Mosty

Patrz hasło: Podedwórze.

Osada zawsze nosiła nazwę Mosty. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana została jako Mosty. Nazwa pochodzi od mostu, który znajdował się na rzeczce obok wsi.

Podlasie, do którego zaliczano okolice Mostów w XV w., należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas dobra, w tym także Mosty, znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie, ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. po unii lubelskiej Mosty pozostały w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule chełmskim (od 1796) Galicji Zachodniej. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła ona w 1810 r. w skład jego powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919-1939) należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. powróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa bialskopodlaskiego. Od 1999 r. w powiecie parczewskim województwa lubelskiego [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Wieś Mosty należała do gminy Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., miejscowość weszła w skład gminy Opole [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono gromadę Mosty. Po likwidacji gmin w 1954 r. Mosty włączono do gromady Hołowno a w 1958 r. przeniesiono ją do gromady Podedwórze. Od 1973 r. należy do gminy Podedwórze [LDW, 1933, nr 22, poz. 181; DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64; 1957, nr 11, poz. 58; 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.03.2024) częściami wsi są: Horodyszczan i Leoncin [https://eteryt.stat.gov.pl/].

Inwentarz dóbr opolskich z 14 VI 1624 wymienia następujących gospodarzy w Mostach: Dymitruk, Gumiennik Ostapko, Kaczenia Matiey, Lipczyk Sawko, Litwin Jędrzey, Łoyczenia Semen, Łoyczenia Tymosz, Łoyczenia Wasyl, Nowak Waśko, Ostapczuk Waśko, Patron Kuźma, Pawaszenia Sienko, Przychozik Chwedko, Rowiczko Roman, Sołtaniuk Waśko, Stamelski, Stasiewicz Janko, Szylik Kurniło, Szylik Siemion, Szylik Wawrysz, Tołkasz Moysiey, Truchonik Iwan, Ulaniewicz Mitruk, Wilczenia Dawid, Wilczenia Konach, Zawadzki Ilko, Zawadzki Panas i Zylsienko [APR, ZDP, sygn. 14890].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Chwodoruk, Dubeniuk, Dudyk, Horbik, Gryczuk, Kliman, Kondratiuk, Łoszak, Martyńczuk, Poleszuk, Sagan, Sawczuk, Sidoruk, Sogan, Sołtan, Świszczuk, Trębicki i Tymoszuk [APL, ZTL, sygn. 3246].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1990 i 1997 odkryto 9 stanowisk. Na podstawie zebranych kilku fragmentów ceramiki naczyniowej oraz zabytków krzemiennych stwierdzono bliżej nieokreślone formy osadnictwa z: pradziejów; późnej epoki brązu / wczesnej epoki żelaza (kultura łużycka?); wczesnej epoki żelaza (okres lateński? i rzymski?); wczesnego i późnego średniowiecza [NID, AZP obszary 68-88 i 69-88; także Węgrzynowicz 1973, 117].

Nazwa wsi pojawia się w źródłach pisanych w 1511 r., jej początki sięgać mogą XV wieku [APL OCh, HwW, sygn. 2/54].

Dobra opolskie początkowo należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska, podobnie zresztą jak Sapiehowie, którzy otrzymali pobliskie Wisznice i Kodeń.

Bojar smoleński Michał Wasylewicz Kopot [Kopeć] („Smolhanin), w 1506 r. figurujący w poczcie dworzan królewskich, miał otrzymać w posiadanie czasowe od Wielkiego Księcia Litewskiego wieś Opole – 8 źrebi za straty poniesione w walką z Ordą [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. Jeśli uznamy za autentyczny zapis z ksiąg ziemskich brzeskich z 4 VI 1633 r., dotyczący nadania przez ojca wspomnianego wyżej Michała – Wasyla Iwanowicza Kopeta pół włóki ziemi diakowi opolskiemu z 3 V 1511 r., to należy uznać, że posiadał on wówczas przynajmniej część tych dóbr. W 1516 r. nadanie to na jego prośbę król Zygmunt I Stary zamienił na własność dziedziczną [LM, 2002, ks. 9, nr 637]. Na przełomie 1518/1519 r. Michał sprzedał dobra Fedorowi Światoszy. Kolejne 4 źrebia (Dubowszczyna, Oblizowszczyna, Ochremowszczyna i Szeliszowszczyna) w Opolu (w dokumencie jest zapis w „Poli”) w 1510 r. otrzymał od króla Zygmunta I Starego Tworian Dremlik [LM, ks. 8, nr 478], który pięć lat później sprzedał je Sapiehom. W 1522 r. odkupił je Fedor Światosza. W 1528 r. Michał Wasylewicz Kopeć, marszałek królewski od 1522 r., odkupił od Światoszy 10 lub 14 źrebi (w tym dwa w Kodeńcu, które zamienił na królewskie w Rusiłach). Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli synowie Michała: Timofiej, Iwan, Fedor i Wasyl. W 1541 r. Fiodor w imieniu swoim i braci żądał zwrotu Opola i Rusił, które kilka lat wcześniej, po małżeństwie z ich siostrą, zawłaszczył Iwan Wasylewicz Połubiński z Horodyszcza [LM, 2003, ks. 10, nr 143]. Odtąd przez prawie 200 lat były one w posiadaniu Kopciów. Przez prawie sto lat (1551-1634) toczyli oni burzliwy spór graniczny z Sapiehami. Warto podkreślić bliskie związki rodzinne (małżeństwa) łączące przedstawicieli tego pokolenia Kopciów z Połubińskimi, właścicielami sąsiednich dóbr horodyskich [patrz hasło: Jabłoń]. Następni właściciele dóbr opolskich to m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), jego syn Aleksander (przejął dobra opolskie w 1624 r. z rąk opiekuna Mikołaja Firleja, zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?), żonaty z Katarzyną Stankiewicz. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Grzegorz (Hrehor) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr przeszła na jego siostrę Franciszkę zamężną wówczas z Karolem Załuskim. Mieli oni córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego (zm. 1748). Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli synowie: Ignacy, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr, pomniejszonych o wsie Lubiczyn, Chmielów i Kalinka, został Ignacy, żonaty z Magdaleną z Grabowskich. Podział spadku po Józefie Sierakowskim łączył się z przeniesieniem części jego zadłużenia na dobra opolskie. Od 1747 r. posiadaczami zastawnymi części folwarku Piechy i wsi Grabówka (20 tys. złp) oraz części wsi Mosty i Zaliszcze (prawie 15 tys. złp) zostali Stanisław i Jan Zawadzcy. Ten ostatni w 1756 r. odprzedał swoją część Mostów i Zaliszcza Stanisławowi Sobolewskiemu. Ten z kolei udziały w Zaliszczu przekazał w rozliczeniu klasztorowi Paulinów we Włodawie. W 1762 r. w Mostach wybuchł burzliwy konflikt pomiędzy posiadaczami dwóch części, Sobolewskim i Szaniawskim, który ożenił się z Marianną z Zawadzkich [LNB, Zbiory rkp. Czołowskiego, sygn. 344]. W 1789 r. posiadaczem zastawnym Mostów był Grzegorz Łuczycki [APL, Arch. Szlub., sygn. 61]. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej 23 IV 1797 r. w Moskwie dobra opolskie przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy. Sprzedali oni dobra opolskie 19 VI 1801 r. Józefowi Szlubowskiemu. W 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej (wg testamentu notarialnie spisanego w 1814). W jego wyniku dobra opolskie podzielono na trzy części. Dobra Hołowno z folwarkami Hołowno i Piechy oraz wsiami Kaniuki, Grabówka, Bojary i Mosty odziedziczył Antoni Szlubowski. W 1843 r. odłączono od nich dobra Piechy, Mosty z wsiami Grabówka, Bojary. Dobra Piechy stały się własnością córki Antoniego Szlubowskiego – Marianny, żony Andrzeja Piotrowskiego. Spadek po zmarłej w 1856 r. Mariannie przejęły jej dzieci oraz mąż [APL OCh, HwW, sygn. 12]. Ten stan utrzymał się do września 1867 r., kiedy to ich syn Adam Piotrowski sprzedał swoją część Mendlowi Gelenterowi, który z kolei pół roku później odsprzedał ją Natalii Piotrowskiej. W 1870 r. w związku z zawarciem małżeństwa z Henrykiem Zalewskim, swoją część sprzedała ich siostra Antonina. Następnie doszło do kolejnych transakcji kupna i sprzedaży, w wyniku których, w czerwcu 1882 r., jedyną właścicielką majątku Piechy, obejmującego folwarki Piechy, Niecielin vel Kordulin i Mosty oraz majątku Antopol została Antonina z Piotrowskich Zalewska. W 1883 r. dobra Piechy stały się własnością emerytowanego rosyjskiego generał-lejtnanta Konstantego Fenschau, zamieszkałego w Chodowie pod Siedlcami, który w 1884 r. wydzierżawił je Stanisławowi Morzkowskiemu. Następnie doszło do podziału dóbr Piechy. Najpierw folwark Niecielin kupiła Aniela Dzikowska. Piechy i Mosty stały się ponownie własnością Zalewskich. Folwark Mosty obejmujący również ziemie w Mostach, Bojarach i Grabówce w 1892 r. kupił Mateusz Targoński, były ekonom w Antopolu. Po nim dobra przeszły na własność hipoteczną Józefa Ignacego Targońskiego. Faktycznym posiadaczem majątku był jednak Paweł Czesław Targoński. Na licytacji w 1928 r. folwark Mosty nabyła żona Pawła – Anna z Morawskich Targońska do spółki z jednym z wierzycieli Szymą Bidermanem oraz 52 okolicznymi chłopami. Od 1940 r. Targońscy stali się jedynymi posiadaczami majątku, który w 1944 r. został przejęty przez skarb państwa a w 1946 r. sprzedany 19 rolnikom z Bojar, Mostów i Grabówki [APL OCh, HwW, sygn. 3/48].

Wieś należała najpierw do parafii prawosławnej, a potem unickiej w Opolu (z przerwą na początku XVIII w., kiedy przeniesiono ją do nowej parafii unickiej w Hołownie). Od 1875 r. Mosty trafiły do prawosławnej parafii w Hołownie. Nieliczni we wsi do 1905 r. katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii w Opolu, tylko w okresie jej likwidacji, czyli w latach 1876-1919 przyłączono ich do parafii rzymskokatolickiej w Sosnowicy.

W Mostach po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, część byłych unitów, czyli 84 osoby, skorzystała z zaistniałej możliwości [Liber Conversorum parafii w Opolu]. W parafii prawosławnej w Hołownie w 1910 r. zamieszkiwało 902 prawosławnych, w tym w Mostach – 274 [APL, KV, sygn. 999, k. 47]. W 1913 r. we wsi mieszkało 237 katolików i 245 prawosławnych [Latawiec, 2012, s. 93–94]. Po II wojnie światowej nieliczni prawosławni emigrowali do ZSRR. 14 marca 1947 r. w Mostach zamieszkiwało nadal 80 prawosławnych. W czerwcu 1947 r. w ramach akcji „Wisła” przesiedlono ich na tzw. Ziemie Odzyskane. Z Mostów wysiedlono prawie 100% mieszkańców. Wieś została w dniach 17-18 sierpnia 1947 r. całkowicie spalona przez UPA [APL, WRN w Lublinie, sygn. 516].

Dzieje oświaty we wsi opisał Krzysztof Latawiec, Historia szkół w gminie Podedwórze, Podedwórze-Lublin 2015 [https://www.researchgate.net/publication/378075481_Historia_szkol_w_gminie_Podedworze].

O mieszkańcach Mostów w okresie przedrozbiorowym wiemy niedużo. W 1800 r. w Mostach w 24 gospodarstwach mieszkało 145 osób. Według Tabelli z 1827 r. we wsi było 25 domów i 158 osób. W 1865 r. odnotowano 23 budynków zamieszkałych przez 258 mieszkańców. Słownik Geograficzny informuje o 45 domach i 286 mieszkańcach w 1876 roku. Z kolei w 1887 r. w 52 domach żyło 313 osób. Spis powszechny z 1921 r. informuje o 56 budynkach i 245 osobach, które deklarowały m.in. wyznanie: prawosławne – 136 i rzymskokatolickie – 102. Spis z 1943 r. wykazał 327 osób. Spis powszechny z 2021 r. informuje o 102 zameldowanych osobach [APL, ArchSzlub, sygn. 62, k. 285; Tabella miast, 1827, t. 2, s. 33; APL, BKdsW, sygn. 4; SGKP, 1880–1914, t. 6, s. 714; PKSG za 1887; Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118; Amtliches, 1943, s. 35].

Zdecydowana większość mieszkańców Mostów na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego, znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych. Odrabiali swoje powinności w okolicznych folwarkach.

Najstarszy zachowany inwentarz dóbr opolskich pochodzi z 14 VI 1624 roku. Dowiadujemy się z niego, że chłopi z Mostów odrabiali pańszczyznę w folwarku piechowskim. Z każdej włóki musieli odrabiać 4 dni pańszczyzny (z koniem, wołami lub pieszo) tygodniowo przez cały rok. Ponadto stróżować i odbywać podwody według kolejki oraz płacić ok. 2 złp czynszu rocznego. Chłopi oczynszowani musieli płacić po 12 złp od włóki. Ponadto wszyscy mieli przekazywać na rzecz dworu 2 korce parczewskie żyta, gęś, koguta, jajka, mannę oraz odbywać 6 tłok po 4 osoby i tyle samo po 2 osoby [APR, ZDP, sygn. 14890].

W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 24 gospodarstw będących w posiadaniu 32 właścicieli. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano jeden plac i 233 morgowe pastwisko. W wyniku tego włościanie Mostów otrzymali na własność 943 mórg ziemi. Właściciele 24 gospodarstw z Mostów mieli prawo do następujących służebności: pozyskiwania z lasu dworskiego po 24 fur opału rocznie drewna, na naprawę i budowę budynków w miarę potrzeb oraz na wozy, osie, koła, sanie i studnie raz na 4 lata. Gospodarstwa uzyskały także serwitut pastwiskowy, w ramach którego chłopi z Mostów mieli prawo paść swój inwentarz na „przestrzeni zaczynającej się od łąk Pokosy, w lasach Lisia Nora do traktu włodawskiego” [APL, ZTL, sygn. 3246].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. Ok. 1800 r. w Mostach mieszkał m.in.: ekonom Paweł Romaszkiewicz [APRwOpolu]. W 1929 r. w miejscowości działał sklep spożywczy Spółdzielni Spożywców „Siła” [KAP, 1930, s. 578].

We wczesnym okresie, szczególnie przedrozbiorowym, przemoc przede wszystkim wobec chłopów była zjawiskiem dosyć powszechnym. W 1767 r. posiadacz zastawny części wsi Mosty Stefan Sobolewski tak opisywał działania posiadacza zastawnego drugiej części tej wsi Kazimierza Szaniawskiego:

„Grabienia, bicie, gwałty, na zdrowie i życie pochwałki, tak sam przez sie też przez subordynacye y licencjowanie poddanych swoich czyni i czynić nie przestaje a zwłaszcza w samych pierwiastkach poddanemu żałującego na imię Saganowi subordynowawszy człeka swego koniom ogony pourzynać kazał, które konie poddany dla zohydzenie y pokalecznia za bezcenek żydowi zbyć musiał jako też poddanemu dziedzicznemu imieniem Demkowi na własnej łące onego siano zabrać kazał, samego niemiłosiernie zbił, skrwawił, similiter poddanemu na imię Sołtanowi ze wsi Mostów jegomość Pan Szaniawski na własnej łące jego koszącego napadłszy zbił, skaleczył, siano zabrał, do dworu swego zaprowadził, nie dość na tym dziewkę dworną (…) niewinną niosącą brahę zastąpiwszy na drodze zbił, skrwawił, która przez całą drogę krwią farbowała. Parobka dwornego wiozącego od żyda brahę na Dobrowolnej drodze nulla habita ratione szczegulnie exodio erudeliter zbił, który reszty salwując się w zdrowiu odbiegłszy wołów i wozów ucieczką salwował się (…) nasławszy na własny grunt żałującego poddanych swoich na wszelkie bezprawie licencjonowanych (…) jednego Waśka drugiego Hrycia nazywających się przedstarościego dellatora J.P. Jabłońskiego zbić subordynował (…) zbili kijami, w głowie rany pozadawali, ręce kołami poprzebijali, wszystkiego skrwawili (…). Poddani to jako Wasyl Kurczuk wypadłszy z kołem z stodoły swojej do dellatora chciawszy uderzyć w głowę mało o śmierć nie przyprawił, gdyby (…) trzciną się nie zasłonił i impetu nie powstrzymał, którego to poddanego matka widząc zawziętość y zaiadłość syna swego z rąk mu kołu wydarła a P. Szaniawski będący prasens bynajmniej poddanemu swemu nie zganił ani żadnej sprawiedliwości z niego za dopraszaniem się żałującego się dellatora nie uczynił, owszem na dalsze bezbożne akcje sam podmawiał (…) z chłopem swoim Soroką parobkowi dwornemu na imię Fedorowi wiozącemu owies w pole do siania na Dobrowolnej drodze bez żadnej racji zastąpiwszy owies z woza zrzucił, po tym też parobka porwawszy za łeb o ziemię uderzył, leżącego kijem zabijał, kożuch na nim podarł, głowę przebił y w wszystkiego skrwawił, który ucieczką reszty życia salwował (…). Parobka Romana pod swoją chatą olszynę rąbiącego penitus bez racyi ze strzelbą attakował y postawiwszy strzelbę za włosy, porwał biciem niemiłosiernie, zbił, skrwawił, że ledwie żywego zostawiwszy porzucił, a drwa narąbane zabrać y do dworu swego zaprowadzić kazał” [Zbiory rkp. Czołowskiego, sygn. 344].

Wstrząsającym przeżyciem dla mieszkańców Mostów był wybuch I wojny światowej latem 1914 r. Pierwszym jej przejawem był pobór do wojska rezerwistów. Już 1 sierpnia 1914 r. karty mobilizacyjne otrzymało 8 prawosławnych rezerwistów z Mostów [APL, CHKP, sygn. 4428]. W następnych mobilizacja objęła większą liczbę mężczyzn ze wsi. Wśród nich byli: Makar Sagan, Adam Sołtan, Karp Sołtan i Akim Żygaluk [https://gwar.mil.ru/]. Najtragiczniejszym wydarzeniem w czasie tej wojny było jednak wypędzenie ludności przez wycofujące się wojska rosyjskie w sierpniu 1915 roku. Okolica opustoszała na kilka lat, aż do powrotu uchodźców z tułaczki po imperium rosyjskim.

W okresie międzywojennym prawosławni mieszkańcy Mostów aktywnie brali udział w antypaństwowej działalności. Powstała tu filia ukraińskiego towarzystwa „Ridna Chata”. W 1928 r., nastąpił w niej rozłam. Bardziej radykalni jego członkowie z Bazylim Hołodem na czele zorganizowali Koło Młodzieży Chłopskiej przy Zjednoczeniu Lewicy Chłopskiej w Opolu [APL, UWL WSP, sygn. 2027].

W czasie II wojny światowej okupanci niemieccy zamordowali następujących mieszkańców Mostów: Szymon Gleb, Stanisław Hołowacz i Piotr Zielonka (listopad 1942 – Antopol), Mikołaj Sawczuk i Jan Kruglej (1942 – Majdanek), Jan Hołowacz (1943 – Oświęcim), Michał Kruglej (1943 – Kaniuki), Jan Nikoniuk (1943 – Rusiły) i Jan Leszuk (1943 – Biała Podlaska) [IPN, sygn. Lu1/17/16]. Na terenie wsi znajdowały się groby 4 jeńców radzieckich [APL, UWL – Wydz. Bud., sygn. 226].

5 kwietnia 1947 r. bojówka UPA zabiła dwóch mieszkańców wsi Jana Ziruka i Bazylego Sołtana, dwóch kolejnych uprowadziła Pawła Zezonika i Franciszka Sawczuka (znaleziono potem jego ciało) [APL, KW PPR w Lublinie, sygn. 39].