Kaniuki

Patrz hasło: Podedwórze.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Kaniuki lub wymiennie Kaniuczki [APR, ZDP, sygn. 14890]. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana została jako Kaniuki. Nazwa o niejasnym pochodzeniu. Może pochodzić od nazwy osobowej: Kaniuczok, Kaniuch, Kaniuk lub słowa ‘kaniuk’ – gatunek ptaka lub starobiałoruskiego ‘kaniuch’, czyli pasący konie [NMP, 2001, t. 4, s. 322-323].

W 1569 r. po unii lubelskiej omawiany teren pozostał w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego Kaniuki znalazły się w 1810 r. w powiecie włodawskim departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego leżały w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 przynależały do okręgu włodawskiego powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. osada znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919-1939) wieś należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono ją do powiatu bialskiego. Od 1944 r. wróciła do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa bialskopodlaskiego. Od 1999 r. w powiecie parczewskim województwa lubelskiego [Michaluk, 2002, s. 25–51; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Folwark Kaniuki należał do gminy Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., miejscowość weszła w skład gminy Opole [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono gromadę Hołowno i w jej skład weszła wieś Kaniuki. Po likwidacji gmin w 1954 r. Kaniuki pozostały w gromadzie Hołowno a w 1958 r. przeniesiono ją do gromady Podedwórze. Od 1973 r. należą do gminy Podedwórze [LDW, 1933, nr 22, poz. 181; DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64; 1957, nr 11, poz. 58; 1972, nr 12, poz. 269].

Inwentarz dóbr opolskich z 14 VI 1624 wymienia następujących gospodarzy w Kaniukach: Abraham, Chwedko, Harasim, Hryć, Iwan, Konach, Kosicz i Pchała [APR, ZDP, sygn. 14890].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2004 odkryto 8 stanowisk. Na podstawie zebranych kilku fragmentów ceramiki naczyniowej i odpadów krzemiennych stwierdzono bliżej nieokreślone formy osadnictwa z: pradziejów; wczesnego średniowiecza (XII-XIII w.); okresu nowożytnego [NID, AZP obszar 69-87].

Nazwa wsi pojawia się w źródłach pisanych w 1624 r. [APR, ZDP, sygn. 14890], lecz jest niewątpliwie starsza.

Dobra opolskie początkowo należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska, podobnie zresztą jak Sapiehowie, którzy otrzymali pobliskie Wisznice i Kodeń.

W 1528 r. dobra opolskie stały się własnością dziedziczną Michała Wasylewicza Kopeta (Kopcia) [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli Timofiej, Iwan, Fedor i Wasyl. Odtąd przez prawie 200 lat były one w posiadaniu Kopciów. W tym czasie ich właścicielami byli m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), jego syn Aleksander (zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?), żonaty z Katarzyną Stankiewicz. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Grzegorz (Hrehor) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr przeszła na jego siostrę Franciszkę, zamężną wówczas z Karolem Załuskim. Mieli oni córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego (zm. 1748). Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli synowie: Ignacy, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr pomniejszonych o wsie Lubiczyn, Chmielów i Kalinka, został Ignacy, żonaty z Magdaleną z Grabowskich. Podział spadku po Józefie Sierakowskim łączył się z przeniesieniem części jego zadłużenia na dobra opolskie. Posiadaczami zastawnymi związanych z Horostytą Kaniuczek byli Antoni i Józef z żoną Konstancją z Bekierskich Bielscy, którzy w 1753 r. odstąpili je Ludwikowi i Annie Bielskim [LNB, Zbiory rkp. Czołowskiego, sygn. 344]. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej w 1797 r. w Moskwie dobra opolskie przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy. Sprzedali oni je w 1801 r. Józefowi Szlubowskiemu. W 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej. W jego wyniku dobra opolskie podzielono na trzy części. Dobra Hołowno z folwarkami Hołowno i Piechy oraz wsiami Kaniuki, Grabówka, Bojary i Mosty dostał Antoni Szlubowski. W 1843 r. odłączono od nich dobra Piechy – Mosty z wsiami Grabówka, Bojary i Mosty. Pomniejszone dobra Hołowno z Kaniukami przypadły wówczas synowi Antoniego Feliksowi. Po jego śmierci w 1855 r. część dóbr odziedziczyła jego siostra Marianna, żona Andrzeja Piotrowskiego. Spadek po zmarłej w 1856 r. Mariannie przypadł jej dzieciom i rodzeństwu, od którego prawa do niego odkupił owdowiały Andrzej Piotrowski [APL OCh, HwW, sygn. 12]. W wyniku uwłaszczenia chłopów w 1864 r. uprawiana przez nich ziemia stała się ich własnością. Po sprzedaży dóbr Piechy majątek Antopol pozostał w rękach Antoniny z Piotrowskich, który posiadała z mężem Henrykiem Zalewskim do jego śmierci we wrześniu 1918 r. Później do śmierci w 1936 r. była jego samodzielną właścicielką hipoteczną, przekazując jednak zarządzanie nim w 1919 r. synowej Zofii Zalewskiej. Antonina zapisem testamentowym przekazała majątek Hołowno vel Antopol wnukowi Januszowi Zalewskiemu (zginął w Antopolu 22 października 1939), po nim majątek odziedziczyły jego siostry Maria (po mężu Rudniewska), Zofia (po mężu Sikorska) i Kazimiera. 29 września 1944 r. dobra należące wówczas do wspomnianych trzech sióstr zostały przejęte przez Skarb Państwa a w 1946 r. dokonano formalnej ich nacjonalizacji [APL OCh, HwW, sygn. 3/21, 3/66].

Wieś należała najpierw do parafii prawosławnej, a potem unickiej w Opolu a od 1700 r. w Hołownie. Nieliczni do 1905 r. katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii w Opolu. W okresie jej likwidacji (1876-1919) należeli oni do parafii rzymskokatolickiej w Sosnowicy.

W okresie likwidacji Cerkwi greckokatolickiej w Królestwie Polskim wieś należała do „opornej” parafii w Hołownie, której wierni czynnie protestowali przeciwko „oczyszczaniu” obrządku unickiego i przyjęciu prawosławia [patrz hasło: Hołowno]. Władze rosyjskie jednak w 1875 r. ogłosiły włączenie grekokatolickiej diecezji chełmskiej w struktury Cerkwi prawosławnej. W Kaniukach po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, większość byłych unitów, czyli 46 osób, skorzystało z zaistniałej możliwości [Liber Conversorum parafii w Opolu]. W parafii prawosławnej Hołowno w 1910 r. zamieszkiwało 902 prawosławnych, w tym tylko czterech w Kaniukach [APL, KPCH, KV, sygn. 999, k. 47]. W 1913 r. w folwarku mieszkało 99 katolików i 5 prawosławnych [Latawiec, 2012, s. 93–94].

Dzieje oświaty we wsi opisał Krzysztof Latawiec, Historia szkół w gminie Podedwórze, Podedwórze-Lublin 2015 [https://www.researchgate.net/publication/378075481_Historia_szkol_w_gminie_Podedworze].

O mieszkańcach Kaniuk w okresie przedrozbiorowym wiemy niewiele. W 1800 r. w Kaniukach w 19 gospodarstwach mieszkało 100 mieszkańców. Według Tabelli z 1827 r. w 17 domach zamieszkiwało 79 osób. W 1865 r. odnotowano tu tylko budynek dworski i 15 mieszkańców. W 1887 r. w folwarku w 5 domach zamieszkiwało 85 osób. Spis powszechny z 1921 r. informuje o 8 budynkach i 50 osobach, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 41 i prawosławne – 9. Spis z 1943 r. wykazał 58 osób. Spis powszechny z 2021 r. informuje o 33 zameldowanych osobach [APL, ArchSzlub, sygn. 62, k. 285; Tabella miast, 1827, t. 1, s. 196; APL, BKdsW, sygn. 4; PKSG za 1887; Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118; Amtliches, 1943, s. 35].

Zdecydowana większość mieszkańców Kaniuk na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do pierwszej połowy XIX stulecia część ziemi była użytkowana przez chłopow pańszczyźnianych.Odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w okolicznych folwarkach. Po 1830 r. wieś zanikła, a na jej miejscu powstał folwark.

Najstarszy zachowany inwentarz dóbr opolskich pochodzi z 1624 roku. Chłopi z Kaniuk odrabiali wówczas swoje powinności w folwarku opolskim. Chłopi z każdej włóki musieli odrabiać 4 dni pańszczyzny (z koniem, wołami lub pieszo) tygodniowo przez cały rok. Ponadto stróżować i odbywać podwody według kolejki oraz płacić ok. 2 złp czynszu rocznego. Chłopi oczynszowani musieli płacić 12 złp od każdej włóki. Ponadto wszyscy mieli przekazywać na rzecz dworu 2 korce parczewskie żyta, gęś, koguta, jajka, mannę oraz odbywać 6 tłok po 4 osoby i tyle samo po 2 osoby [APR, ZDP, sygn. 14890].

Wstrząsem dla mieszkańców całego Królestwa Polskiego, w tym i Kaniuk, był wybuch latem 1914 r. I wojny światowej. Pierwszym jej przejawem był pobór do wojska rezerwistów. Wśród nich był: Ludwik Kamiński z Kaniuk [https://gwar.mil.ru/]. Najtragiczniejszym wydarzeniem w czasie tej wojny było jednak wypędzenie ludności przez wycofujące się wojska rosyjskie w sierpniu 1915 r. Okolice opustoszały na kilka lat, aż do powrotu uchodźców z tułaczki po imperium rosyjskim.