Ruda

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa ma związek z występowaniem i eksploatacją na terenie wsi  złóż żelaza, tzw. rudy darniowej. 

Tereny na których z czasem powstała Ruda dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstała Ruda należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Ruda trafiła pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowała się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafiła pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką, Ruda od 1810 r. znalazła się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej bowiem miejscowość ta znalazła się pod władzą podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu gminy dominialnej Prawda, Ruda znalazła się w jurysdykcji tamtejszego wójta. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda wraz z Rudą zostały objęte władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Rudę zaliczono do gminy Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Rudy przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego wieś znajdując się w powiecie łukowskim weszła w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 211; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, II, 147; PKSG na 1876 god, 189; PKSG na 1878 god, 161; PKSG na 1880 god, 251; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Ruda weszła w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie osada wraz z wsią Błażejki stworzyły samodzielną Gromadę Błażejki będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 75]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Ruda znajdowała się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. 5 października 1954 r. Ruda znalazła się w granicach Gromady Ruda. Jednak już z dniem 15 października 1957 r. ostatnia została przekształcona w Gromadę Kobiałki Stare. Ostatecznie z dniem 1 I 1962 r. Gromada Kobiałki Stare została zlikwidowana, zaś Rudą włączono do Gromady Stoczek Łukowski [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1957, nr 8, s. 39; 1961, nr 11, s. 191]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Wieś weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Ruda, po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazła się w granicach województwa siedleckiego. 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, znalazła się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Lustracja Rudy z roku 1789 wymienia 7 gospodarzy o następujących nazwiskach: Fiutak (2 rodziny); Markowicz, Ostolski, Rawski, Rogalaa, Soćko [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 175].

Gospodarstwa na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. uzyskali chłopi noszący następujące nazwiska: Kozioł, Lasota, Luty, Majchrzak, Rosa (2 rodziny) i Stosio. [APL, ZTL, sygn. 11/2056; Lukovskiy uyezd, 106–107]

Tuż przed wybuchem I wojny światowej w Rudzie mieszkały rodziny posiadające następujące nazwiska: Kawiński, Kozieł, Lasocki, Luty, Łuckiewicz, Misior, Ostolski, Rąbel, Rosa, Stosio i Wilk [APS, AGP, sygn. 211].

Brak informacji o stanowiskach archeologicznych.

Wieś powstała na bazie wójtostwa, którego grunty zostały podzielone pomiędzy chłopów  [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 176]. Istnienie „rudnika między borami”, na rzece Kopii poświadczone jest w roku 1546, kiedy to starosta latowicki oddał go w użytkowanie niejakiemu Wojciechowi Szomli.W XVI w. Ruda nie występowała jednak jako samodzielna osada, lecz wymieniano ją zawsze w kontekście Zabiela. [Lustracja maz. 1565 I, s.139]. Usamodzielniła się dopiero w XVII wieku.

Tereny na których z czasem powstała Ruda należały do dóbr książęcych, skupionych wokół ośrodka w Latowiczu. Po roku 1526, kiedy Mazowsze stało się częścią Korony, Zygmunt I Stary pozwolił na użytkowanie dóbr latowickich księżnie Annie, siostrze ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza, „dopóki za mąż wydana nie będzie” [Pawiński 1892, 94-96]. Dobra te wróciły pod zarząd królewski w roku 1537, a w roku 1545 otrzymała je królowa Bona. Całe Mazowsze, w tym starostwo latowickie przeszło pod zarząd skarbu królewskiego w roku 1557. Jego „gospodarzami” byli kolejni starostowie latowiccy. Funkcję tę pełnili m.in.: Stanisław Karwicki, oboźny koronny w l. 1565-1579, Jan Gniewosz (1579-1611). Przez większość XVII w. starostwo latowickie znajdowało się w rękach kolejnych przedstawicieli rodziny Opackich, w początkach wieku XVIII Denhoffów, a od 1731, aż do upadku Rzeczypospolitej, Czartoryskich [Starostowie, 279-281; Nowak, 125-156].

Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815). Powstały wtedy dobra skarbowe Latowicz. W ich skład wchodziła m.in. Ruda. 16 października 1835 r. dobra te zostały przekazane w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Ruda. Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. 27 maja 1861 r. dobra Latowicz zostały włączone do kompleksu majoratu Prawda. W październiku 1891 majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Rudej stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; sygn. 21376–21379; APS, HwS, sygn. 1.1.1/1862; HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Rudzie 7 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów 164 mórg i 229 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 352,72 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 22 do 25,5 morgi ziemi, stali się włościanie.

W 1909 r. funkcjonowało 9 gospodarstw w Rudzie

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Rudę zamieszkiwali katolicy, należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). Mieszkańcy Rudy wyznania rzymskokatolickiego, w dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy w 1909 r. wykazał w Rudzie obecność 71 rzymskich katolików. W 1921 r. odnotowano w Rudzie 66 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 106–107; Skorowidz, IV, 75; Rostkowski 2009, 138].

Wyznanie mojżeszowe

Na początku drugiej dekady XX stulecia w Rudzie mieszkała 6-osobowa rodzina Eli Rossijana [APS, AGP, sygn. 211, k. 7v].

W ciągu roku, od lipca 1790 do lipca 1791, odnotowano w Rudzie  6 gospodarstw, zamieszkanych przez 20 mężczyzn i 12 kobiet. Nie urodziło się w tym czasie żadne dziecko, zmarła jedna kobieta [BCz., rkps. 11185, k.17].

W 1827 r. odnotowano w Rudzie 6 domów, w których zamieszkiwały 43 osoby. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 8 domostw i 61 mieszkańców. W 1879 r. w odnotowano istnienie 7 domów z 65 mieszkańcami. Trzy dekady później w Rudzie odnotowano 71 mieszkańców. W 1912 r. w Rudzie mieszkały 63 osoby. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w Rudzie funkcjonowało 10 domostw, w których mieszkało 66 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Rudzie 85 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 211, k. 31; Tabella, II, 147; PKSG na 1880 god, 251; Lukovskiy uyezd, 106–107; Skorowidz, IV, 75; Amtliches, 70].

W 2 poł. XVI i w XVII w Rudzie eksploatowano i zapewne wytapiano tzw. rudę darniową. W W roku 1613, oprócz cały czas istniejącego rudnika, odnotowano młynik, stawek i „ról niemało” [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 147A, s. 81]. Pod koniec XVIII w. we wsi działał młyn o dwóch kołach oraz folusz o jednym kole. Działała także karczma „wiezna, nowo wybudowana, porządna”. [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 176]. Mieszkańcy wsi nie mieli własnego lasu, a w razie potrzeby korzystali z lasu różańskiego. Podstawą utrzymania mieszkańców wsi była jednak uprawa roli.

W XIX i XX w. głównym źródłem utrzymania ludności nadal pozostało rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych. W latach 30. XX wieku funkcjonowal tutaj mlyn wodny M. Mrozowskiego i W. Mrozowskiego [KAP 1930, 584].