Zgórznica

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa prawdopodobnie o charakterze topograficznym, oznaczająca miejsce położone na wzniesieniu, wzgórzu. Nazwa występowała niekiedy w formie Sgornycza, Zgornica, itp. Pierwszy zapis w formie Zgorznicza może tez sugerować odmienna interpretację nazwy, od przymiotnika zgorzały czyli spalony. Często grunty uprawne przygotowywano poprzez spalenie porastającego na nich lasu.

Tereny na których z czasem powstała Zgórznica  dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstała Zgórznica należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Zgórznica trafiła pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowała się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego), zaś po 1 listopada 1803 r. trafiła pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, Zgórznica od 1810 r. znalazła się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem miejscowość znalazla się pod władzą podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. W 1810 r. została utworzona gmina dominialna Prawda, na obszarze której znalazła się Zgórznica. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. ta gmina została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Zgórznica znalazła się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna wsi przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Zgórznica, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego osada znajdując się w powiecie łukowskim weszła w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; APS, AGP, sygn. 161; sygn. 216; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; PKSG na 1876 god, 144; PKSG na 1880 god, 279; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Zgórznica weszła w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś (wraz z folwarkiem Zgórznica) weszła w skład Gromady Zgórznica będącej elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 74]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdowała się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. 5 października 1954 r. Zgórznica znalazła się w granicach Gromady Zgórznica. Ostatecznie z dniem 1 I 1962 r. Gromada Zgórznica została zlikwidowana, zaś samą wieś Zgórznicę włączono do Gromady Toczyska [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 76; 1961, nr 11, s. 191]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Zgórznica weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r., po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazła się w granicach województwa siedleckiego, zaś od 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Lustracja Zgórznicy z roku 1789 wymienia 31 gospodarzy o następujących nazwiskach: Czerniawski (2 rodziny), Dadacz(1), Drabiński(1), Fiutak(2), Flis(1), Góral(1), Kossut (1), Kot(1), Krystyniak (2), Maciążek (1), Markowicz (1),  Osit? (2) Pawik(1), Piskorz (1), Sędkowicz(1),  Soćko (5), Staniak(1), Wilk (4), Woźny (3)   [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 178-179].

na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. wlaścicielami gospodarstw stali się chłopi noszący następujące nazwiska: Barej, Czerniawski, Domień, Drabiński (2 rodziny), Flis, Gierad (2), Kaczor, Kielczykowski, Krysztoszek, Lasota (3), Osiński, Pawik, Piskorz, Rosa (2), Soćko (4), Staniak (3), Stosio, Wilk, Woźny i Zierowski.

W wyniku doraźnych badań powierzchniowych i inspekcji odkryto 2 stanowiska archeologiczne [WKZ Siedlce]. Brak dokładnych danych o miejscach ich lokalizacji uniemożliwił weryfikację w trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1983 w ramach AZP, w czasie której nie odkryto nowego stanowiska. Śladowy materiał na jednym stanowisku ogólnikowo określono na starożytny. Na kolejnym znalezione fragmenty ceramiki i przedmiot żelazny datowano na bliżej nieokreśloną fazę wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszar 62-75].

Osada o rodowodzie prawdopodobnie jeszcze XIII wiecznym. Pierwsza wzmianka źródłowa w dokumencie księcia Trojdena dla wojewody czerskiego Krystyna odnosi się do roku 1313. Nazwę wsi zapisano wówczas Zgorznicza [Kartoteka. Zgórznica, nlb].

Tereny na których z czasem powstała Zgórznica należały do dóbr książęcych, skupionych wokół ośrodka w Latowiczu. Po roku 1526, kiedy Mazowsze stało się częścią Korony, Zygmunt I Stary pozwolił na użytkowanie dóbr latowickich księżnie Annie, siostrze ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza, „dopóki za mąż wydana nie będzie” [Pawiński1892, 94-96]. Dobra te wróciły pod zarząd królewski w roku 1537, a w roku 1545 otrzymała je królowa Bona. Całe Mazowsze, w tym starostwo latowickie przeszło pod zarząd skarbu królewskiego w roku 1557. Jego „gospodarzami” byli kolejni starostowie latowiccy. Funkcję tę pełnili m.in.: Stanisław Karwicki, oboźny koronny w l. 1565-1579, Jan Gniewosz (1579-1611). Przez większość XVII w. starostwo latowickie znajdowało się w rękach kolejnych przedstawicieli rodziny Opackich, w początkach wieku XVIII Denhoffów, a od 1731, aż do upadku Rzeczypospolitej, Czartoryskich [Starostowie, 279-281; Nowak 2005, 125-156].

Z obrębu królewszczyzny król August III Sas wydzielił młyn wraz z włóką gruntu i nadał je 11 sierpnia 1762 r. Piotrowi Olsztynowi oraz jego małżonce Ewie de domo Malinowska. Te zaś drogą spadku odziedziczyła po nich ich córka Agata Olsztyn, która wyszła za mąż za Olkiewicza. Właścicielka 16 lutego 1838 r. sporządziła testament, na mocy którego nieruchomość tę odziedziczyły jej dzieci: Onufry i Piotr Olkowicze, Franciszka Pancer de domo Olkowicz oraz Marcela Socho de domo Olkowicz. Ostatecznie dobra znalazły się w 1867 r. w rękach Barbary Żebrowskiej de domo Olkowicz. Majątek ten posiadał wtedy powierzchnię 158 mórg i 128 prętów. Majątek był obciążony długami i po prawie trzech dekadach został zlicytowany. 28 listopada 1895 r. zakupił go Walenty Kowalski vel Kowalczyk za 9005 rubli. Po jego śmierci w 1908 r. majątek w spadku trafił w trzech równych częściach w ręce jego córek: Marii Markiewicz de domo Kowalska vel Kowalczyk (żona Jerzego Markiewicza), Heleny Wandy Kowalskiej vel Kowalczyk i Anny Jadwigi Kowalskiej vel Kowalczyk. 25 września 1918 r. dwie pierwsze właścicielki zbyły posiadane części majątku swojej siostrze Annie Jadwidze i jej mężowi – Marcelemu Nenckiemu [APS, HwŁ, sygn. 2/606; Lukovskiy uyezd, 102].

Grunty przejęte przez rząd austriacki zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815). Zostały utworzone dobra skarbowe Latowicz. W ich skład wchodziła m.in. Zgórznica. 16 października 1835 r. dobra te zostały przekazane w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Zgórznica. Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. 27 maja 1861 r. dobra Latowicz zostały włączone do kompleksu majoratu Prawda. W październiku 1891 majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Zgórznicy stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; sygn. 21376–21379; APS, HwS, sygn. 1.1.1/1862; HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Zgórznicy 30 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów przeszło 1191 mórg i 187 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Za utracone grunty otrzymał odszkodowanie w wysokości 1482 rubli. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 28 do 61 mórg ziemi, stali się włościanie W 1909 r. funkcjonowało 50 gospodarstw w Zgórznicy [APL, ZTL, sygn. 11/2141; Lukovskiy uyezd, 104–105].

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Zgórznicę zamieszkiwali katolicy, należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność 19 rzymskich katolików w majątku Zgórznica i 389 we wsi Zgórznica. W 1921 r. odnotowano w Zgórznicy 447 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 75; Rostkowski 2009, 138].

Wyznanie ewangelickie

W czasie pierwszego spisu powszechnego w II Rzeczypospolitej w 1921 r. odnotowano obecność 1 osoby wyznania ewangelickiego [Skorowidz, IV, 75].

Inne wyznania chrześcijańskie

Spis urzędowy z 1909 wykazał obecność 10 mariawitów w Zgórznicy. W czasie pierwszego spisu powszechnego w II Rzeczypospolitej w 1921 r. odnotowano obecność 17 osób innych wyznań chrześcijańskich. Wszyscy prawdopodobnie byli mariawitami [Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 75].

Nauka dzieci ze Zgórznicy była związana z placówką oświatową w Toczyskach. Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie w Toczyskach koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była to szkoła powszechna najniższej rangi. Stopniowo wzrastała ranga szkoły w Toczyskach. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Toczyskach uzyskała status publicznej szkoły powszechnej II stopnia z 3 etatami pedagogicznymi i 6 klasami. Swoim zasięgiem w 1938 r. objęła miejscowości: Toczyska, Zgórznicę i Kadzidła. Nauczycielami tej szkoły tuż przed wybuchem II wojny światowej byli: Edward Luty, Władysława Kłos i Lucyna Kazimierczak. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało w niej 201 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała polska szkoła ludowa. Jej nauczycielem był E. Luty. Od września 1944 r. nauka w szkole powszechnej w Toczyskach toczyła się w klasach I–VI. Od 1947 r. była to już szkoła 7-klasowa. Uczęszczały do niej dzieci z Toczyska i Zgórznicy. Wkrótce szkoła uzyskała status 7-klasowej placówki oświatowej. Funkcję pedagogów w szkole publicznej w Toczyskach w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Edward Luty, Ludwik Sobkowiak, Bogdan Duczmal, Teofila Szlasa, Józef Dziurdziak, Piotr Lasota i Henryka Lasota [APS, ISŁ, sygn. 50].

Według lustracji z roku 1565 w Zgórznicy było 16 kmieci. Obok wsi,  na rzece Świder, działał młyn o jednym kole korzecznym. Lustracja z 1660 już o nim nie wspomina, ale w 1789 odnotowano „młynek o dwóch kołach reparacji potrzebujący” [Lustracja maz. 1565 I, s.135; AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s.180].

W ciągu roku, od lipca 1790 do lipca 1791, odnotowano w Zgórznicy 27 gospodarstw, zamieszkanych przez 75 mężczyzn i 73 kobiety. Urodziło się w tym czasie 7 chłopców i 5 dziewczynek, nikt nie zmarł [BCz., rkps. 11185, k. 17].

W 1827 r. odnotowano w Zgórznicy 32 domy, w których zamieszkiwało 181 osób. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowały 33 domostwa i 224 mieszkańców. W 1879 r. w odnotowano istnienie 33 domów z 331 mieszkańcami. Trzy dekady później wykazano w Zgórznicy 481 mieszkańców (19 w majątku i 399 we wsi). Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce we wsi Zgórznica funkcjonowało 67 domostw, w których mieszkało 319 osób, zaś w Folwarku Zgórznica – 2 domy i 35 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Zgórznicy 566 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; Tabella, II, 330; PKSG na 1880 god, 203; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 75; Amtliches, 70].

Zgórznica zaliczana była przez zarządców starostwa latowickiego do tzw. wsi borowych – położonych na dość ubogich, piaszczystych glebach pozyskanych z karczunku lasów. Lustracje z XVI i XVII w odnotowują w niej 8 włók kmiecych i 2 wójtowskie. Dużym zniszczeniom i wyludnieniu uległa wieś na skutek wojen z połowy XVII wieku. W roku 1660 z 10 włók, uprawianych było jedynie 1,5 a „drugie pusto leżą” [Lustracja maz. 1565 I, s.134; Lustracja maz. 1660 II, s. 222].

Ważną rolę w gospodarce Zgórznicy odgrywały lasy. W lustracji z 1565 podkreślono, że przy wsi „jest boru niemało, wzdłuż mila, a wszerz ½ mile: jest drzewo tylko sosnowe do budowania godne. Ludzie ze wsi przyległych używają suchych drew i na budowanie”. Podobnie bór ten opisywano niemal sto lat później, natomiast w roku 1789 odnotowano, że leżące przy wsi obszerny las jest już tylko wspomnieniem, „bo go ze szczętem na pola wycięli” [Lustracja maz. 1565 I, s.135; AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s.180].

Mieszkańcy Zgórznicy mieli także dostęp do rozległych łąk na Świdrem [Lustracja maz. 1565 I, s.135].

Z powodu oddalenia od istniejących w starostwie folwarków, mieszkańcy Zgórznicy nie byli generalnie pociągani do pańszczyzny, z wyjątkiem tzw. tłoków (tłuk), głównie w czasie żniw. W zamian płacili czynsz oraz zobowiązani byli do dostarczania określonej ilości kur, kapłonów, żyta, grzybów itp.

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych. W 1930 r. majątek ziemski w Zgórznicy należał do Aliny i Marcelego Nenckich. We wsi była też komunikacja samochodowa prowadzona przez E. Flisowskiego Działo Stowarzyszenie Mleczarskie oraz młyny wodne J. Fliskowskiego [KAP 1930, 584]

W rejestrach gminnych figuruje dom drewniany na podwalinie z kamienia, wzniesiony w połowie lat 30. XX w. przez małżeństwo Zalewskich. Drugi dom drewniany na podwalinie z kamienia. Trzeci dom drewniany na podwalinie z kamienia z okresu międzywojennego. Cegielnia prawdopodobnie pochodząca z okresu międzywojennego.

14 lutego 1831 r. została stoczona bitwa między wojskami polskimi gen. Józefa Dwernickiego a oddziałami rosyjskimi dowodzonymi przez generała Fiodora Geismara [Strzeżek 2010]. Bitwa ta jest znana jako bitwa pod Stoczkiem, dlatego więcej szczegółów pod hasłem Stoczek Łukowski

28 kwietnia 1944 r. został zastrzelony przez Niemców Stanisław Czub [https://zastawie-netau.net/wykaz_zbrodni/ [dostęp: 29.02.2024].