Zabiele

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa prawdopodobnie o charakterze topograficznym. W dawnej terminologii „biel”, „biela” oznaczało tereny podmokłe, bagniste, niski bagnisty las lub zarośla. 

Tereny na których z czasem powstało Zabiele dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstało Zabiele należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Zabiele trafiło pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowały się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego), z dniem 1 listopada 1803 r. pod jurysdykcją szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, od 1810 r. osada znalazła się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej bowiem trafiła pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu gminy dominialnej Prawda, Zabiele znalazły się w jurysdykcji tamtejszego wójta. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda wraz z Zabielem została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Zabiele znalazły się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Zabiele, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, ujęto w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego wieś znajdując się w powiecie łukowskim weszła w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 159; sygn. 218; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, II, 302; PKSG na 1876 god, 158; PKSG na 1878 god, 160; PKSG na 1880 god, 199; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Zabiele weszły w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie osada stworzyła samodzielną Gromadę Zabiele, będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 75]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Zabiele znajdowały się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. 5 października 1954 r. Zabiele znalazły się w granicach Gromady Zgórznica. Z dniem 1 I 1962 r. została ona rozwiązana, zaś wieś Zabiele (wraz z Kolonią Wólka Poznańska) zostały włączone do Gromady Stoczek Łukowski [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 76; 1961, nr 11, s. 191]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Osada weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Zabiele, po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazły się w granicach województwa siedleckiego, zaś od 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Lustracja z roku 1613 wymienia kmieci o nazwiskach Lasota i Rogala [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 147A, s. 77]. Lustracja Zabiela z roku 1789 wymienia 19 gospodarzy o następujących nazwiskach: Czerniawski (1 rodzina), Kunka (1), Kusio (1), Lasota (4), Luty (1), Machniak (1), Misiura (1), Pasek (2),   Soćko (1), Szymaniak(1), Urbaniak (1), Wilk (4)  [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 177].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarstwa uzyskali chłopi noszący następujące nazwiska: Barej, Dadacz, Jaworski, Kunka, Kusio, Lasota, Luty (4 rodziny), Majchrzak (2), Markowicz, Mazurowski, Misior, Mularczyk, Piskorz, Płak, Ptak, Rosa, Sierocki, Soczewka, Soćko i Wilk (2).

Jedyne znane stanowiska odkryte w bliżej nieznanych okolicznościach pochodzi z dawnych badań powierzchniowych [zbiory IA UW]. Znalezione pojedyncze fragmenty ceramiki datowano ogólnikowo na przełom epok brązu i epoki żelaza oraz wczesne średniowiecze. Natomiast prowadzone w roku 1983 systematyczne badania powierzchniowe w ramach AZP nie przyniosły nowych odkryć [NID, AZP obszar 62-76].

Powstała zapewne w pierwszej połowie XVI w. Odnotowana w rejestrze poborowym z roku 1540 jako Zabyelie [AGAD, ASK I, k. 58v].

Tereny na których z czasem powstało Zabiele należały do dóbr książęcych, skupionych wokół ośrodka w Latowiczu. Po roku 1526, kiedy Mazowsze stało się częścią Korony, Zygmunt I Stary pozwolił na użytkowanie dóbr latowickich księżnie Annie, siostrze ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza, „dopóki za mąż wydana nie będzie” [Pawiński 1892, 94-96]. Dobra te wróciły pod zarząd królewski w roku 1537, a w roku 1545 otrzymała je królowa Bona. Całe Mazowsze, w tym starostwo latowickie przeszło pod zarząd skarbu królewskiego w roku 1557. Jego „gospodarzami” byli kolejni starostowie latowiccy. Funkcję tę pełnili m.in.: Stanisław Karwicki, oboźny koronny w l. 1565-1579, Jan Gniewosz (1579-1611). Przez większość XVII w. starostwo latowickie znajdowało się w rękach kolejnych przedstawicieli rodziny Opackich, w początkach wieku XVIII Denhoffów, a od 1731, aż do upadku Rzeczypospolitej, Czartoryskich [Starostowie, 279-281; Nowak,125-156].

Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815). Zostały utworzone dobra skarbowe Latowicz. W ich skład wchodziły m.in. Zabiele. 16 października 1835 r. dobra te zostały przekazane w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Zabiele. Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. 27 maja 1861 r. dobra Latowicz zostały włączone do kompleksu majoratu Prawda. W październiku 1891 majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Zabielach stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; sygn. 21376–21379; APS, HwS, sygn. 1.1.1/1862; HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Zabielach 25 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów przeszło 1119 mórg i 272 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Za utracone grunty otrzymał odszkodowanie w wysokości 1016,25 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 28 do 61 mórg ziemi, stali się włościanie).

W 1909 r. funkcjonowały 34 gospodarstwa w Zabielach [APL, ZTL, sygn. 11/2128; Lukovskiy uyezd, 104–105].

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Zabiele zamieszkiwali katolicy, należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność w Zabielach 263 rzymskich katolików. W 1921 r. odnotowano w Zabielach 319 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 75; Rostkowski 2009, 138].

Według lustracji z roku 1565 w Zabielu było 12 kmieci.

W ciągu roku, od lipca 1790 do lipca 1791, odnotowano w Zabielu 18 gospodarstw, zamieszkanych przez 49 mężczyzn i 32 kobiety. Urodziła się w tym czasie 1 dziewczynka, zmarła 1 kobieta w połogu [BCz., rkps. 11185, k. 17].

W 1827 r. odnotowano w Zabielach 20 domów, w których zamieszkiwały 103 osoby. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 27 domostw i 159 mieszkańców. W 1879 r. w odnotowano istnienie 26 domów z 193 mieszkańcami. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność 263 mieszkańców w Zabielach. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w Zabielach funkcjonowało 48 domostw, w których mieszkało 319 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Zabielach 354 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; Tabella, II, 302; PKSG na 1880 god, 199; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 75; Amtliches, 70].

Zabiele zaliczane było przez zarządców starostwa latowickiego do tzw. wsi borowych – położonych na dość ubogich, piaszczystych glebach pozyskanych z karczunku lasów. Grunty należące do Zabiela określano jednak zwykle jako „średnie”.  Lustracje z XVI i XVII w odnotowują we wsi  5,5 włók kmiecych. Dużym zniszczeniom i wyludnieniu uległa wieś na skutek wojen z połowy XVII wieku. W roku 1660 z 5,5 włók, uprawiana była tylko jedna [Lustracja maz. 1565 I, s.135; Lustracja maz. 1660 II, s. 223].

Bardzo korzystne dla rozwoju gospodarczego Zabiela było jego „strategiczne” położenie nad rzekami Świdrem i Kopią. Na grobli, którą biegła droga pobierano opłatę od wozów i koni, tzw. grobelne. Przy szlaku obok grobli prowadzili działalność dwaj karczmarze.  Położenie takie stwarzało także dogodne warunki dla funkcjonowania młynów. W roku 1565 przy samej wsi były dwa „młyniki”, nieco dalej na rzece Kopii kolejne dwa, tzw. młyn Lukassowey i Bobry [Lustracja maz. 1565 I, s. 138-139; Lustracja maz. 1660 II, s. 223].

Z powodu oddalenia od istniejących w starostwie folwarków, mieszkańcy Zabiela nie byli generalnie pociągani do pańszczyzny, z wyjątkiem tzw. tłoków (tłuk), głównie w czasie żniw. W zamian płacili czynsz oraz zobowiązani byli do dostarczania określonej ilości kur, kapłonów, żyta, grzybów itp.

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

23 października 1943 r. został zastrzelony przez żandarmerię niemiecką Henryk Rycio [https://zastawie-netau.net/wykaz_zbrodni/ [dostęp: 29.02.2024]].