Wólka Różańska

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa Wólka (Wola, Wolica) oznaczała wieś założoną na surowym korzeniu, czyli na pustej ziemi, z uwolnieniem na określoną ilość lat od wszelkich lub większości służb, powinności i czynszów dla właściciela [Gloger 1903, 4, 463]. Druga część nazwy nawiązuje do wsi Róża, na gruntach której powstała (patrz hasło: Stara Róża).

Tereny na których z czasem powstała Wólka Różańska  dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstała Wólka Różańska należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Wólka Różańska trafiła pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowała się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafiła pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką, od 1810 r., znalazła się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem miejscowość ta została objęta władzą podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. W 1810 r. została utworzona gmina dominialna Prawda, na obszarze której znalazła się Wólka Różańska. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda podlegała komisarzowi obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Wólka Różańska znalazła się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Wólki Różańskiej przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy osada, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego Wólka Różańska znajdując się w powiecie łukowskim weszła w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; APS, AGP, sygn. 160; sygn. 217; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; PKSG na 1876 god, 146; PKSG na 1880 god, 178; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności wieś weszła w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie Wólka Różańska (wraz z Kolonią Kadzidło) stworzyła samodzielną Gromadę Wólka Różańska będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 75]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Wólka Różańska znajdowała się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. W dniu 5 października 1954 r. Wólka Różańska znalazła się w granicach Gromady Róża Stara. Ostatecznie z dniem 1 I 1962 r. osada znalazła się w Gromadzie Toczyska, powstałej po przekształceniu Gromady Róża Stara [APS, AGP, sygn. 90; sygn. 152; Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1961, nr 11, s. 192]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Wólka Różańska weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. osada, po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazła się w granicach województwa siedleckiego, zaś od 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Lustracja Wólki Różańskiej z roku 1789 wymienia 14 gospodarzy o następujących nazwiskach: Drabarczyk (2 rodziny), Drozd (1), Dynek (1), Jasek (1), Konopacki (1),  Miernicki (5), Mularczyk (2), Popiel (1) [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 174].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarstwa otrzymaly rodziny noszące następujące nazwiska: Drabarz (2 właścicieli), Josek, Kosior, Markowicz, Miernicki, Mularczyk (3), Olkowicz, Rosa, Seges, Soćko i Stosio.

Tuż przed wybuchem I wojny światowej w Wólce Różańskiej obecne były osoby posiadające następujące nazwiska: Drabarz, Futak, Jasek, Kaczor, Krawczyk, Lasota, Markowicz, Miernicki, Mularczyk, Olkowicz, Osiak, Piskorz, Piszczek, Pliska, Pucyk, Seges, Słomka, Soćko, Stosio i Wardak [APS, AGP, sygn. 217].

Jedyny ślad osadnictwa w postaci ułamka ceramiki naczyniowej nieokreślonej chronologicznie pochodzi z dawnych penetracji powierzchniowych [zbiory IA UW]. Natomiast prowadzone systematyczne badania powierzchniowe w roku 1983 w ramach AZP nie ujawniły nowych stanowisk [NID, AZP obszar 62-76].

Osada powstała zapewne na przełomie XVI i XVII w. Po raz pierwszy pojawia się w źródłach w roku 1613 [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 147A, s. 75].

Tereny na których z czasem powstała Wólka Różańska należały do dóbr książęcych, skupionych wokół ośrodka w Latowiczu. Po roku 1526, kiedy Mazowsze stało się częścią Korony, Zygmunt I Stary pozwolił na użytkowanie dóbr latowickich księżnie Annie, siostrze ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza, „dopóki za mąż wydana nie będzie” [Pawiński 1892, 94-96]. Dobra te wróciły pod zarząd królewski w roku 1537, a w roku 1545 otrzymała je królowa Bona. Całe Mazowsze, w tym starostwo latowickie przeszło pod zarząd skarbu królewskiego w roku 1557. Jego „gospodarzami” byli kolejni starostowie latowiccy. Funkcję tę pełnili m.in.: Stanisław Karwicki, oboźny koronny w l. 1565-1579, Jan Gniewosz (1579-1611). Przez większość XVII w. starostwo latowickie znajdowało się w rękach kolejnych przedstawicieli rodziny Opackich, w początkach wieku XVIII Denhoffów, a od 1731, aż do upadku Rzeczypospolitej, Czartoryskich [Starostowie, 279-281; Nowak, 125-156].

Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego. Zostały utworzony dobra skarbowe Latowicz. W ich skład wchodziła m.in. Wola Różańska. 16 października 1835 r. dobra te zostały przekazane w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Woli Różańskiej. Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. 27 maja 1861 r. dobra Latowicz zostały włączone do kompleksu majoratu Prawda. W październiku 1891 majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Woli Różańskiej stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; sygn. 21376–21379; APS, HwS, sygn. 1.1.1/1862; HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Wólce Różańskiej 15 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów przeszło 408 mórg, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Za utracone grunty otrzymał odszkodowanie w wysokości 373,25 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 23 do 26,5 morgi ziemi, stali się włościanie.

W 1909 r. funkcjonowało 20 gospodarstw w Wólce Różańskiej [APL, ZTL, sygn. 11/2122; Lukovskiy uyezd, 104–105].

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Wólkę Różańską zamieszkiwali katolicy, należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność w Wólce Różańskiej 155 rzymskich katolików. W 1921 r. odnotowano w Wólce Różańskiej 179 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 75; Rostkowski 2009, 138].

Inne wyznania chrześcijańskie

W czasie pierwszego spisu powszechnego w II Rzeczypospolitej w 1921 r. odnotowano obecność 1 osoby zaliczonej do innych wyznań chrześcijańskich. Prawdopodobnie była to osoba wyznająca mariawityzm [Skorowidz, IV, 75].

Wyznanie mojżeszowe

W marcu 1866 r. jednym z gospodarstw w Wólce Różańskiej został uwłaszczony Berek Filizersztejn [APL, ZTL, sygn. 2122, s. 3].

Pierwsza placówka oświatowa w Wólce Różańskiej powstała w marcu 1949 r., będąc filią szkoły w Starej Róży [APS, ISŁ, sygn. 49].

W ciągu roku, od lipca 1790 do lipca 1791, odnotowano w Wólce Różańskiej 10 gospodarstw, zamieszkanych przez 38 mężczyzn i 33 kobiety. Nie urodziło się w tym czasie żadne dziecko, zmarły 2 osoby (kobieta i mężczyzna) [BCz., rkps. 11185, k. 17].

W 1859 r. odnotowano w Wólce Różańskiej 15 domów, w których zamieszkiwało 91 osób. Przeszło dwie dekady później (1879 r.) funkcjonowało 15 domostw i 128 mieszkańców. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność 155 mieszkańców. Trzy lata później w Wólce Różańskiej odnotowano 159 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w Wólce Różańskiej funkcjonowało 28 domostw, w których mieszkało 180 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie zanotowały w Wólce Różańskiej 274 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 217, k. 35; PKSG na 1880 god, 178; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 75; Amtliches, 70].

 Wólka Różańska zaliczana była przez zarządców starostwa latowickiego do tzw. wsi borowych – położonych na dość ubogich, piaszczystych glebach pozyskanych z karczunku lasów. Wólka Różańska była wsią raczej małą. W roku 1613 odnotowano w niej 5,5 włóki [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 147A, s. 75].

Z powodu oddalenia od istniejących w starostwie folwarków, mieszkańcy Wólki Różańskiej nie byli generalnie pociągani do pańszczyzny, z wyjątkiem tzw. tłoków (tłuk), głównie w czasie żniw. W zamian płacili czynsz oraz zobowiązani byli do dostarczania określonej ilości kur, kapłonów, żyta, grzybów itp.

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

W rejestrach gminnych odnotowano Dom drewniany na podwalinie z kamienia pochodzący z początku XX w.