Turzec

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa nawiązuje zapewne do tura. Turznikiem w dawnej Polsce nazywano specjalny oszczep, służący do polowania na tury.

W okresie przedrozbiorowym Turzec położony był w ziemi stężyckiej województwa sandomierskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Turzec trafił pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdował się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafił pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką, Turzec od 1810 r. znalazł się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem miejscowość ta trafiła pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. W związku z tym, że Turzec był wsią prywatną, stanowiąc zasadniczą cześć dóbr Turzec, została w 1810 r. utworzona gmina dominialna o takiej samej nazwie. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Turzec została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Turzec znalazł się w gminie Tuchowicz powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Turzec, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazł się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego osada znajdując się w powiecie łukowskim weszła w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 438–439; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, II, 245; PKSG na 1876 god, 198; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Turzec wszedł w skład Gminy Tuchowicz powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś stworzyła wraz z Kolonią Turzec samodzielną Gromadę Turzec będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 549; Skorowidz, IV, 76–77]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Turzec znajdował się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Tuchowicz. 5 października 1954 r. Turzec znalazł się w granicach Gromady Ruda. Jednak już z dniem 15 października 1957 r. została ona przekształcona w Gromadę Kobiałki Stare. Ostatecznie z dniem 1 I 1862 r. ostatnia została zlikwidowana, zaś Turzec włączono do Gromady Stoczek Łukowski [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1957, nr 8, s. 39; 1961, nr 11, s. 191]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Turzec wszedł w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Turzec, po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazł się w granicach województwa siedleckiego. 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, znalazł się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarstwa w Turzcu uzyskali chłopi noszący następujące nazwiska: Ciołek (7 rodzin), Kępa (2), Kosmowski, Król (2), Mielcarz (4), Sicz, Stefaniak (2) i Walo.

W 1909 r. nabywcami działów ziemi we wsi (kolonii) byli: Kazimierz Barej, Wojciech Bartosiak, Wojciech Błaszkiewicz, Walenty Bogusz, Michał Borkowski, Michał Ciołek, Stanisław Ciołek, Karol Dawidek, Aleksander Dobrowolski, Wojciech Duda, Wawrzyniec Fronc, Wincenty Gazda, Franciszek Grygiel, Jan Kachniarz, Jakub Kachniarz, Józef Kempa (Kępa), Andrzej Kępka (Kempka), Franciszek Kępka (Kempka), Józef Kępka (Kempka), Jan Kosmowski, Paweł Kowalczyk, Szymon Kowalczyk, Paweł Kowalski, Józef Kozik, Marianna Kricka, Szymon Król, Walenty Król, Szymon Kruk, Michał Kubaczewski, Aleksander Lewandowski, Mateusz Luty, Wojciech Łuckowicz, Franciszek Maciejak, Józef Maletka, Antoni Markosik, Józef Mielcarz, Piotr Nagadowski, Piotr Olender, Antoni Ostryż, Andrzej Płatek, Mikołaj Rączka, Paweł Romanowski, Paweł Rossa (Rosa), Piotr Rossa, Stanisław Stankiewicz, Jakub Stefaniak, Jan Stefaniak, Marcin Szewczak, Wojciech Wielgomas, Jan i Marianna Wierzbiccy, Onufry Wiśniewski i Stanisław Wysocki.

W trakcie prowadzonych w roku 2006 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 2 śladowe stanowiska. Z jednego pochodzi odpad krzemienny z bliżej nieokreślonej epoki kamienia. Z kolejnego ceramika dwufazowa: z bliżej nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza i okresu nowożytnego (XVI-XVII w.) [NID, AZP obszar 62-76].

Turzec powstał zapewne w XVI wieku. Pierwsza wzmianka źródłowa pochodzi z rejestru poborowego z roku 1569. Nazwę wsi zapisano wówczas jako: Thurzi Ostrow seu Thurzec [AGAD, ASK I, sygn. 8, k. 441v]. W kolejnych latach konsekwentnie występuje nazwa Turzec.

Tereny na których z czasem powstał Turzec stanowiły własność szlachecką. Były częścią dóbr wilczyskich, czy szerzej żelechowskich. Od XV wieku tereny te należały do Ciołków-Żelechowskich. W rękach tej rodziny  pozostawały do schyłku XVI wieku. Następnie  przeszły w ręce  Gostomskich, m.in. Anzelma, wojewody rawskiego, następnie jego synów -Stanisława i Hieronima. W drugiej połowie XVII w. ich posesorką była Marianna z Gembickich Ossolińska, wdowa po Franciszku Hieronimie Gostomskim [Bis 2021, 303-305].

W wieku XVIII omawiane dobra należały do Jerzego Ignacego Lubomirskiego, chorążego koronnego. Po jego śmierci, w roku 1754  należące do niego dobra podzielono na trzy schedy między jego synów  Adolfa, Jerzego i Franciszka oraz  żonę Joannę de Stein. Klucz żelechowski (w tym zapewne Turzec) oraz  ciechomiński  znalazły się w schedzie drugiej (Jerzego). Faktyczną opiekunką dóbr była jego matka Joanna de Stein  [APRz, Archiwum Lubomirskich, sygn. 15, s. 49- 50]. W roku 1784, jako właściciel wsi występuje Baltazar Jasieński, pisarz ziemski czerski [Regestr diecezjów, 365].

W chwili upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów dobra Turzec znajdowały się w rękach Piotra Dąbrowskiego. 24 czerwca 1805 r. majątek ten został odkupiony za 55000 złp. przez Jakuba Soćko herbu Roląsław. Właściciel ten zmarł 21 maja 1828 r. w Turzcu. Na dziesięć dni przed śmiercią spisał testament, na mocy którego dobra Turzec odziedziczył jego syn Wawrzyniec Soćko herbu Roląsław. Władał tym majątkiem do chwili śmierci w listopadzie 1840 r. Wawrzyniec również sporządził testament 24 września 1840 r., w którym Turzec zapisał w trzech równych częściach swoim synom: Ludwikowi, Joachimowi i Janowi Soćkom herbu Roląsław. Ostatni z nich był księdzem. Postanowił swoją część majątku przekazać w darze swojemu rodzeństwu. Tym sposobem od 10 sierpnia 1842 r. współwłaścicielami 1/3 dóbr stali się: Ludwik, Joachim, Anotnina i Paulina Soćkowie oraz Marianna Krasuska de domu Soćko. Rodzeństwo nie cieszyło się zbyt długo swoim nowym nabytkiem, gdyż ks. Jan Soćko 22 października 1842 r. odwołał swoją darowiznę. Przywrócenie mu majątku trwało bardzo długo i dopiero zostało to usankcjonowane wyrokiem Trybunału Cywilnego Guberni Podlaskiej z 17 lutego 1844 r. oraz wyrokiem Sądu Apelacyjnego Królestwa Polskiego z 8 listopada 1844 r. Jeden z wymienionych – Joachim Józef Benedykt Soćko odkupił obie części majątku Turzec znajdujące się w rękach jego braci. Najpierw 28 grudnia 1847 r. odkupił od ks. Jana Soćki a następnie 28 czerwca 1856 r. od Ludwika Soćki. Tym sposobem doszło do scalenia majątku Turzec. Stan ten przetrwał aż do 1883 r. Wtedy po śmierci Joachima Soćki majątek Turzec odziedziczyli w czterech równych częściach: Marianna Natalia Radłowska de domo Soćko, Zofia Pogorzelska de domo Soćko, Bronisław Józef Soćko i Alfons Alfred Soćko. Ten ostatni 4 czerwca 1884 r. swoją część dóbr odsprzedał swojej siostrze Mariannie Natalii. Na dobrach Turzec ciążyły długi, które niespłacane doprowadziły do zlicytowania majątku. Jesienią 1886 r. nabył je Władysław Radłowski (mąż Marianny Natalii de domo Soćko) za 18120 rubli. Po jego śmierci w charakterze spadku posiadłość tę przejęły 25 września 1907 r. jego córki: Józefa Regina Giebartowska de domo Radłowska i Władysława Halina Radłowska. W maju 1909 r. z dóbr Turzec został wyodrębniony ogród (456 sążni), który uzyskał odrębną księgę hipoteczną. Obie właścicielki majątku 3 czerwca 1909 r. zdecydowały się na sprzedaż majątku Turzec 53 właścicielom za łączną sumę 62195 rubli, co oznaczało jego rozparcelowanie na kolonie o różnej powierzchni do 1,5 do 15 dziesięcin. Po 1909 r. doszło do kolejnych zmian własnościowych w obrębie kolonii poprzez ich dziedziczenie przez spadkobierców lub też sprzedaż osobom trzecim [APS, HwŁ, sygn. 2/469; ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1/10, s. 50; APL, ASCPRK w Wilczyskach, sygn. 2.4/18, s. 62; sygn. 2.4/19, s. 85; ASCPRK w Stoczku, sygn. 2.4/29, s. 64; sygn. 2.4/50, s. 84; Lukovskiy uyezd, 148–149].

W 1886 r. z obszaru dóbr Turzec została wyodrębniona część zwana Staw Turzec. Jej właścicielem był Władysław Gabriel Radłowski. Po jego śmierci w charakterze spadku posiadłość tę przejęły 25 września 1907 r. jego córki: Józefa Regina Giebartowska de domo Radłowska i Władysława Halina Radłowska. Obie właścicielki sprzedały Staw Turzec Herszkowi Godengodowi za 100 rubli w dniu 29 kwietnia 1909 r. Prawie ćwierć wieku później (16 lutego 1933 r.) H. Godengod zbył ten majątek Jankielowi Lejbie Zymanowi, który po kilku tygodniach (30 marca 1933 r.) odstąpił Szmulowi Zarwelowi Wajnbergowi i Chanie Tywce Wajnberg de domo Godengod. Ostatecznie 7 listopada 1938 r. posiadłość tę zakupił Józef Kosmowski [APS, HwŁ, sygn. 2/472; Raczyński Wacław notariusz przy Wydziale Hipotecznym Sądu Okręgowego w Siedlcach, sygn. 27, akt nr 66 i nr 185 z 1933 r.; ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1/10, s. 50].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 13 lutego 1868 r. doszło do powstania w Turcu 20 gospodarstw, których pełnoprawnymi posiadaczami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadaczy dóbr Turzec. Łączna powierzchnia gruntów 131 mórg i 253 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru majątku. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 1250,71 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 5 do 9,6 morga ziemi, stali się włościanie.

W 1909 r. w Turzcu funkcjonowało 20 gospodarstw chłopskich[APL, ZTL, sygn. 11/2098; APS, AGP, sygn. 214; HwŁ, sygn. 2/1482; Lukovskiy uyezd, 148–149].

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym mieszkańcy wsi Turzec wyznania rzymskokatolickiego podlegali parafii w Wilczyskach. W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy w 1909 r. wykazał w Turcu obecność 173 rzymskich katolików (149 we wsi i 24 w majątku). W 1921 r. odnotowano 249 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 148–151; Skorowidz, IV, 77; Rostkowski 2009, 138].

Wyznanie mojżeszowe

Spis urzędowy w 1909 r. wskazał na fakt zamieszkania w majątku Turzec 6 osób wyznania mojżeszowego. W czasie pierwszego spisu powszechnego w II Rzeczypospolitej w 1921 r. odnotowano obecność 3 osób wyznania mojżeszowego [Lukovskiy uyezd, 148–149; Skorowidz, IV, 77].

Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie w Turzcu koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była to szkoła powszechna najniższej rangi. Stopniowo wzrastała jej ranga. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Turzcu uzyskała status publicznej szkoły powszechnej I stopnia z 1 etatem pedagogicznym i 4 klasami. Swoim zasięgiem w 1938 r. objęła miejscowość Turzec. Nauczycielem tuż przed wybuchem II wojny światowej była Leokadia Kubiak. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało w niej 47 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała w Turzcu polska szkoła ludowa. Jej nauczycielem była L. Kubiak. Od września 1944 r. nauka w szkole powszechnej toczyła się w klasach I–IV. Dalej dzieci kontynuowały naukę w szkołach we Wnętrzne i Szyszkach. W połowie lat 50. szkoła w Turcu posiadała już status 6-kalsowej. Uczęszczały do niej dzieci również z Kolonii Łukocz. Dzieci naukę w klasie VII kontynuowały w szkołach w Szyszkach i w Starych Kobiałkach. Funkcję pedagogów w szkole publicznej w Turzcu w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Anna Skwarek, Michał Pełeć, Janina Antolik, Stefania Stachirska i Irena Chojęta [APS, ISŁ, sygn. 51].

W roku 1787 Turzec zamieszkiwało 46 katolików (w tym 20 mężczyzn, 17 kobiet i 9 dzieci) oraz 19 Żydów (w tym 2 mężczyzn, 2 kobiety i 15 dzieci). Nie stwierdzono osób liczących ponad 80 lat [Spis 1787, 142]. W 1827 r. odnotowano w Turzcu 10 domów, w których zamieszkiwało 87 osób. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 10 domostw i 60 mieszkańców. W 1879 r. w odnotowano istnienie 10 domów z 74 mieszkańcami. Trzy dekady później było 179 mieszkańców (149 we wsi i 30 w majątku). Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce we wsi Turzec funkcjonowało 20 domostw, w których mieszkało 107 osób, zaś w Kolonii Turzec – 23 domostwa i 145 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Turzcu 297 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 287v; Tabella, II, 245; PKSG na 1880 god, 267; Lukovskiy uyezd, 148–151; Skorowidz, IV, 77; Amtliches, 70].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. pozostawało rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych warunków takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

W rejestrach gminnych odnotowano: dom drewniany na podmurówce pochodzący z lat 20. XX w., drewniany budynek dawnej szkoły pochodzący z okresu międzywojennego, Krzyż drewniany postawiony w 1942 r. przez mieszkańców wsi.