Toczyska

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa prawdopodobnie o charakterze topograficznym. „Stoczek”, „toczek” to dawny termin określający źródło, strumyk, krętą rzekę, a także pochyłość terenu, zbocze. Nazwa występowała niekiedy w formie Thocziska.

Tereny na których z czasem powstały Toczyska  dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra. (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstały Toczyska należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Toczyska trafiły pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowały się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafiły pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, Toczyska od 1810 r. znalazły się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem miejscowość ta trafiła pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu gminy dominialnej Prawda – Toczyska znalazły się w jurysdykcji tamtejszego wójta. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda wraz z Toczyskami zostały objęte władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Toczyska znalazły się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat ten znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Toczysk przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy osada, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego Toczyska weszły w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 213; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, II, 235; PKSG na 1876 god, 197; PKSG na 1878 god, 161; PKSG na 1880 god, 266; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Toczyska weszły w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś Toczyska wraz z wsią Soćki stworzyły samodzielną Gromadę Toczyska będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 75]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Toczyska znajdowały się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. 5 października 1954 r. Toczyska znalazły się w granicach Gromady Zgórznica. Z dniem 1 I 1962 r. Gromada ta została rozwiązana, zaś wieś Toczyska, wraz z Kolonią Toczyska i wsią Zgórznica, utworzyły Gromadę Toczyska [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1961, nr 11, s. 191]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Toczyska weszły w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. , po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazły się w granicach województwa siedleckiego. 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, lokowały się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Włóka Gniewkowska alias Gierowska, role zwane Turzec [Lustracja maz. 1660 II, s. 221-222].

Lustracja Toczysk z roku 1789 wymienia 23 gospodarzy o następujących nazwiskach: Dadacz (1 rodzina), Drabiński (3), Drozd (1), Kaczor (3), Kiełczak (1), Lasota (1), Leszek (1), Luty (2), Pisek (1). Rąbel (4), Redo (2), Rossa (2), Stosio (1) [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 170-171].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. właścicielami gospodarstw stali sie chłopi noszący następujące nazwiska: Asiński, Barej, Dadacz, Drabiński (2 rodziny), Flis, Gelio, Kaczor, Lasota, Lech, Luty (2), Martyn, Piskorz (3), Piszczak, Plak (2), Rąbel (6), Reda, Rosa (10), Stosio, Urbanek (2), Walecki, Wilk (2) i Zwirowski.

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1983 w ramach AZP [NID, AZP obszar 62-76].

Osada ma dawną metrykę. Pierwsza wzmianka dotyczy roku 1472, kiedy Toczyska wraz z okolicznymi wsiami miały zostać włączone do parafii w Stoczku [Nowacki, 1964, 542].

Tereny na których z czasem powstały Toczyska należały do dóbr książęcych, skupionych wokół ośrodka w Latowiczu. Po roku 1526, kiedy Mazowsze stało się częścią Korony, Zygmunt I Stary pozwolił na użytkowanie dóbr latowickich księżnie Annie, siostrze ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza, „dopóki za mąż wydana nie będzie” [Pawiński 1892, 94-96]. Dobra te wróciły pod zarząd królewski w roku 1537, a w roku 1545 otrzymała je królowa Bona. Całe Mazowsze, w tym starostwo latowickie przeszło pod zarząd skarbu królewskiego w roku 1557. Jego „gospodarzami” byli kolejni starostowie latowiccy. Funkcję tę pełnili m.in.: Stanisław Karwicki, oboźny koronny w l. 1565-1579, Jan Gniewosz (1579-1611). Przez większość XVII w. starostwo latowickie znajdowało się w rękach kolejnych przedstawicieli rodziny Opackich, w początkach wieku XVIII Denhoffów, a od 1731, aż do upadku Rzeczypospolitej, Czartoryskich [Starostowie, 279-281; Nowak, 125-156].

Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815). Zostały utworzone dobra skarbowe Latowicz. W ich skład wchodziły m.in. Toczyska. 16 października 1835 r. dobra te zostały przekazane w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Toczyska. Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. 27 maja 1861 r. dobra Latowicz zostały włączone do kompleksu majoratu Prawda. W październiku 1891 odziedziczył go syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Toczyskach stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; sygn. 21376–21379; APS, HwS, sygn. 1.1.1/1862; HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Toczyskach 43 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów przeszło 984 mórg i 239 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Otrzymał za utracone grunty odszkodowanie w wysokości 1588,5 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 11 do 24 mórg ziemi, stali się włościanie. W 1909 r. w Toczyskach funkcjonowało 65 gospodarstw [APL, ZTL, sygn. 11/2094; Lukovskiy uyezd, 108–109].

Część gruntów przylegających do Toczysk przynależała do donacji Prawda. Po jej przejęciu przez skarb państwa polskiego w 1919 r. przez kilkanaście lat były one wydzierżawiane przez władze państwowe. Na początku lat 30. XX w. podjęto decyzję o stopniowej parcelacji tych gruntów zaspokajając potrzeby lokalnych mieszkańców. Tym sposobem w 1937 r. powstało przeszło 78 gospodarstw stanowiących Kolonię Toczyska [APS, HwŁ, sygn. 3/1085–3/1161].

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Toczyska zamieszkiwali katolicy, należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy w 1909 r. wykazał obecność w Toczyskach 515 rzymskich katolików. W 1921 r. odnotowano w Toczyskach 556 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 108–109; Skorowidz, IV, 75; Rostkowski 2009, 138].

Wyznanie mojżeszowe

W XIX w. w Toczyskach była obecna rodzina Godengotów. Spis urzędowy w 1909 r. wykazał odnotował 3 osoby wyznania mojżeszowego w Toczyskach. W czasie pierwszego spisu powszechnego w II Rzeczypospolitej w 1921 r. odnotowano obecność 31 osób wyznania mojżeszowego. Wszystkie zadeklarowały narodowość polską [APS, AGP, sygn. 213, k. 111v–115; Lukovskiy uyezd, 108–109; Skorowidz, IV, 75].

Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie w Toczyskach koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była to szkoła powszechna najniższej rangi. Stopniowo wzrastała ranga szkoły w Toczyskach. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Toczyskach uzyskała status publicznej szkoły powszechnej II stopnia z 3 etatami pedagogicznymi i 6 klasami. Swoim zasięgiem w 1938 r. objęła miejscowości: Toczyska, Zgórznicę i Kadzidła. Nauczycielami tej szkoły tuż przed wybuchem II wojny światowej byli: Edward Luty, Władysława Kłos i Lucyna Kazimierczak. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało w niej 201 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała w Starej Prawdzie polska szkoła ludowa. Jej nauczycielem był E. Luty. Od września 1944 r. nauka w szkole powszechnej w Toczyskach toczyła się w klasach I–VI. Od 1947 r. była to już szkoła 7-klasowa. Uczęszczały do niej dzieci z Toczysk, Zgórznicy i Sociek. Wkrótce szkoła uzyskała status 7-klasowej placówki oświatowej. Funkcję pedagogów w szkole publicznej w Toczyskach w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Edward Luty, Ludwik Sobkowiak, Bogdan Duczmal, Teofila Szlasa, Józef Dziurdziak, Piotr Lasota i Henryka Lasota [APS, ISŁ, sygn. 50].

W roku 1565 odnotowano w Toczyskach 19 domów, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na ok. 100-120 osób . Przy wsi działał też „młyniczek nędzny na zdrojach” o jednym kole [Lustracja maz. 1565 I, s.134]. Prawie sto lat później domów było tylko 8 [Lustracja maz. 1660 II, s. 221], a w roku 1789, 23 [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 170-171]. W ciągu roku, od lipca 1790 do lipca 1791, odnotowano w Toczyskach  24 gospodarstw, zamieszkanych przez 61 mężczyzn i 63 kobiety. Urodziło się w tym czasie 2 chłopców i 2 dziewczynki, , zmarło 3 osoby (w tym 2 kobiety w połogu) i 1 dziecko na ospę [BCz., rkps. 11185, k. 17].

Toczyska zaliczane były przez zarządców starostwa latowickiego do tzw. wsi borowych – położonych na dość ubogich, piaszczystych glebach pozyskanych z karczunku lasów. Ciekawe jest to, że o ile lustratorzy dóbr królewskich z XVI i XVII określają grunty należące do wsi jako „niedobre i piaszczyste”, to pod koniec wieku XVIII są według nich średnie, a „kawały wyrobków gruntu dobrego”

Dużym zniszczeniom i wyludnieniu uległa wieś na skutek wojen z połowy XVII wieku. W roku 1660 na 9 włók kmiecych,  uprawianych było jedynie 3,5. Pozostałe jak odnotowano „puste leżą” [Lustracja maz. 1660 II, s. 221].

Pewną rolę odgrywała gospodarka leśna. W roku 1660 odnotowano istnienie specjalnej „włóki leśniczej”, której posiadacz zobowiązany był jedynie do pilnowania lasów [Lustracja maz. 1660 II, s. 221]. Jednak już lustracja z roku 1789 informuje nas, że wieś ma „niewiele lasu na budowla zdatnego, więcej zaroślów na opał i mniejszą potrzebę domową” [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s.171].

Z powodu oddalenia od istniejących w starostwie folwarków, mieszkańcy Toczysk nie byli generalnie pociągani do pańszczyzny, z wyjątkiem tzw. tłoków, głównie w czasie żniw. W zamian płacili czynsz oraz zobowiązani byli do dostarczania określonej ilości kur, kapłonów, żyta, grzybów itp.

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

Według danych z 1930 r. handel drewnem prowadził w Toczyskach K. Cukier. Funkcjonowało Stowarzyszenie Spożywców. Eksploatacją lasów zajmowali się Klejman, Cukier i L. Mąka [KAP 1930, 584].

W wykazach gminy odnotowane są: dom drewniany na podwalinie z kamienia, pochodzący prawdopodobnie z przełomu lat 20. i 30. XX w.; dom drewniany na podwalinie z kamienia także pochodzący z lat 20. XX w.; dwa domy drewniane również pochodzące z tego okresu.

18 września 1939 r. został zastrzelony przez Niemców gajowy Czesław Wiechetka. 14 lutego 1943 r. gestapo rozstrzelało 4 rolników z Toczysk: Bronisława Dadacza, Bolesława Rosę, Stanisława Rosę i Bronisława Stosio (sołtysa). 15 czerwca 1943 r. żandarmeria niemiecka rozstrzelała Mariana Dadacza, Jana Dadacza i Stanisława Kowalskiego. 23 września 1943 r. został zastrzelony przez Niemców Franciszek Drabarz. 28 kwietnia 1944 r. został zastrzelony Jan Bieńkowski i Stanisław Kowalewski. 30 maja 1944 r. w Dębku został rozstrzelany przez hitlerowskich Niemców mieszkaniec Toczysk – Bronisław Dadacz.  [https://zastawie-netau.net/wykaz_zbrodni/ [dostęp: 29.02.2024]