Stara Róża

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa prawdopodobnie pochodzi od herbu szlacheckiego Poraj, czyli Róża [Nazwy miejscowe, t. 11, 134]. Możliwe także, że jest to nazwa osobowa, utworzona o nazwiska pierwszych mieszkańców osady. Lustracja z roku 1565 wspomina bowiem o niejakim Janie Roza i jego bracie, którzy płacą czynsz z dodatkowych gruntów [Lustracja maz. 1565 I, s.135]. Pierwotnie wieś nazywała się po prostu Róża (zapisywana czasem jako Rosza, Roza). Wyróżnika „stara” zaczęto używać XX w., kiedy wyodrębniły się nowe miejscowości – Róża Podgórna i Róża Łosiniec.

Tereny na których z czasem powstała Róża  dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Róża trafiła pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowała się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafiła pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, od 1810 r. wieś znalazła się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem trafiła pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. W 1810 r. została utworzona gmina dominialna Prawda, na obszarze której znalazła się Róża. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej. W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Róża znalazła się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski leżał w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Róży przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy miejscowość, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, lokowała się się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego osada, znajdując się w powiecie łukowskim weszła w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; APS, AGP, sygn. 208; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, II, 144; PKSG na 1876 god, 188; PKSG na 1878 god, 160; PKSG na 1880 god, 252; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Róża znalazła się w składzie Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). Jeszcze przed 1921 r. doszło do podziału wsi Róża na kilka części. Powstały wtedy Róża Stara, Róża Podgórna i Róża Łosiniec. 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś Róża Stara stworzyła samodzielną Gromadę Róża Stara będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 75]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Róża Stara znajdowała się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. 5 października 1954 r. Róża Stara znalazła się w granicach Gromady Róża Stara. Ostatecznie z dniem 1 I 1962 r. Róża Stara znalazła się w Gromadzie Toczyska powstałej po przekształceniu Gromady Róża Stara [APS, AGP, sygn. 90; sygn. 152; Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1961, nr 11, s. 192]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Róża Stara weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. wieś, po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazła się w granicach województwa siedleckiego. 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, znalazła się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Lustracja Róży z roku 1789 wymienia 65 gospodarzy o następujących nazwiskach: Adamczak (1 rodzina), Dadacz (1), Matla (3), Marczak (1), Markowicz (6), Michał (1), Jęksa (2), Kowal (1), Kozioł (1), Krawczak (1),  Kunka (2), Kur (1),  Olkowicz (8), Piskorz (13), Plaga (2), Płatek (1), Ptak (1), Rogala (2), Rossa (1), Soćko (4), Cudnik (3), Skorupa (3), Szymański (2), Tutak (1),  Zadrożny (1), Zając (1), Zajda (1)  [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s. 172-173].

na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. właścicielami gospodarstw stali sie chłopi noszący następujące nazwiska: Adamczyk, Bednarczyk, Brodzik, Budziak (2 rodziny), Celej, Cudnik (2), Dadacz (3), Drabarz, Drosio, Duczek, Dzich, Gajowniczek, Jenksa, Jenksza (3), Koper, Kozioł, Krawczyk (3), Kryski, Kuciński, Kur, Lasota, Lichtsztejn, Łubkowski, Markowicz, Matla, Mularczyk, Olkowicz (5), Pietrzak, Piskorz (11), Plak (6), Reks (2), Rosa (8), Rubel, Skorupa (2), Soczewka (2), Soćko (8), Sulej, Szymańczyk, Śnieżek, Więckowski, Woźny (2) i Zadrożny.

W wyniku doraźnych badań powierzchniowych odkryto 5 stanowisk archeologicznych [zbiory IA UW i PMA]. Brak dokładnych danych o miejscach ich lokalizacji uniemożliwił weryfikację w trakcie systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1983 w ramach AZP, w czasie której odkryto kolejne 2 stanowiska.

Na podstawie zebranych materiałów w postaci zarówno fragmentów ceramiki naczyniowej, jak i zabytków krzemiennych – w znacznej części stanowiących ślady osadnicze, wyróżniono kilka horyzontów chronologicznych. Do najstarszych należy półsurowiec wiórowy charakterystyczny dla łowców późnopaleolitycznych (brak afiliacji kulturowej). Wśród zebranych ułamków naczyń glinianych wyróżniono skorupy z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka), następnie późnej epoki brązu – wczesnej epoki żelaza (osada kultury łużyckiej) oraz z bliżej nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza. W grupie inwentarzy krzemiennych poza przypadkowo znalezionym grotem liściowatym (kultura mierzanowicka) [Głosik1983, 251, ryc. 33: a; także Libera 2001, 144 – tam: Róża Stara], pozostałe to formy odpadkowe o nieznanej chronologii [NID, AZP obszar 62-76 – tam: Róża Stara].

Wieś powstała zapewne na początku lat czterdziestych XVI wieku. Rejestr poborowy z roku 1540 jeszcze jej nie wymienia, pojawia się natomiast w roku 1543 [AGAD, ASK I, sygn. 46, k. 58-60, 93-94; Nazwy miejscowe, t. 11, 134].

Tereny na których z czasem powstała Róża należały do dóbr książęcych, skupionych wokół ośrodka w Latowiczu. Po roku 1526, kiedy Mazowsze stało się częścią Korony, Zygmunt I Stary pozwolił na użytkowanie dóbr latowickich księżnie Annie, siostrze ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza, „dopóki za mąż wydana nie będzie” [Pawiński 1892, 94-96]. Dobra te wróciły pod zarząd królewski w roku 1537, a w roku 1545 otrzymała je królowa Bona. Całe Mazowsze, w tym starostwo latowickie przeszło pod zarząd skarbu królewskiego w roku 1557. Jego „gospodarzami” byli kolejni starostowie latowiccy. Funkcję tę pełnili m.in.: Stanisław Karwicki, oboźny koronny w l. 1565-1579, Jan Gniewosz (1579-1611). Przez większość XVII w. starostwo latowickie znajdowało się w rękach kolejnych przedstawicieli rodziny Opackich, w początkach wieku XVIII Denhoffów, a od 1731, aż do upadku Rzeczypospolitej, Czartoryskich [Starostowie, 279-281; Nowak, 125-156].

Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815). Zostały utworzone dobra skarbowe Latowicz. W ich skład wchodziła m.in. Róża. 16 października 1835 r. dobra te zostały przekazane w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Róża. Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. 27 maja 1861 r. dobra Latowicz zostały włączone do kompleksu majoratu Prawda. W październiku 1891 majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Starej Róży stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; sygn. 21376–21379; APS, HwS, sygn. 1.1.1/1862; HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Róży 89 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów 2634 morgi i 67 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 7195,33 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 29 do 41 mórg ziemi, stali się włościanie. W 1909 r. w Róży funkcjonowało 141 gospodarstw [APL, ZTL, sygn. 11/2055; Lukovskiy uyezd, 108–109].

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Różę zamieszkiwali katolicy należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał w Róży obecność 1126 rzymskich katolików. W 1921 r. odnotowano w Starej Róży 490 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 108–109; Skorowidz, IV, 75; Rostkowski 2009, 138].

Wyznanie ewangelickie (luterańskie)

Spis urzędowy w 1909 r. wykazał obecność w Róży 5 osób wyznania luterańskiego. W czasie pierwszego spisu powszechnego w II Rzeczypospolitej w 1921 r. odnotowano 2 osoby wyznania ewangelickiego. Obie zadeklarowały narodowość polską [Lukovskiy uyezd, 108–109; Skorowidz, IV, 75].

Wyznanie mojżeszowe

W marcu 1866 r. został uwłaszczony prawie 32 morgami ziemi Josiek Lichtsztejn [APL, ZTL, sygn. 2055, s. 3].

Pierwsza placówka oświatowa powstała w Róży na początku XX w. Była to rosyjska rządowa szkoła elementarna. Działała od 1906 r. Jej nauczycielami w latach 1906–1913 byli Konstanty Pietrzykowski i Kacper Wierzchucio. Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie w Starej Róży koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była to placówka najniższej rangi. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Róży Starej uzyskała status publicznej szkoły powszechnej I stopnia z 2 etatami pedagogicznymi. Uczęszczały do niej dzieci z Róży Starej i Woli Różańskiej. Nauczycielem tej szkoły tuż przed wybuchem II wojny światowej byli Jadwiga Piskorz i Maria Rolecka. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało 111 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała w Starej Róży polska szkoła ludowa. Od września 1944 r. nauka w tej szkole była kontynuowana. Działała 4-klasowa szkoła publiczna. Obwód szkolny tej placówki oświatowej obejmował wsie Stara Róża, Róża Podgórna i Wólka Różańska. Dzieci po jej ukończeniu kontynuowały naukę w szkole publicznej w Stoczku i Toczyskach. Funkcję pedagogów w szkole publicznej w Starej Róży w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Celina Domańska, Teresa Jaśkiewicz, Jerzy Jóźwik, Teresa Kukiełka, Bolesław Mizarecki i Aniela Rosa. Na początku lat 60. XX w. działała już szkoła 7-kalsowa [APL, Dyrekcje Szkolne, Akta personalne nauczycieli, sygn. 2221; sygn. 3221; APS, ISŁ, sygn. 49; Sedletskaya guberniya. 1907, 261; Sedletskaya guberniya. 1911, 241; Sedletskaya guberniya. 1912, 244; Sedletskaya guberniya. 1913, 244; Lukovskiy uyezd, 108].

Według lustracji z roku 1565 było w Róży 50 kmieci. We wsi istniała karczma [Lustracja maz. 1565 I, s.135]. W roku 1660 odnotowano zaledwie 20 domów. W ciągu roku, od lipca 1790 do lipca 1791, odnotowano w Róży 63 gospodarstwa, zamieszkane przez 156 mężczyzn i 136 kobiet. Urodziło się w tym czasie 2 chłopców i 8 dziewczynek, zmarło 15 osób – jeden mężczyzna, 9 kobiet (w tym 7 w połogu) i 5 dzieci na ospę [BCz., rkps. 11185, k. 17].

W 1827 r. odnotowano w Róży 74 domy, w których zamieszkiwały 434 osoby. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 88 domostw i 469 mieszkańców. W 1879 r. istniało tu 95 domów z 890 mieszkańcami. Trzy dekady później w Róży odnotowano 1131 mieszkańców. Na początku istnienia II Rzeczypospolitej doszło do podziału Róży na 3 wsie. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w Starej Róży funkcjonowało 75 domostw, w której mieszkały 492 osoby. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Starej Róży 544 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; Tabella, II, 144; PKSG na 1880 god, 252; Lukovskiy uyezd, 108–109; Skorowidz, IV, 75; Amtliches, 70].

Róża zaliczana były przez zarządców starostwa latowickiego do tzw. wsi borowych – położonych na dość ubogich, piaszczystych glebach pozyskanych z karczunku lasów podkreślano, że ma ona „grunt nie prawie dobry”. Róża była wsią dużą. Lustracje z XVI i XVII w odnotowują w niej 34 włóki kmiece i 3 wójtowskie. Dużym zniszczeniom i wyludnieniu uległa wieś na skutek wojen z połowy XVII wieku. W roku 1660 z 32 włók kmiecych uprawianych było jedynie 6 [Lustracja maz. 1565 I, s.134; Lustracja maz. 1660 II, s. 220-221]. W roku 1789 odnotowano, że wieś ma las teraz niewielki, „bo chłopi na pole teraz wyrobione wycięli” [AGAD, ASK, dz. XLVI, sygn. 170, s.173].

Z powodu oddalenia od istniejących w starostwie folwarków, mieszkańcy Róży nie byli generalnie pociągani do pańszczyzny, z wyjątkiem tzw. tłoków (tłuk), głównie w czasie żniw. W zamian płacili czynsz oraz zobowiązani byli do dostarczania określonej ilości kur, kapłonów, żyta, grzybów itp.

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych. W 1930 r. we wsi funkcjonował kowal A. Cap, była Spółdzielnia Mleczarska. Artykułami spożywczymi handlował J. Paszkiewicz, był stolarz M. Pacios, szewc W. Larwa a wyrobami tytoniowymi handlowali: M. Komosa i M. Lipiner [KAP 1930, 589]

25 marca 1943 r. został zastrzelony przez Niemców Jan Drosio za sprzyjanie partyzantom [https://zastawie-netau.net/wykaz_zbrodni/ [dostęp: 29.02.2024]