Stara Prawda

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Pierwotnie nazywana Drwiką oraz Wolą Drwiską. Od 1528 r. decyzją biskupa Jana Latalskiego zmieniono nazwę na Prawda, nawiązującą do herbu Prawdzic (Prawda), którym pieczętowali się Latalscy [Nowacki, 1964, 148].  Pierwotnie wieś nazywała się po prostu Prawda. Wyróżnika „stara” zaczęto używać kiedy wyodrębniła się Nowa Prawda.

Tereny na których z czasem powstała Prawda dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstała Prawda należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Prawda znalazła się pod panowaniem austriackim. Od 1796 r. znajdowała się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafiła pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką, od 1810 r. znalazła się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej bowiem miejscowość ta trafiła pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. W 1810 r. została utworzona gmina dominialna Prawda, na obszarze której znalazła się Prawda. Po powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Prawda znalazła się w na nowo zorganizowanej gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Prawdy przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego Prawda znajdując się w powiecie łukowskim weszła w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; APS, AGP, sygn. 204; sygn. 205; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, II, 116; PKSG na 1876 god, 185; PKSG na 1878 god, 160; PKSG na 1880 god, 245; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Prawda weszła w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). W latach 20. XX w. na określenie wsi Prawda pojawiło się miano Stara Prawda. 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie Stara Prawda stworzyła samodzielną Gromadę Prawda Stara będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 75]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdowała się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. 5 października 1954 r. Prawda Stara znalazła się w granicach Gromady Prawda Stara. Z dniem 1 stycznia 1962 r. Gromada Prawda Stara została przekształcona w Gromadę Stoczek Łukowski [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1961, nr 11, s. 192]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Prawda Stara weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r., po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazła się w granicach województwa siedleckiego. 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, znalazła się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

W roku 1866 właścicielami gospodarstw w Prawdzie byli włościanie noszący następujące nazwiska: Czub (2 rodziny), Gaładyk, Gostołek (5), Kowalski, Pasik (2), Plewka, Polej, Rosa, Traczyk, Wysiński i Wysocki [APL, ZTL, sygn. 11/2047; APS, AGP, sygn. 213; Lukovskiy uyezd, 106–107].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1983 w ramach AZP [NID, AZP obszar 62-75].

Do 1528 r. wieś miała być określana jako Wola Drwiska (Sobisiak, 1960, 59), pod nazwą Prawda od 1528. Wieś powstała po wykarczowaniu lasu Podsiekarz przez Stefana Pirczę, któremu biskup poznański Jan Lubrański dał w 1516 r. przywilej na dwa łany tamtejszego wójtostwa. Jednoznacznie wskazuje to na lokacje na prawie niemieckim. Rozszerzył on też granice nowego osiedla od lasu Gozd, czyli Tarnowiec, aż do wsi Mizary a wykarczowane miejsce po lesie Podsiekarz obrócił na folwark wójtowski, na który 17 III 1528 r. otrzymał przywilej, w którym jednocześnie nadano całości nową nazwę – Prawda [Nowacki, 1964, 148].

Tereny na których z czasem powstała Prawda, pierwotnie należące do książąt mazowieckich, w XIII wieku znalazły się w posiadaniu biskupów poznańskich. W roku 1297  książę mazowiecki Bolesław darował biskupstwu kilka wsi w ziemi czerskiej, wśród których wymieniono Kiselsco (Kisielsk) i Chrunino (Chromin) oraz lasy Torawiec i Poczekarz [KDW, II, nr 765, 766; III, nr 1301; Nowacki, 1964, 148]. Z czasem na tych  lesistych i słabo zaludnionych terenach, zaczęły powstawać nowe osady, które na przełomie XV i XVI wieku stworzyły kompleks dóbr biskupów poznańskich, zwany kluczem stoczkowskim lub prawdzińskim [Sobisiak 1960, 99-101]. Własnością biskupią dobra te pozostawały aż do roku 1805.

Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego. Została utworzona Ekonomia Prawda. W jej skład wchodziła m.in. wieś Prawda. Ekonomia była wydzierżawiana w ręce osób prywatnych na okres kilku lub kilkunastu lat. W latach 1815–1838 dzierżawił ją najpierw Kazimierz Małachowski a następnie Joachim Kulczycki. 16 października 1835 r. Ekonomia Prawda została przekazana w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty Folwarku Prawda (779 mórg i 283 pręty), wsi Prawda (486 mórg i 234 pręty) i gruntów czynszowych we wsi Prawda (63 morgi i 264 pręty). Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. Po przeszło 31 latach majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Starej Prawdzie stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; APS, HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Prawdzie 17 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów 560 mórg i 160 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 2910,83 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 30,5 do 33 mórg ziemi, stali się włościanie.

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Prawdę zamieszkiwali katolicy, należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy w 1909 r. wykazał obecność w Prawdzie 273 rzymskich katolików. W 1921 r. odnotowano 295 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 106–107; Skorowidz, IV, 73; Rostkowski 2009, 138].

Wyznanie mojżeszowe

Przed wybuchem I wojny światowej w Prawdzie obecna była rodzina Herszka Godengota licząca 7 osób. Rodzina ta pochodziła w Toczysk. Również w okresie międzywojennym rodzina ta reprezentowała nację żydowską w Starej Prawdzie [APS, AGP, sygn. 213, k. 111v–115].

Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie w Starej Prawdzie koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była to szkoła powszechna najniższej rangi. Ranga szkoły z czasem nieznacznie wzrosła. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Starej Prawdzie uzyskała status publicznej szkoły powszechnej I stopnia z 2 etatami pedagogicznymi. Swoim zasięgiem w 1938 r. objęła miejscowości: Starą Prawdę i Nowa Prawdę. Nauczycielami tuż przed wybuchem II wojny światowej byli: Władysław Wojtaszek i Maria Wojtaszek. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało w niej 108 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała w Starej Prawdzie polska szkoła ludowa. Jej nauczycielem był W. Wojtaszek. Od września 1944 r. nauka w szkole powszechnej w Starej Prawdzie toczyła się w klasach I–IV. Pod koniec lat 40. XX w. szkoła posiadała status już placówki 6-klasowej, zaś dzieci naukę w klasie VII kontynuowały w szkole w Stoczku. Na początku lat 50. Była to już szkoła 7-klasowa. Uczęszczały do niej dzieci z ze Starej Prawdy i Nowej Prawdy. Funkcję pedagogów w szkole publicznej w Róży Podgórnej w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Tadeusz Baka, Hanna Okuń, Danuta Polej, Maria Pasynek, Jadwiga Gerun i Henryka Domańska [APS, ISŁ, sygn. 46].

Rejestr poborowy z 1540 r. wymienia w Prawdzie 4 łany [AGAD,ASK I, syg 46, k. 58v]. W 1827 r. odnotowano 19 domów, w których zamieszkiwały 122 osoby. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 25 domostw i 212 mieszkańców. W 1879 r. w odnotowano istnienie 19 domów z 229 mieszkańcami. Trzy dekady później odnotowano 273 mieszkańców. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w Starej Prawdzie funkcjonowały 44 domostwa, w których mieszkało 295 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Starej Prawdzie 418 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 272v; Tabella, II, 116; PKSG na 1880 god, 245; Lukovskiy uyezd, 106–107; Skorowidz, IV, 75; Amtliches, 70].

W Prawdzie od roku 1528 funkcjonował  główny, a przez długi czas jedyny folwark w tym kluczu dóbr biskupich. Zwykle też cały klucz nazywano nie stoczkowskim, a właśnie prawdzińskim [Sobisiak 1960, 59-61].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt były czynnikami dominującymi, które zaważyły na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych warunków takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych. Przed wybuchem I wojny światowej w Prawdzie zamieszkiwał Herszek Godengot, który trudnił się handlem [APS, AGP, sygn. 213, k. 111v–112].W 1930 r. odnotowano wiatrak W. Kozłowskiego [KAP 1930, 584]

W rejestrach gminy wymieniono dom drewniany na podmurówce z kamienia, kryty strzechą pochodzący z początku XX w.