Róża Podgórna

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Róża, dziś Róża Podgórna i Stara Róża, dwie wsie w okolicach Stoczka Łukowskiego. W 1543 r. zapisana jako Rosza, w 1576 r. Roza, w 1783 Ruza, w 1783-1784 Roza, od 1827 Róża. Jeszcze w 1888 wymieniona była tylko Róża a w 1921 r. pojawia się Róża Podgórna i Róża Stara. Nazwa pochodzi od herbu Róża. Natomiast człony dyferencyjne pochodzą od przymiotników ,,stary” i ,,podgórny” (Nazwy miejscowe, t. 11, 2015, 134). 

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. wieś Róża trafiła pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowała się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. dostała się pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, od 1810 r. znalazła się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem miejscowość ta trafiła pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego w Księstwie Warszawskim. W 1810 r. została utworzona gmina dominialna Prawda, na obszarze której znalazła się Róża. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej. W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Róża znalazła się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski leżał w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Róży przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy wieś, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego Róża znajdując się w powiecie łukowskim weszła skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; APS, AGP, sygn. 208; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, II, 144; PKSG na 1876 god, 188; PKSG na 1878 god, 160; PKSG na 1880 god, 252; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Róża weszła w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). Jeszcze przed 1921 r. doszło do podziału wsi Róża na kilka części. Powstały wtedy Róża Stara, Róża Podgórna i Róża Łosiniec.

23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś Róża Podgórna stworzyła samodzielną Gromadę Róża Podgórna będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 75]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdowała się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. W dniu 5 października 1954 r. Róża Podgórna znalazła się w granicach Gromady Róża Stara. Ostatecznie z dniem 1 I 1962 r. trafiła do Gromady Toczyska powstałej po przekształceniu Gromady Róża Stara [APS, AGP, sygn. 90; sygn. 152; Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1961, nr 11, s. 192]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Róża Podgórna weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r., po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazła się w granicach województwa siedleckiego. 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, znalazła się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

W trakcie prowadzonych w roku 2006 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 9 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska, obozowiska lub osady (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą (prace rolne i leśne, zbieractwo, myślistwo, poszukiwanie surowców) zidentyfikowanych społeczności.

Zebrane zabytki krzemienne i ceramiczne pochodzą z kilku faz osadniczych. Poza pradziejowym śladem osadniczym z bliżej nieokreślonej epoki kamienia – epoki brązu wyróżniono kilka horyzontów chronologicznych. Najstarszy dotyczy osady (?) z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka). Kolejne ślady pochodzą z bliżej nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza, także okresu późnego (XIV-XV w.), natomiast znacznie liczniejsze z okresu nowożytnego, w tym wsi historycznej [NID, AZP obszar 62-77].

Jeszcze przed 1921 r. doszło do podziału sięgającej swoja genezą czasów staropolskich wsi Róża na kilka części. Powstały wtedy odrębne sołectwa: Róża Stara, Róża Podgórna i Róża Łosiniec.

W okresie przedrozbiorowym tereny na których z czasem powstała Róża Podgórna były częścią wsi Róża (obecnie Stara Róża) i należały do dóbr królewskich skupionych w starostwie latowickim. Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego. Zostały utworzone dobra skarbowe Latowicz. W jej skład wchodziła m.in. Róża. 16 października 1835 r. dobra te zostały przekazana w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Róża. Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. 27 maja 1861 r. dobra Latowicz zostały włączone do kompleksu majoratu Prawda. W październiku 1891 majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Róży Podgórnej stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; sygn. 21376–21379; APS, HwS, sygn. 1.1.1/1862; HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

Wyznanie rzymskokatolickie

Mieszkańcy Róży Podgórnej (Róży) wyznania rzymskokatolickiego, w dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W 1921 r. odnotowano w Róży Podgórnej 336 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Skorowidz, IV, 75; Rostkowski 2009, 138].

Wyznanie prawosławne

W czasie pierwszego spisu powszechnego w II Rzeczypospolitej ( 1921) odnotowano obecność 2 osób wyznania prawosławnego. Obie prawdopodobnie zadeklarowały narodowość rosyjską [Skorowidz, IV, 75].

Pierwsza placówka oświatowa powstała w Róży na początku XX w. Była to rosyjska rządowa szkoła elementarna. Działała od 1906 r. Jej nauczycielami w latach 1906–1913 byli Konstanty Pietrzykowski i Kacper Wierzchucio. Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie w Róży Podgórnej koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była to szkoła powszechna najniższej rangi. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Róży Podgórnej uzyskała status publicznej szkoły powszechnej I stopnia z 1 etatem pedagogicznym. Nauczycielem tej szkoły tuż przed wybuchem II wojny światowej była Wanda Sidelnikowa. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało w niej 77 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała w Róży Podgórnej polska szkoła ludowa. Od września 1944 r. nauka w szkole powszechnej w Róży Podgórnej toczyła się w klasach I-IV. Następnie dzieci kontynuowały naukę w szkole w Starej Róży lub w Toczyskach. Funkcję pedagogów w szkole publicznej w Róży Podgórnej w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Olga Falkiewicz i Wacław Szaniawski [APS, ISŁ, sygn. 48; sygn. 49, k. 45].

W 1827 r. odnotowano w Róży 74 domy, w których zamieszkiwały 434 osoby. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 88 domostw i 469 mieszkańców. W 1879 r. w odnotowano istnienie 95 domów z 890 mieszkańcami. Na początku istnienia II Rzeczypospolitej doszło do podziału Róży na 3 wsie. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w Róży Podgórnej funkcjonowało 51 domostw, w których mieszkało 338 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Róży Podgórnej 352 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; Tabella, II, 144; PKSG na 1880 god, 252; Skorowidz, IV, 75; Amtliches, 70].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. jest rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

Dom drewniany na podwalinie kamiennej. Został wzniesiony w 1927 r. przez Marcina Olkowicza (materiały UG w Stoczku Łukowskim).

W dniu 1 listopada 1941 r. został zastrzelony przez Niemców Marian Olkowicz; 24 kwietnia 1943 r. Anna i Zofia Piskorz, zaś 12 lutego 1944 r. Niemcy rozstrzelali Jana Budziaka, Marcina Olkowicza i Jana Zadrożnego [https://zastawie-netau.net/wykaz_zbrodni/ [dostęp: 29.02.2024]]