Przejdź do treści

Kisielsk

    Herb gminy Stoczek Łukowski.

    Kisielsk

    Powiat: łukowski

    Gmina: Stoczek Łukowski (gmina wiejska)

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Aleksandrówka.

    Nazwa, przynależność administracyjna

    Nazwa prawdopodobnie pochodzi od nazwy osobowej Kisiel [Nazwy miejscowe, t. 4, 468].

    Tereny na których z czasem powstał Kisielsk dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstał Kisielsk należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

    Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. Kisielsk trafił pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdował się na terytorium cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafił pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką, Kisielsk od 1810 r. znalazł się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem miejscowość ta trafiła pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. W 1810 r. została utworzona gmina dominialna Prawda, na obszarze której znalazł się Kisielsk. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

    W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Kisielsk znalazł się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Kisielska przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazł się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego Kisielsk znajdując się w powiecie łukowskim wszedł w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–467; APS, AGP, sygn. 199; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, I, 209; PKSG na 1880 god, 209; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności osada weszła w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś stworzyła samodzielną Gromadę Kisielsk będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 74]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Kisielsk znajdował się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda. Od 5 października 1954 r. Kisielsk znalazł się w granicach Gromady Kisielsk. Ostatecznie z dniem 1 I 1962 r. Gromada Kisielsk została zlikwidowana, zaś wieś włączono do Gromady Stoczek Łukowski [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1961, nr 11, s. 191]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Kisielsk wszedł w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. , po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazł się w granicach województwa siedleckiego. 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, znalazł się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

    Wjazd do wsi. Fot. Krzysztof Latawiec.

    Mikrotoponimia

    Antroponimia

    W roku 1564 zarządcą Kisielska z ramienia biskupów poznańskich był Stanisław Prusczyński [AGAD, ASK I, sygn. 46, k. 190v].

    Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. właścicielami gospodarstw zostali chłopi noszący następujące nazwiska: Barej (2 rodziny), Basek (2), Celej, Chudek (3), Domański (2), Drosio (7), Gaj, Jończyk, Kajka, Mikosz, Osiek, Ozarek, Pastusiak (2), Pazura, Sadowiak, Świecak, Tereda i Trejdak (2). W 1909 r. funkcjonowało 51 gospodarstw w Kisielsku [APL, ZTL, sygn. 11/1984; Lukovskiy uyezd, 106–107].

    Na początku drugiej dekady XX w. w Kisielsku zamieszkiwały rodziny posiadające następujące nazwiska: Barej, Basek, Bogusz, Celej, Chudek, Domański, Drosio, Frendak, Gaj, Gajowniczek, Jończyk, Kajka, Łuckiewicz, Mikos, Ogiński, Osiak, Ośko, Ożarek, Pasik, Pastusiak, Pazura, Plewka, Pskit, Rogala, Sadowiak, Swiczak, Tereda, Trendak (Trędak) i Wojciechowski [APS, AGP, sygn. 199].

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    Przypadkowo w czasie orki odkryto skarb ozdób brązowych (m.in. 2 nagolenniki, naszyjnik, 3 bransolety, fragment szpili) i paciorków szklanych (blisko 40) zdeponowanych w naczyniu glinianym – datowanym na okres halsztacki (kultura łużycka) [Antoniewicz 1959; także Węgrzynowicz 1973, 116].

    Kolejne 3 stanowiska odkryto w trakcie prowadzonych w roku 1988 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP. Na podstawie zebranych fragmentów ceramiki naczyniowej, poza pradziejowym śladem osadniczym, wyróżniono ślady osadnicze kultury łużyckiej oraz z późnego średniowiecza [NID, AZP obszar 63-75].

    Wybór przedmiotów brązowych z depozytu ludności kultury łużyckiej [Antoniewicz 1959, ryc. 3-5].

    Pierwsza wzmianka o osadzie, prawo lokacyjne

    Kisielsk obok Chromina (i być może Jamielna)  należał do najstarszych wsi w tej części ziemi czerskiej. Najdawniejszymi wsiami tego klucza były właśnie Kisielsk i Chromin wspomniane już w przywilejach immunitetowych z 1297 i 1350. W 1297 r. książę mazowiecki Bolesław darował biskupstwu kilka wsi w ziemi czerskiej wśród których wymieniono Kiselsco (Kisielsk) i Chrunino (Chromin) oraz lasy Torawiec i Poczekarz [KDW, II, nr 765, 766; III, nr 1301; Nowacki, 1964, 148]. Kisielsk został osadzony na prawie niemieckim w 1426 r. przez biskupa poznańskiego Andrzeja Gosławskiego, co potwierdził osobnym przywilejem w 1523 r. biskup Piotr Tomicki [Nowacki, 1964, 148].    

    Właściciele i zarządcy

    Tereny na których z czasem powstał Kisielsk, pierwotnie należące do książąt mazowieckich, w XIII wieku znalazły się w posiadaniu biskupów poznańskich. W roku 1297  książę mazowiecki Bolesław darował biskupstwu kilka wsi w ziemi czerskiej, wśród których wymieniono Kiselsco (Kisielsk) i Chrunino (Chromin) oraz lasy Torawiec i Poczekarz [KDW, II, nr 765, 766; III, nr 1301; Nowacki, 1964, 148]. Z czasem na tych  lesistych i słabo zaludnionych terenach, zaczęły powstawać nowe osady, które na przełomie XV i XVI wieku stworzyły kompleks dóbr biskupów poznańskich, zwany kluczem stoczkowskim lub prawdzińskim [Sobisiak 1960, 99-101]. Własnością biskupią dobra te pozostawały aż do roku 1805.

    Kisielsk na austriackiej mapie Heldensfelda z 1801-1804 r. https://maps.arcanum.com/en/

    Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815). Została utworzona Ekonomia Prawda. W jej skład wchodził m.in. Kisielsk. Ekonomia była wydzierżawiana w ręce osób prywatnych na okres kilku lub kilkunastu lat. W latach 1815–1838 dzierżawił ją najpierw Kazimierz Małachowski a następnie Joachim Kulczycki. 16 października 1835 r. Ekonomia Prawda została przekazana w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty wsi Kisielsk (1007 mórg i 174 pręty). Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. Po przeszło 31 latach majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Kisielsku stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; APS, HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

    W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Kiselsku 31 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów 1022 morgi i 204 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z obszaru tej donacji. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 3567,42 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 1 do 37,5 morgi ziemi, stali się włościanie.

    W Kisielsku w okresie XIX w. i na początku XX w. funkcjonowała tzw. osada karczemna. Przynależała ona wtedy do donacji Prawda. Po jej przejęciu przez skarb państwa polskiego w 1919 r. była wydzierżawiana. Od 1 stycznia 1920 r. była dzierżawiona przez Józefata Mikosa. Następnie 2 marca 1936 r. nastąpiło przeniesienie praw własności ze skarbu państwa na Józefata Mikosa [APS, HwŁ, sygn. 3/726].

    Stosunki etniczne i wyznaniowe

    Wyznanie rzymskokatolickie

    W okresie przedrozbiorowym wieś zamieszkiwali katolicy należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. nadal przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność 407 rzymskich katolików w Kisielsku. W 1921 r. odnotowano w Kisielsku 432 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 106–107; Skorowidz, IV, 74; Rostkowski 2009, 138].

    Wyznanie prawosławne

    W czasie pierwszego spisu powszechnego odnotowano obecność 1 osoby wyznania prawosławnego. Prawdopodobnie zadeklarowała ona narodowość rosyjską [Skorowidz, IV, 74].

    Oświata

    Zapewne dzieci włościan z Kisielska uzyskały możliwość korzystania z pierwszej działającej na tym terenie placówki oświatowej w Stoczku jeszcze przed wybuchem powstania styczniowego. Po zreformowaniu szkolnictwa elementarnego w 1864 r. ta placówka oświatowa w Stoczku funkcjonowała nadal. Uzyskała ona status 1-klasowej koedukacyjnej gminnej szkoły elementarnej, która utrzymywała się ze składek płaconych m.in. przez mieszkańców Kisielska. Niestety na podstawie zachowanego materiału źródłowego nie można określić skali udziału dzieci z Kisielska w społeczności uczniowskiej tej placówki oświatowej w od października 1864 r. do czerwca 1915 r. Pierwsza placówka oświatowa powstała w Kisielsku po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była placówka najniższej rangi. Jej status stopniowo wzrastał. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Kisielsku uzyskała status publicznej szkoły powszechnej II stopnia z 3 etatami pedagogicznymi i 6 klasami. Obwód szkolny tej placówki pedagogicznej objął swoim zasięgiem: Kisielsk, Wolę Kisielską, Kapice i Januszówkę. Nauczycielami tej szkoły tuż przed wybuchem II wojny światowej byli: Stanisław Trojak, Stefania Trojak, Bronisława Wróblewska i Lucyna Kazimierczakówna. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało w niej 206 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała w Kisielsku polska szkoła ludowa Od września 1944 r. nauka w tej szkole była kontynuowana. Działała 7-klasowa publiczna szkoła publiczna. Uczęszczały do niej dzieci z Kisielska, Woli Kisielskiej, Kapic i Januszówki. Ponadto dla dzieci z Mizar i Kamionki była to szkoła zbiorcza, w której uczyły się w klasach V–VII. Funkcję pedagogów w szkole publicznej w Kisielsku w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Stanisław Trojak, Stefania Trojak, Zofia Sowińska, Kazimiera Czub, Władysława Kułczykowska, Janina Kaczor, Wanda Jóźwik, Barbara Tkaczyk, Bogumiła Bieniek, Kazimierz Tyszko, Danuta Chojniak i ks. Zygmunt Wachulak [APS, ISŁ, sygn. 40, k. 39; sygn. 41; APL, Dyrekcje Szkolne, Akta szkół, sygn. 2998; sygn. 2999; sygn. 3001; PKSG na 1876 god, 106].

    Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach

    W 1827 r. odnotowano w Kisielsku 27 domów, w których zamieszkiwały 172 osoby. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 28 domostw i 215 mieszkańców. W 1879 r. w odnotowano istnienie 32 domów z 294 mieszkańcami. Trzy dekady później w Kisielsku było 407 mieszkańców. Na początku stycznia 1912 r. żyło w Kisielsku 431 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tej wsi funkcjonowały 62 domostwa, w których mieszkały 433 osoby. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Kisielsku 490 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 199; Tabella, I, 209; PKSG na 1880 god, 209; Lukovskiy uyezd, 106–107; Skorowidz, IV, 74; Amtliches, 70].

    Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt były czynnikami dominującymi, które zaważyły na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

    Zabytki i obiekty przyrodnicze

    W rejestrach gminy zapisano: Dom drewniany na fundamencie kamiennym. Wzniesiony na początku lat 20. XX w.; drugi dom drewniany obielony z zachowanymi okienicami z początku XX w.; trzeci dom drewniany na fundamencie kamiennym.

    Ważne wydarzenia

    W kwietniu 1944 r. żandarmeria niemiecka zastrzeliła Wacława Domańskiego w czasie łapanki [https://zastawie-netau.net/wykaz_zbrodni/ [dostęp: 29.02.2024]

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci