Borki

Patrz hasło: Aleksandrówka.

Nazwa wsi ma charakter typowo topograficzny, pochodzi od słowa bór, w tym wypadku w liczbie mnogiej i w formie zdrobniałej.

Tereny, na których z czasem powstały Borki, dosyć wcześnie znalazły się w orbicie wpływów piastowskich z centrum w Wielkopolsce i zapewne podlegały grodowi w Czersku, który został wzniesiony w połowie XI w. i podporządkowano mu ziemie aż po Liw. Oparciem dla grodu czerskiego były m.in. skupiska osadnicze w dolinie Świdra (Dzieje Mazowsza, 1994, 81, 103-104). Ziemia czerska składała się początkowo z trzech powiatów: czerskiego, grójeckiego (grodzieckiego) i wareckiego. Interesujące nas tereny prawobrzeżne, zawiślańskie, zwane były w XV i XVI wieku Polesiem. Były one słabo zaludnione, znajdowały się tam głównie dobra książęce i duchowne, przy niewielkiej ilości własności szlacheckiej. W roku 1539 z terenów zawiślańskich z powiatu czerskiego wyodrębniono powiat garwoliński (Wolff, 1962, 25-26). W średniowieczu tereny na których powstały Borki należały do ziemi czerskiej Księstwa Mazowieckiego. Po włączeniu Mazowsza do Korony, znalazły się w województwie mazowieckim, ziemi czerskiej, powiecie garwolińskim. W wyniku reformy administracyjnej wprowadzonej  przez sejm rozbiorowy w Grodnie w roku 1793, znalazły się w ziemi czerskiej nowo utworzonego województwa warszawskiego.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1795 r. terytorium, na którym egzystowała osada, trafiło pod panowanie austriackie. Od 1796 r. znajdowało się na obszarze cyrkułu mińskiego (wiązowieckiego). Z dniem 1 listopada 1803 r. trafiło pod jurysdykcję szefa cyrkułu siedleckiego. Na podstawie traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, Borki od 1810 r. znalazły się w nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej, bowiem obszar ten trafił pod władzę podprefekta powiatu łukowskiego departamentu siedleckiego. Po utworzeniu gminy dominialnej Prawda, Borki znalazły się w jurysdykcji tamtejszego wójta. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. gmina Prawda została objęta władzą komisarza obwodu łukowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu łukowskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W styczniu 1845 r. nastąpiła likwidacja guberni podlaskiej. Powiat łukowski znalazł się w granicach guberni lubelskiej.

W 1864 r., po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski, dokonano reorganizacji gmin. Borki znalazły się w gminie Prawda powiatu łukowskiego guberni lubelskiej. Od 13 stycznia 1867 r. powiat łukowski znalazł się w granicach guberni siedleckiej. Taka przynależność administracyjna Borek przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy wieś, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni lubelskiej. Po zajęciu interesującego nas terytorium Królestwa Polskiego przez wojska niemieckie i ukonstytuowaniu się 24 sierpnia 1915 r. zarządu okupacyjnego Borki znajdujące się w powiecie łukowskim weszły w skład generał-gubernatorstwa warszawskiego (Kaiserlich-deutsche Generalgouvernement Warschau) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 466–457; NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 193; „Verordnungsblatt für das General-Gouvernement Warschau/Dziennik rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego” 1915, 1, s. 1–2; Tabella, I, 34; PKSG na 1876 god, 139; PKSG na 1878 god, 160; Mencel 1976, 49, 311; Mądzik 2005, 313–314]. Taki stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Borki weszły w skład Gminy Prawda powiatu łukowskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś, wraz z Januszówką, stworzyły samodzielną Gromadę Januszówka, będącą elementem składowym Gminy Prawda [„LDW” 1933, nr 22, s. 407; 1935, nr 30, s. 548; Skorowidz, IV, 74]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Borki znajdowały się na terytorium Gminy Prawda powiatu garwolińskiego dystryktu warszawskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Prawda, od 5 października 1954 r. Borki znalazły się w granicach Gromady Kisielsk. Ostatecznie z dniem 1 I 1962 r. Gromada Kisielsk została zlikwidowana, zaś Borki włączono do Gromady Stoczek Łukowski [Amtliches, 70; „DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 75; 1961, nr 11, s. 191]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania gmin. Osada weszła w skład Gminy Stoczek Łukowski [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 178]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Borki, po likwidacji powiatu łukowskiego, znalazły się w granicach województwa siedleckiego, zaś od 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, znalazły się na terytorium Gminy Stoczek Łukowski powiatu łukowskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

W roku 1564 zarządcą Borków z ramienia biskupów poznańskich był Stanisław Prusczyński [AGAD, ASK I, sygn. 46, k. 190v].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarrstwa uzyskali chłopi noszący następujące nazwiska: Czub (2 rodziny), Marton, Misiur i Trejdak (2) [APL, ZTL, sygn. 11/1919].

Na początku drugiej dekady XX w. w Borkach zamieszkiwały rodziny posiadające następujące nazwiska: Basek, Bieniek, Czub, Markiewicz, Marton, Misior i Trendak.

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1983 w ramach AZP [NID, AZP obszar 63-75].

Borki powstały na przełomie XV i XVI w., pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1513 [Nowacki 1964, 148].

Tereny na których z czasem powstały Borki, pierwotnie należące do książąt mazowieckich, w XIII wieku znalazły się w posiadaniu biskupów poznańskich. W roku 1297  książę mazowiecki Bolesław darował biskupstwu kilka wsi w ziemi czerskiej, wśród których wymieniono Kiselsco (Kisielsk) i Chrunino (Chromin) oraz lasy Torawiec i Poczekarz [KDW, II, nr 765, 766; III, nr 1301; Nowacki, 1964, 148]. Z czasem na tych  lesistych i słabo zaludnionych terenach, zaczęły powstawać nowe osady, które na przełomie XV i XVI wieku stworzyły kompleks dóbr biskupów poznańskich, zwany kluczem stoczkowskim lub prawdzińskim [Sobisiak 1960, 99-101]. Własnością biskupią dobra te pozostawały aż do roku 1805.

Grunty przejęte przez rząd austriacki w 1805 r. zasiliły zasób dóbr państwowych monarchii Habsburgów. Od początku 1810 r., czyli od chwili włączenia tych terenów w skład Księstwa Warszawskiego, stały się one dobrami skarbowymi tego państwa. Analogicznie stało się z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego (1815). Została utworzona Ekonomia Prawda. W jej skład wchodziła m.in. wieś Borki. Ekonomia była wydzierżawiana w ręce osób prywatnych na okres kilku lub kilkunastu lat. W latach 1815–1838 dzierżawił ją najpierw Kazimierz Małachowski a następnie Joachim Kulczycki. 16 października 1835 r. Ekonomia Prawda została przekazana w charakterze donacji (majoratu) w ręce Jewgienija Gołowina, który był bliskim współpracownikiem namiestnika Królestwa Polskiego ks. Iwana Paskiewicza. W skład donacji weszły grunty Folwarku Borki (112 mórg i 87 prętów), wsi Borek (98 mórg i 266 prętów) i gruntów czynszowych we wsi Borek (2 morgi i 74 pręty). Donacja po śmierci Jewgienija Gołowina trafiła 8 czerwca 1860 r. w charakterze spadku w ręce jego syna Sergieja Gołowina. Po przeszło 31 latach majorat odziedziczył syn dotychczasowego właściciela – Sergiej Gołowin. Ostatnim właścicielem donacji został 14 stycznia 1914 r. Paweł Gołowin. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1919 r., grunty donacji Prawda znajdujące się w Borkach stały się własnością skarbu państwa [APR, ZDP, sygn. 30.28/21359; sygn. 21361; APS, HwŁ, sygn. 2/320; sygn. 2/1536; Kukulski 2007, 364].

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 8 marca 1866 r. doszło do powstania w Borkach 5 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie użytkujący dotąd grunty należące do ówczesnego posiadacza donacji Prawda Sergieja Gołowina. Łączna powierzchnia gruntów 119 mórg i 140 prętów, wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału donacji. Ówczesny donatariusz za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 584,75 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 23 do 37,5 morgi ziemi, stali się włościanie.

Wyznanie rzymskokatolickie

W okresie przedrozbiorowym Borki zamieszkiwali katolicy, należący do parafii w Stoczku (Sebastianowie). W dobie niewoli narodowej i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Stoczku Łukowskim, w którym funkcjonowała świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność 93 rzymskich katolików w Borkach. W 1921 r. odnotowano w Borkach 90 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską sprawowali następujący księża zajmujący etaty proboszcza lub administratora: Jan Szmigielski (1808–1830), Paweł Szepietowski (1830–1859), Tomasz Nowacki (1859–1867), Franciszek Jaczewski (1868–1889), Michał Dąbrowski (1890–1926), Apolinary Rybiński (1926–1929), Ludwik Romanowski (1929–1932), Stanisław Filipowicz (1932–po 1939) i Józef Pyziołek (1945–po 1950). Ponadto posług duchownych udzielali księża wikariusze m.in.: Paweł Szepietowski, Michał Dąbrowski, Antoni Dzięciołowski, Apolinary Rybiński, Jan Kazimierczak, Zygmunt Szymczak, Antoni Teofil Stormke, Julian Joński, Czesław Wrzosek i Ludwik Sobolewski [APL, ASCPRK w Stoczku, sygn. 1–57; ASCPRK w Radzyniu, sygn. 99, s. 191; APS, ASCPRK w Stoczku Łukowskim, sygn. 1–10; sygn. 21–41; sygn. 54–65; sygn. 75–83; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1925, s. 141–142; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Podlachiensis pro Anno Domini 1928, s. 84; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1929, 284–285; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1931, 92; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1939, 116–117; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji siedleckiej czyli podlaskiej na rok 1947, 101; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 73; Rostkowski 2009, 138].

Nauka dzieci z Borek była ściśle powiązana z funkcjonowaniem szkoły w Jagodnem. Pierwsza placówka oświatowa powstała tam po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Wprowadzenie obowiązku szkolnego w 1919 r. umożliwiło utworzenie koedukacyjnej 1-klasowej 4-oddziałowej szkoły powszechnej z 1 etatem nauczyciela. Była to szkoła powszechna najniższej rangi. Status tej placówki oświatowej stopniowo wzrastał. Na początku lat 30. XX w. szkoła zatrudniała 2 nauczycieli. Funkcję tę wtedy sprawowali m.in.: Mieczysław Leski i Aleksandra Leska. W 1937 r. doszło do reorganizacji szkolnictwa powszechnego. Placówka oświatowa w Jagodnem uzyskała status publicznej szkoły powszechnej I stopnia z 2 etatami pedagogicznymi. Swoim zasięgiem w 1938 r. objęła miejscowości: Jagodne, Borki i Nowa Prawda. Nauczycielami tej szkoły tuż przed wybuchem II wojny światowej byli: Jan Wasak i Stanisław Kowal. Pod koniec roku szkolnego 1937/1938 naukę pobierało w niej 118 dzieci. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała w Jagodnem polska szkoła ludowa. Od września 1944 r. nauka w szkole powszechnej toczyła się w klasach I–VI. Uczęszczały do niej dzieci z Jagodnego, Borków i Nowej Prawdy. Wkrótce szkoła uzyskała status 7-klasowej placówki oświatowej. Funkcję pedagogów w szkole w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w. sprawowali m.in.: Stanisław Skoczyński, Bronisława Skoczyńska, Janina Wodarczyk i Sabina Rybitwa [APS, ISŁ, sygn. 30; AGT, sygn. 141, k. 97v–98].

W 1827 r. odnotowano w Borkach 6 domów, w których zamieszkiwały 34 osoby. Przeszło trzy dekady później (1859 r.) funkcjonowało 5 domostw i 60 mieszkańców. W 1875 r. w odnotowano istnienie 5 domów z 69 mieszkańcami. Spis urzędowy z 1909 r. wykazał obecność 93 osób. Na początku stycznia 1912 r. odnotowano obecność w Borkach 87 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tej wsi funkcjonowało 13 domostw, w których mieszkało 90 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Borkach 128 mieszkańców [APL, NPŁ, sygn. 449, k. 273v; APS, AGP, sygn. 193; Tabella, I, 34; PKSG na 1876 god, 239; Lukovskiy uyezd, 104–105; Skorowidz, IV, 74; Amtliches, 70].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.