Wola Kulońska

Patrz: Biszcza.

Nazwa Wólka (Wola, Wolica) oznaczała wieś założoną na surowym korzeniu, czyli na pustej ziemi, z uwolnieniem na określoną ilość lat od wszelkich lub większości służb, powinności i czynszów dla właściciela [Gloger 1903, 4, 463]. Przymiotnik zaś wskazuje na ulokowanie miejscowości na gruntach wcześniej należących do starszej wsi, albo też wskazuje miejsce pochodzenia pierwszych osadników lub właścicieli. W tym przypadku chodzi o wieś Kulno.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1772 r. obszary jeszcze nieistniejącej Woli Kulońskiej znalazły się pod panowaniem austriackim. Najpierw w latach 1773–1775 w ramach okręgu ulanowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Następnie władze austriackie w 1775 r. dokonały reorganizacji struktur administracji terenowej i omawiane ziemie znalazły się na obszarze okręgu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem weszły w skład okręgu tomaszowskiego w cyrkule zamojskim. Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej tereny Woli Kulońskiej znalazły się od 1810 r. w gminie dominialnej Biszcza w powiecie tarnogrodzkim departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. Wola Kulońska znajdując się na terenie Gminy Biszcza została objęta władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Wola Kulońska została przyporządkowana do na nowo zorganizowanej Gminy Biszcza [Osiński 2006, 68, 78; idem, 2020, 33]. Od 13 stycznia 1867 r. Wola Kulońska znalazła się na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Taka przynależność terytorialna wsi przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Wola Kulońska (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszła w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder 1977, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do odzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności osada weszła w skład Gminy Biszcza powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie Wólka Kulońska weszła w skład Gromady Bukowina, będącej elementem składowym Gminy Biszcza [„LDW” 1933, nr 22, s. 361; 1935, nr 30, s. 475]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdowała się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Biszcza. 5 października 1954 r. Wola Kulońska znalazła się w granicach samodzielnej Gromady Bukowina [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 59]. Gromada Bukowina funkcjonowała do 1 stycznia 1960 r. po czym została zlikwidowana a wieś Wola Kulońska została włączona do obszaru Gromady Biszcza [„DUWRN w Lublinie” 1959, nr 9, s. 95, 99]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Biszcza powiatu biłgorajskiego, na obszarze której znalazła się omawiana wieś [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Wola Kulońska, po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazła się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu Wola Kulońska znajduje się na terenie powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

W drugiej połowie XIX wieku w okolicy istniały lasy ordynacke zwane: Pęk, Hajduk, Dąbrowa, Roguźnianka, Radochy, Korlin, Olszynki, Goszczyn, Suszka, Baba, Uchodów, Muszyniec, Lipińskie Górki, Brzozowiec, Borowiec, Turowy Bór i Naklik.

Pod koniec lat 40. XIX w. gospodarstwa we wsi znajdowały się w rękach rodzin noszących następujące nazwiska: Baran, Bastrzyk, Bazan, Borek, Bucior, Czarny, Ćwikła, Dorodzicz, Dub, Golik, Grabek, Grabowski, Hanas, Kida, Koniecznyj, Krzeszowiec, Larwa, Obara, Ogon, Pieczonka, Sniesek, Socha, Sopielak, Staroń, Suszko, Szczepaniak, Zbyryt i Zielonka [APL, AOZ, sygn. 9061; sygn. 9062].

Właścicielami gospodarstw po ukazie uwłaszczeniowym z 1864 r. stały się osoby o następujących nazwiskach: Baran, Bastrzyk, Bazan, Borek (2 właścicieli), Bucior (5), Czarnyj, Ćwikła (3), Dorodzicz, Dub, Golik, Grabek, Grabowski (2), Hanas, Kida, Koniecznyj, Krzeszowiec, Larwa (3), Obara, Ogon, Pieczonka, Sniesek, Socha, Sopielak, Staroń (2), Suszko, Szczepaniak, Zbyryt i Zielonka.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej właścicielami gospodarstw w Woli Kulońskiej włościanie posiadający następujące nazwiska: Abramek, Bazan, Borek (3 rodziny), Bucior (2), Czarny (2), Ćwikła (8), Dorocicz, Duba, Grabek, Hanaś, Kida (2), Koncewicz, Konieczny (2), Larwa (2), Łysy, Makuch (2), Mazur, Pędziwiatr (2), Socha, Sniosek (3), Siek (2), Smieciuch, Staroń (5), Szymanik, Wawrzak, Zbyryt i Zybura [APLOK, AGB, sygn. 57, k. 1–14].

Jedyne śladowe materiały uzyskane z 5 stanowisk pochodzą z systematycznych badań po-wierzchowych prowadzonych w roku 1985 w ramach AZP. Za najstarsze uznano krzemienne wiórki – przypisane ludności mezolitycznej (brak afiliacji kulturowej). Natomiast fragment krzemiennego noża być może należy łączyć z neolitem. Poza nimi zebrano ułamki naczyń nowożytnych (brak bliższej chronologii). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 96-82].

Pewien problem dla badaczy wzbudzała kwestia istnienia zagadkowej wsi o nazwach Wola Kulnieńska i Wola Kuleńska alias Kulińska oraz jej nagłego zniknięcia z areny historii w drugiej połowie XVII stulecia. Zdzisław Budzyński rozróżniał obie Wole jako odrębne, próbując powiązać z Dąbrówką bądź identyfikować z Brzyską Wolą [Rejestr z. przem. 1628, 87], natomiast Józef Niedźwiedź potraktował łącznie i w dodatku jako jedność z powstałą w XIX w. Wolą Kulońską [Niedźwiedź 2003, 589]. Tymczasem w rzeczywistości Wola Kulnieńska i Wola Kuleńska to pierwotne nazwy Potoku Górnego, zwanego też w 1607 i 1662 r. Dziewczym Potokiem, ale w odniesieniu tylko do jego części przylegającej do cerkwi [Krochmal 2016, 193]. Wzmianki o Woli Kulneńskiej w rejestrze poborowym z 1589 r. [ŹD XVIII, 24], oraz o Woli Kuleńskiej w rejestrach z 1628, 1651 i 1658 r. [Rejestr z. przem. 1628, 87; Rejestr z. przem. 1651, 56; Rejestr z. przem. 1658, 90] wykazują zbieżne, niemal identyczne dane o 16 lub 17 łanach, wójtostwie z sześcioma kolonistami, o 17 zagrodnikach i 12 komornikach, a także o libertowanym kościele, dwóch karczmach i młynie korzeczniku o jednym kole. Podobnie w juramentach (odprzysiężeniach czyli zeznaniach pod przysięgą) z Woli Kuleńskiej o stratach i stanie wsi po najazdach z 1624, 1657 i 1672 r. [Gliwa 2013, 711, 871, 951].

Sprawę ostatecznie zdaje się rozstrzygać notka w rejestrze pogłównego z 1674 r., gdzie pojawiła się nazwa Potok alias Kuleńska Wola [Rejestr z. przem. 1674, 139]. Znamienne, że po tym ostatnim roku już całkowicie ginie Kuleńska Wola, a funkcjonuje tylko Potok, od 1714 r. sporadycznie, zaś od 1777 r. regularnie jako Potok Górny. Zatem Wola Kuleńska alias Kulneńska to faktycznie Potok Górny, zaś późniejsza Wola Kulońska, powstała od nowa w XIX stuleciu o kilka kilometrów na południowy wschód, nad rzeczką Złota pomiędzy wsiami Dąbrówka i Bukowina, ocierając się o zachodnie granice gruntów tej ostatniej [Topograficzna karta KP z 1839-1843]. To miejsce na dokładnej mapie Galicji F. von Miega z 1779-1783 ukazane jest jako jeszcze puste, przy dwóch samotnych chatach zwanych Znak.

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące do powstałej w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku Woli Kulońskiej należały do Ordynacji Zamojskiej (za wyjątkiem tych będących beneficjum cerkwi unickiej). Część z nich (w postaci folwarków) była oddawana w dzierżawę. Pozostałe grunty były użytkowane przez włościan, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich byli zobligowani do odrabiania pańszczyzny i płacenia czynszu.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 3 stycznia 1867 r. doszło do powstania w Woli Kulońskiej 42 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów (337 mórg i 60 prętów, w tym 331 morgi i 29 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału Ordynacji. Ówczesny ordynat za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 3943,5 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 5,5 do 6,5 morga ziemi, stali się włościanie. Posiadali oni także prawo do korzystania z serwitutów leśnych (pozyskiwanie materiału budowlanego i opału) . 1 lutego 1927 r. ogłoszono rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na mocy którego 28 czerwca 1928 r. właściciele gospodarstw z Wólki Kulońskiej za zrzeczenie się z prawa do serwitutów otrzymali do podziału 38,35 ha lasu i 8,33 ha pastwiska [APL, ZTL, sygn. 131, s. 106; sygn. 263].

Wyznanie rzymskokatolickie

Wierni Kościoła rzymskokatolickiego w Woli Kulońskiej w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Potoku Górnym. Podczas sporządzania opisu parafii Potok Górny w 1860 r. wykazano w Woli Kulońskiej 72 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Na początku XX w. obecnych było tu 110 katolików. Spis powszechny z 1921 r. wykazał 106 wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego. Zmniejszenie ich liczby było spowodowane ciężkimi warunkami egzystencjonalnymi i epidemicznymi mającymi miejsce w latach 1914–1920. Opiekę duszpasterską nad wiernymi sprawowali proboszczowie i administratorzy tej parafii w osobach: Mikołaja Maciejowskiego (1776–1802), Bartłomieja Sobolewskiego (1802–1821), Mateusza Bełcikowskiego (1821–1856), Jana Pawełkiewicza (1856–1857), Tomasza Petrykowskiego (1857–1873), Feliksa Kamińskiego (1873–1876), Franciszka Matrasia (1876–1878), Fryderyka Więckowskiego (1878–1918), Ludwika Kwieka (1918–1920), Józefa Sławińskiego (1920), Kazimierza Siedleckiego (1920–1922), Stanisława Fruga (1922–1923), Seweryna Śluskowskiego (1923–1925), Adolfa Netczyńskiego (1925–1936), Błażeja Nowosada (1936–1943), Ludwika Olechowskiego (1944–1945), Franciszka Surtela (1945–1946), Aleksandra Hawryluka (1946–1962), Józefa Walczaka (1962–1971) i Bogusława Wojtasiuka (1971–1989). oraz wikariusze m.in.: ks. Władysław Petrykowski, ks. Józef Waśkiewicz, ks. Aleksander Urban, ks. Stefan Boćkowski, ks. Antoni Czamarski [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 B IVb 84; APL, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–5; APLOK, AGPG, sygn. 2/14, k. 42v–44; APR, ZDP, sygn. 30.25/15051, s. 2; APZ, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–45; Catalogus 1865, 14; Catalogus 1870, 20; Catalogus 1875, 36; Catalogus 1887, 33; Catalogus 1894, 34; Catalogus 1898, 34; Catalogus 1902, 36; Catalogus 1906, 36; Catalogus 1910, 37–38; Catalogus 1914, 30; Catalogus 1917, 30; Catalogus 1919, 25; Catalogus 1920, 70; Catalogus 1928, 43; Catalogus 1929, 51; Spis kościołów 1935, 47; Spis kościołów 1936, 47; Spis kościołów 1937, 47; Spis kościołów 1938, 48; Spis kościołów 1939, 70; Spis kościołów 1948, 161; Spravochnaya, 17; Skorowidz, IV, 6].

Kościół prawosławny

Przez całe XIX stulecie Wola Kulońska była miejscowością jednolitą pod względem wyznaniowym. Dopiero spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność 3 osób wyznania prawosławnego. Znajdowali się pod opieką proboszcza parafii prawosławnej w Kulnie. W 1925 r. wyrażono zgodę na utworzenie samodzielnej parafii prawosławnej w Potoku Górnym. Proboszczem został mianowany ks. Paweł Szwajka (1925–1927). Jego następcami byli: Dymitr Pawełko (1927–1939) i Stefan Chalimow (1939–1945). Parafii przekazano w użytkowanie 2,5 morgi ziemi. Parafia przestała funkcjonować w 1945 r. Budynek cerkwi został zamknięty [APDLC, sygn. 241; APL, UWL [1919–1939], WSP, sygn. 643, s. 254; APLOK, AGPG, sygn. 2/15, k. 71v–72; sygn. 483, s. 26, 30; sygn. 487, s. 71, 74; „Monitor Polski” 1919, 135; Slobodian, Tserkvy, 337; Skorowidz, IV, 8]. Skutkiem zaniku wyznania prawosławnego w Potoku Górnym z powodu deportacji ludności ukraińskiej na teren Związku Sowieckiego i konwersji na obrządek rzymskokatolicki było przejęcie budynku miejscowej cerkwi wiosną 1946 r. na potrzeby szkolnictwa [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 16, 17v, 46v].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wieś Wola Kulońska została objęta zasięgiem obwodu szkolnego w Bukowinie. Od czerwca 1927 r. została włączona do obwodu szkolnego 2-klasowej szkoły powszechnej w Dąbrówce. Zadecydowało o tym bliższe położenie tej placówki oświatowej dla dzieci z tej miejscowości. W skład kadry pedagogicznej wspomnianej szkoły w tym okresie wchodzili m.in. Wincenty Falandysz, Genowefa Janina Klerc, Maria Pańkiewicz, Genowefa Herbut, Helena Dziadecka i Stanisława Wójcik [APL, C. i K. Komenda Powiatowa w Biłgoraju, sygn. 31, s. 13, 23–24, 35; APLOK, AGPG, sygn. 2/5, k. 32v–33, 35v–36; ISB, sygn. 48, s. 497–498, 633–634; sygn. 143]. W okresie okupacji niemieckiej dzieci z Woli Kulońskiej uczęszczały nadal do polskiej placówki oświatowej w Dąbrówce, w której stanowisko zachowała Genowefa Herbut. W drugiej połowie lat 40. XX w. działała 6-klasowa szkoła podstawowa. Kierował nią nauczyciel Jan Zabłotny. Ponadto zatrudnieni w niej byli: Aniela Zabłotna i Aleksander Charylu. W 1949 r. rozpoczęto budowę szkoły podstawowej w Dąbrówce. W 1958 r. funkcjonowała już 7-klasowa szkoła podstawowa [APLOK, AGPG, sygn. 1302, k. 87; ISB, sygn. 48, s. 497–498; sygn. 58, s. 250–255; sygn. 143, k. 79; PPRNiUPB, sygn. 2880].

W 1864 r. w Woli Kulońskiej istniało 14 domów, w których mieszkało 55 osób. Na początku XX w. odnotowano 12 domów i 110 osób. W 1921 r. w czasie spisu powszechnego funkcjonowało 20 budynków mieszkalnych i 109 mieszkańców [Spravochnaya, 16; Skorowidz, IV, 6; Osiński 2006, 78].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych [APL, AOZ, sygn. 9061; sygn. 9062; sygn. 14917].

Poważne skutki dla mieszkańców Woli Kulońskiej miała II wojna światowa. Obszar wsi znalazł się na terytorium, które zostało poddane eksperymentowi osadniczemu prowadzonemu przez hitlerowskie niemieckie władze okupacyjne. W pierwszych dniach lipca 1943 r. na terenie gminy Biszcza spacyfikowano i przymusowo wysiedlono ludność narodowości polskiej (w ramach akcji „Werwolf”), która została skierowana do obozów koncentracyjnych i przejściowych. Część mieszkańców została zamordowana lub trafiła na roboty przymusowe w Niemczech [Skakuj 2022, 89–93]. W miejsce deportowanych Polaków władze niemieckie podjęły akcję osiedleńczą ludności narodowości ukraińskiej z obszaru powiatu hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Stała się ona celem działań odwetowych polskich ugrupowań partyzanckich Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich w okresie od sierpnia 1943 r. do czerwca 1944 r. [Zajączkowski 2015, 251]. Powrót mieszkańców Woli Kulońskiej był możliwy dopiero latem 1944 r.

Kilka lat po wojnie istniało zagrożenie ze strony różnych grup przestępczych. W styczniu 1946 r. miało miejsce kilka napadów rabunkowych z użyciem broni na przejeżdżających trasą Tarnogród-Krzeszów pod Wolą Kulońską. Napady odbywały się głównie w dni targowe, w Krzeszowie lub Tarnogrodzie [APLOK, AGPG, sygn. 1298, k. 1v].