Suszka

Patrz: Biszcza.

Nazwa wsi odnosi się do terenu suchego, piaszczystego. Może też łączyć się z określeniem na wysychający potok [Makarski 1999, 265].

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1772 r. tereny późniejszej wsi znalazły się pod panowaniem austriackim. W latach 1773–1775 wchodziły w skład okręgu ulanowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Władze austriackie w 1775 r. dokonały reorganizacji struktur administracji terenowej i okolice Suszki znalazły się na obszarze okręgu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem Suszka, wchodząc w skład okręgu tomaszowskiego, została włączona do terytorium cyrkułu zamojskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej interesujący nas obszar znalazł się od 1810 r. w gminie dominialnej Biszcza w powiecie tarnogrodzkim departamentu lubelskiego, zaś po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. Suszka, znajdując się na terenie Gminy Biszcza, została objęta władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Wieś została przyporządkowana do na nowo zorganizowanej Gminy Biszcza [Osiński 2006, 78; idem, 2020, 33]. Od 13 stycznia 1867 r. znalazła się na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Suszka, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego osada (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszła w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder 1977, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do odzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Suszka weszła w skład Gminy Biszcza powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś znalazła się w składzie Gromady Budziarze, będącej elementem składowym Gminy Biszcza [„LDW” 1933, nr 22, s. 361; 1935, nr 30, s. 475]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Suszka lokalizowała się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Biszcza. 5 października 1954 r. Suszka znalazła się w granicach samodzielnej Gromady Wola Dereźniańska [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 61]. 1 stycznia 1960 r. nastąpił kres działalności Gromady Wola Dereźnieńska. Omawiana wieś została wtedy włączona do obszaru Gromady Biszcza [„DUWRN w Lublinie” 1959, nr 9, s. 95, 99]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Biszcza powiatu biłgorajskiego, na obszarze której znalazła się Suszka [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. osada, po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazła się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu Suszka wchodzi w skład powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. włościanie mogli korzystać z serwitutów w okolicznych lasach o nazwach: Pęk, Hajduk, Dąbrowa, Roguźnianka, Radochy, Korlin, Olszynki, Goszczyn, Suszka, Baba, Uchodów, Muszyniec, Lipińskie Górki, Brzozowiec, Borowiec, Turowy Bór i Naklik.

Grunty przed uwłaszczeniem były użytkowane przez włościan noszących następujące nazwiska: Babij, Klucha, Kostra, Kupczak, Petryk, Ruta, Ryczko, Szewc i Waleczko [APL, AOZ, sygn. 3182].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. grunty na własność uzyskaly rodziny noszące następujące nazwiska: Babij, Klucha, Kostyra, Kupczak (2 rodziny), Petryk, Ruta, Ryczko, Szewc i Waleczko.

Przed wybuchem II wojny światowej właścicielami nieruchomości w Suszce byli następujący włościanie: Baryła, Ciosmak, Grab, Klucha, Kuliński, Kupczak, Ryczko, Szewc, Waleczko (2 rodziny) i Zawada [APLOK, AGB, sygn. 78, s. 71].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1985 i 1990 w ramach AZP [NID, AZP obszar 94-81 i 94-82].

Pierwsze informacje o zorganizowanej wsi Suszka pojawiają na początku lat 40. XIX w. [APL, AOZ, sygn. 8968].

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w nieistniejącej jeszcze osadzie nadal należały do Ordynacji Zamojskiej (za wyjątkiem tych będących beneficjum cerkwi unickiej). Część z nich (w postaci folwarków) była oddawana w dzierżawę. Pozostałe grunty były użytkowane przez włościan, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich byli zobligowani do odrabiania pańszczyzny i płacenia czynszu.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 22 sierpnia 1867 r. doszło do powstania w Suszce 10 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów (112 mórg i 59 prętów, w tym 122 morgi i 129 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału Ordynacji. Ówczesny ordynat za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 1017,83 rubla. W połowie maja 1871 r. zatwierdzono wyniki ponownego pomiaru gruntów przekazanych na uwłaszczenie włościan. Okazało się, że całkowity areał wydzielony z obszaru Ordynacji wynosił 126 mórg i 6 prętów (w tym 118 mórg i 213 prętów użytków rolnych). Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 9,5 do 14 mórg ziemi, stali się włościanie. Posiadali też prawo korzystania z serwitutów leśnych (pozyskiwanie materiału budowlanego i opału) oraz prawo wypasu bydła na łąkach leśnych i polanach jedynie w zagajnikach i lesie przylegającym do wsi od strony północnej) na gruntach Ordynacji. 12 kwietnia 1930 r. włościanie z Suszki za rezygnację z serwitutów leśnych otrzymali 46,79 ha gruntów (w tym 39,92 ha lasu, 4,86 ha pastwisk itd.) [APL, ZTL, sygn. 252].

Wyznanie rzymskokatolickie

Nieliczni wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego w Suszce pojawili się tuż przed wybuchem I wojny światowej, co prawdopodobnie było konsekwencją ogłoszenia ukazu tolerancyjnego z 30 kwietnia 1905 r., umożliwiającego dokonanie konwersji osób wyznania prawosławnego (ex-unickiego) na wyznanie rzymskokatolickie. Odnotowano wtedy obecność 3 katolików. Przynależeli oni do parafii rzymskokatolickiej w Puszczy Solskiej. Ich świątynią parafialną był kościół pw. św. Marii Magdaleny. Opiekę duchowną prowadzili proboszczowie ks. Seweryn Grątkowski, ks. Wiktor Kruszyński oraz wikariusze ks. Stefan Orzeł, ks. Antoni Zawistowski, ks. Sebastian Redas, ks. Ludomir Tutlis i ks. Józef Rolecki [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 VI 83, k. 6–6v, 9; APZ, ASCPRK w Puszczy Solskiej, sygn. 31–43; Catalogus 1911, 38; Catalogus 1916, 30; Catalogus 1919, 25; Spravochnaya, 16]. W 1919 r. doszło do powstania samodzielnej parafii rzymskokatolickiej w Biszczy, katolicy z Suszki zostali przyporządkowani do nowo powstałej jednostki administracyjnej na terenie diecezji lubelskiej. Ich świątynią parafialną stał się kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, przekształcony z cerkwi prawosławnej. Opiekę duchowną od 1919 r. sprawowali m.in. następujący księża: Edward Dąbkowski, Edmund Lorkiewicz, Franciszek Surtel i Michał Popiel-Popielec. W 1921 r. odnotowano obecność 11 osób wyznania rzymskokatolickiego. Liczba katolików znacząco wzrosła w drugiej połowie lat 40. XX w. [Skorowidz, IV, 6; Spis kościołów 1939, 179–180; https://www.biszcza.pl/stowarzyszenia-i-organizacje/koscioly].

Kościół greckokatolicki (unicki)

Grekokatolicy z Suszki od chwili utworzenia wsi stali się parafianami cerkwi unickiej w Biszczy. Jej proboszczami i administratorami w latach 1840–1875 byli następujący parochowie: Demetry (Demetriusz) Zański i Bazyli Jasiński. Istniała tutaj również funkcja wikarego. Na tej posadzie pracowali m.in. Piotr Podkowicz i Jozafat Furman. Wierni w pierwszej połowie XIX w. korzystali z drewnianej cerkwi unickiej znajdującej się w Biszczy. Została zbudowana jeszcze w XVIII w. Zachowane źródła wskazują na to, że już w połowie lat 50. XIX w. wymagała ona remontu. Stosowne prace remontowo-budowlane (wzniesiono nowe budynki gospodarcze) zostały zakończone w 1861 r. Parafia pod koniec 1860 r. liczyła 2527 wiernych w tym 61 reprezentowało wieś Suszka. Tuż przed likwidacją Kościoła greckokatolickiego liczba wyznawców unii w omawianej osadzie nie przekroczyła liczby 70 osób [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 131; dieło 132; APL, AOZ, sygn. 3416, s. 2; sygn. 4059; sygn. 4060; sygn. 4255; ChKGK, sygn. 710; Sęczyk, 303, 424, 609–610, 710].

Kościół prawosławny

W maju 1875 r. nastąpiła likwidacja Kościoła unickiego poprzez włączenie jego wiernych do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Ostatni proboszcz parafii unickiej w Biszczy Bazyli Jasiński, który udzielał posług religijnych unitom w Suszce stał się pierwszym proboszczem parafii prawosławnej w Biszczy (1875–1878). W 1876 r. w Suszce zamieszkiwało 68 osób wyznania prawosławnego. Kolejne lata nie przyniosły spektakularnego wzrostu liczby wyznawców. W 1904 r. odnotowano 73 wiernych. Należy zaznaczyć, że ogłoszenie ukazu tolerancyjnego 30 kwietnia 1905 r. nie wpłynęło znacząco na liczbę wiernych (1908 r. – 70 osób). Jedynie kilka osób zdecydowało się na porzucenie prawosławia. Dopiero po 1908 r. doszło do zmniejszenia liczby prawosławnych o prawie 23% – do 54 osób. Należy dodać, że mieszkańcy wsi mieli niekiedy utrudniony dostęp do cerkwi w Biszczy w powodu częstych wylewów rzeki Tanew. Opiekę duchowną nad wiernymi sprawowali proboszczowie parafii prawosławnej w Biszczy w osobach następujących księży: Konstanty Aleksiejewicz (1878–1890), Ignacy Chojnacki (1890) i Michał Ochotski (1890–1914) oraz wikariusze: Leon Lewicki, Aleksy Prokopczuk, Mikołaj Wyszywaniuk, Jan Czyżewski, Cyryl Iskrzycki, Jan Drozd, Włodzimierz Kozłow, Bazyli Kraszkiewicz, Bazyli Martyniec, Emilian Michajłowski, Włodzimierz Matwiejczuk, Aleksander Nikolin, Stefan Nowosielski, Walerian Pawłowski, Stefan Szyszkowski, Jan Turiański, Włodzimierz Wieżański, Eugeniusz Żołtowski i Jan Żypowski. Funkcje psalmistów w cerkwi w Biszczy pełnili m.in. Jerzy Dechnik, Jan Kupicz, Jerzy Martysz, Mikołaj Rożański i Aleksander Sobucki. W obrębie społeczności parafialnej obecne były osoby, które należały do Cerkwi prawosławnej pod przymusem. Późną wiosną 1915 r. większość wyznawców prawosławia trafiła z Suszki w głąb Rosji [AAN, MWRiOP, w Warszawie, sygn. 1209, s. 367–464; AWMP, sygn. M 384; APL, ChWDKP, sygn. 408; KPCh, sygn. 181, k. 1–5; sygn. 392, k. 17, 21–23; sygn. 782; KPCh, KV, sygn. 62, k. 40v–41; sygn. 114, s. 16–19; sygn. 126, s. 16–19; sygn. 132, k. 68v–69; sygn. 138, k. 13v–14; sygn. 145, k. 10v–11; sygn. 149, k. 10v–11; sygn. 151, k. 16v–17; sygn. 180, s. 27; sygn. 183, s. 33; sygn. 187, s. 32; sygn. 380, k. 76v–77; UWL, WSP, sygn. 1497, s. 26–27; KGubCh, sygn. 348; APZ, ASCPP w Biszczy, sygn. 1–37; AAL, AKB, sygn. Rep. 61 B IVb 4, k. 2–2v].

Prawosławni, którzy pozostali w Suszce w czasie okupacji austro-węgierskiej przez większość czasu jej trwania byli pozbawieni stałego proboszcza. Dopiero wiosną 1918 r. w Biszczy pojawił się kapłan prawosławny, który również udzielał posług religijnych w Suszce. Kapłan ten po ogłoszeniu przez Polskę niepodległości został zmuszony do wyjazdu na teren Ukrainy. Prawosławni mieszkańcy Suszki zostali ponownie pozbawieni opieki duchownej. W dodatku 9 lutego 1919 r. utracili swoją cerkiew parafialną, która została wyświęcona na kościół rzymskokatolicki. 1 sierpnia 1919 r. została utworzona w Biszczy filia parafii prawosławnej w Tarnogrodzie. Miejscowi prawosławni zostali zmuszeni do stworzenia prowizorycznej cerkwi w jednej z prywatnych stodół na terenie Biszczy. Z powodu braku odpowiedniego budynku dla zlokalizowania nowej cerkwi władze polskie wydały decyzję o przeniesieniu filii parafii prawosławnej z Biszczy do Potoku Górnego. W 1921 r. w Suszce odnotowano 34 prawosławnych, co stanowiło przeszło 75,5% wszystkich mieszkańców wsi. Do końca lat 20. XX w. prawosławni mieszkańcy Suszki wspierali walkę o zwrot utraconej świątyni znajdującej się w Biszczy. Ostatecznie udało się na początku lat 30. XX w. uzyskać zgodę na otwarcie domu modlitewnego zlokalizowanego w Biszczy. Był on wykorzystywany przez kilka lat. Opiekę duchowną w Suszce sprawowali w latach 30. XX w. następujący nieetatowi (nie otrzymujący wynagrodzenia ze skarbu państwa) księża: Zrol, Mikołaj Zakidalski, Anatol Klucz. Na fali akcji niszczenia cerkwi prawosławnych na terenie województwa lubelskiego, budynek modlitewny został rozebrany w dniach 28–29 czerwca 1938 r. a kilka dni później (9 lipca) ks. A. Klucz został nawet zatrzymany za nielegalne sprawowanie obowiązków proboszczowskich i obłożony karą finansową. W czasie okupacji hitlerowskich Niemiec kościół w Biszczy (świątynia będąca od 1911 r. do 9 lutego 1919 r. w posiadaniu prawosławnych) został zwrócony społeczności prawosławnej (23 listopada 1940 r.). Było to równoznaczne również z reaktywowaniem samodzielnej parafii prawosławnej w Biszczy, która funkcjonowała do lutego 1945 r. Na terenie parafii działało bractwo prawosławne skupiające w 1942 r. prawie 100 członków, do którego przynależeli również mieszkańcy Suszki. Kres funkcjonowania prawosławia nastąpił z chwilą deportacji ludności prawosławnej narodowości ukraińskiej na teren Związku Sowieckiego na przełomie lat 1944/1945. Nieliczni pozostali na miejscu wyznawcy prawosławia stali się członkami społeczności parafialnej w Tarnogrodzie [AAN, MWRiOP w Warszawie, sygn. 1209, s. 367–464; AWMP, sygn. M 384; APL, SPZ, sygn. 55, s. 159; UWL, WSP, sygn. 643, s. 208; sygn. 658; „Krakivsʹki Visti” 1941, 1–2, 13; Kiryłowicz 2012, 51].

Na terenie Suszki w XIX i pierwszej połowie XX w. nie doszło do powstania placówki oświatowej. Dzieci tutejszych mieszkańców były zmuszone do korzystania z usług szkół funkcjonujących w sąsiednich miejscowościach. Od 26 listopada 1892 r. w Wólce Biskiej zaczęła funkcjonować 1-klasowa koedukacyjna szkoła cerkiewno-parafialna. Jej nauczycielem tuż przed wybuchem I wojny światowej był Aleksy Zań. Do niej uczęszczały dzieci z Suszki. Późną wiosną 1915 r. została ewakuowana w głąb Rosji. W wolnej Polsce Suszka znalazła się w obwodzie szkolnym 1-klasowej szkoły powszechnej w Budziarach. Taka przynależność organizacyjna przetrwała do wybuchu II wojny światowej. W okresie okupacji niemieckiej prawdopodobnie zachowano taką strukturę. Od września 1944 r. dzieci z Suszki uczęszczały do szkoły podstawowej w Budziarach [APL, KPCh, KV, sygn. 187, s. 18; APLOK, PPRNiUPB, sygn. 2881; sygn. 2896; Kholmskaya guberniya, 181].

W 1864 r. w Suszce istniało 10 domów, w których mieszkały 44 osoby. Na początku XX w. odnotowano 10 domów i 93 osoby. W 1921 r. w czasie spisu powszechnego w Suszce funkcjonowało 12 budynków mieszkalnych i 45 mieszkańców. Obniżenie liczby mieszkańców w Suszce było spowodowane udaniem się na uchodźstwo wielu prawosławnych mieszkańców latem 1915 r., którym nie udało się powrócić przed 1921 r. (lub w ogóle nie zdołali powrócić) z Rosji Sowieckiej. Na początku 1939 r. znajdowało się 13 domów. Zamieszkiwało w nich 68 osób [APLOK, AGB, sygn. 78, s. 71; Spravochnaya, 16; Skorowidz, IV, 6; Osiński 2006, 78].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. jest rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych [APL, AOZ, sygn. 8968; sygn. 14856].

Poważne skutki dla mieszkańców Suszki miały obie wojny światowe. Późną wiosną 1915 r. większość prawosławnych mieszkańców Suszki została przymusowo wysiedlona przez wojska rosyjskie. Namówiono (propaganda rosyjska) i zmuszono (przy użyciu sił wojskowych) do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania i udania się na uchodźstwo w głąb Rosji wielu mieszkańców Suszki. Skutkiem tego były zmiany demograficzne i narodowościowo-wyznaniowe lokalnej społeczności, co spowodowało spadek liczby mieszkańców prawie o 45% [APL, UWL, Wydział Ogólny, sygn. 448; Spravochnaya, 16; Skorowicz, IV, 6].

Jeszcze większe konsekwencje dla mieszkańców Suszki miała II wojna światowa. Obszar wsi znalazł się na terytorium, które zostało poddane eksperymentowi osadniczemu prowadzonemu przez hitlerowskie niemieckie władze okupacyjne. W pierwszych dniach lipca 1943 r. ludność wielu miejscowości na terenie gminy Biszcza poddano pacyfikacji. W dodatku przymusowo wysiedlono ludność narodowości polskiej (w ramach akcji „Werwolf”), która została skierowana do obozów koncentracyjnych i przejściowych. Część mieszkańców została zamordowana lub trafiła do Niemiec na roboty przymusowe [Skakuj 2022, 89–93]. W miejsce deportowanych Polaków władze niemieckie podjęły akcję osiedleńczą ludności narodowości ukraińskiej z obszaru powiatu hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Stała się ona celem działań odwetowych polskich ugrupowań partyzanckich Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich w okresie od sierpnia 1943 r. do czerwca 1944 r. [Zajączkowski 2015, 251]. Od sierpnia 1944 r. do lutego 1945 r. miały miejsce wysiedlenia ludności ukraińskiej z gminy Biszcza, w tym z Suszki, na teren Związku Sowieckiego, analogicznie jak miało to miejsce w sąsiedniej gminie Potok Górny.