Bukowina

Patrz: Biszcza.

Od początku istnienia miejscowości używano nazwy Bukowina. Wywodzi się ona od lasu bukowego, przy którym lub na miejscu którego została założona wieś [Makarski 1999, 48].

Bukowina w XVI-XVIII w. położona była w staropolskim powiecie przeworskim ziemi przemyskiej, a ta z kolei należała do województwa ruskiego [Przyboś 1994, 190; Półćwiartek 2005-2020, 12]. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. wieś znalazła się pod zaborem austriackim. W krótkim czasie kilkakrotnie zmieniała swą przynależność administracyjną. Początkowo, w latach 1773–1775, znajdowała się w okręgu ulanowskim cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). W 1775 r. władze austriackie dokonały  reorganizacji struktur administracyjnych i Biszcza znalazła się na obszarze okręgu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem Bukowina, wchodząc w skład okręgu tomaszowskiego, znalazła się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Bukowina znalazła się od 1810 r. w gminie dominialnej Biszcza w powiecie tarnogrodzkim departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. miejscowość, znajdując się na terenie Gminy Biszcza, została objęta władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Bukowina została przyporządkowana do na nowo zorganizowanej Gminy Biszcza [Osiński 2006, 68, 78; idem, 2020, 33]. Od 13 stycznia 1867 r. osada znalazła się na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Bukowina, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Bukowina (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszła w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder 1977, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do odzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności wieś weszła w skład Gminy Biszcza powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie Bukowina wraz z Wólką Kolońską weszły w skład Gromady Bukowina będącej elementem składowym Gminy Biszcza [„LDW” 1933, nr 22, s. 361; 1935, nr 30, s. 475]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) osada znajdowała się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Biszcza. 5 października 1954 r. Bukowina znalazła się w granicach samodzielnej Gromady Bukowina [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 59]. Gromada Bukowina funkcjonowała do 1 stycznia 1960 r. po czym została zlikwidowana a wieś została włączona do obszaru Gromady Biszcza [„DUWRN w Lublinie” 1959, nr 9, s. 95, 99]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Biszcza powiatu biłgorajskiego, na obszarze której znalazła się Bukowina [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. , po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazła się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu Bukowina znajduje się na terenie powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

Uprawnienia serwitutowe jako konsekwencje ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. włościanie realizowali w okolicznych lasach: Pęk, Hajduk, Dąbrowa, Roguźnianka, Radochy, Korlin, Olszynki, Goszczyn, Suszka, Baba, Uchodów, Muszyniec, Lipińskie Górki, Brzozowiec, Borowiec, Turowy Bór i Naklik, należących do Ordynacji.

W konsekwencji ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. gospodarstwa uzyskały osoby noszące następujące nazwiska: Abramek, Andrus (3 rodziny), Bardłomiewicz, Bator, Bazan, Bednarz (4), Bialik, Bieniuch (2), Blicharz (2), Bondas (4), Borek (2), Bożko, Bryła, Bulicz (16), Bystriański, Ciepiaicki, Dyjak, Działo, Dzida (6), Dziedzicz (6), Fedor (2), Fedorij (2), Fus (18), Gałka (2), Gerszon (3), Giruś, Gniewarz, Gubka (3), Iwanicki (3), Jęczmienka (3), Kita (3), Klec, Klecha (16), Kołodziej (2), Koniecznyj, Konopka (3), Konsowicz, Kornak (4), Koszel (3), Kożuszek (3), Kruk, Krupczak, Kubak (2), Kucharek, Kucharz (3), Kukiełka (11), Kupiałka, Larwa, Leśniak (13), Łuszczak (9), Łuszczek, Maciocha (4), Makuch (2), Mazurek, Mirek, Moćka, Mróz, Mruczek, Niedzielski, Olchowyj (2), Pałka, Pawełko (1), Petlak (2), Pędziwiatr (3), Piebiak (2), Pisarczyk (5), Plewa, Pocol, Popko (2), Radyszak, Rękas, Rudzik (3), Sadowyj (2), Sitarz (3), Slusarz (3), Smiecioch (4), Smieciuch (9), Sołtys (3), Switka (2), Szafron, Szaryj (2), Szymonik (13), Terembuła (2), Tudzio (7), Tutka (3), Tychonowicz, Tychtowicz, Typko, Wardach (4), Wójcik, Woszczak (3), Zac, Zań (8), Ziomek, Zybura (3) i Żuk (3).

Tuż przed wybuchem II wojny światowej nieruchomości w Bukowinie posiadali włościanie noszący następujące nazwiska: Abramek (2 domostwa), Babij, Bandos, Bartosiewicz (2), Bator, Bazan (3), Bednarz (3), Bialik, Blicharz (2), Bobis, Borek (3), Bryła (3), Buca, Bucior (2), Bulicz (15), Chyl, Czekirda, Ćwikła, Dołomisiewicz (2), Drozdowski, Dworniczak, Dyjak (2), Dymowicz, Dzido (3), Dziedzicz (6), Fiedor (2), Fronc, Fus (13), Gac, Gałka (2), Gdyra, Gniewosz, Grelak, Gromadzki, Hałaś, Hubka, Iwanicki (3), Jęczmionka, Karczmarczyk (3), Kida, Kita (5), Klecha (13), Kliza, Koncewicz, Konieczny, Konopka (5), Koper, Kopka, Kornak (3), Koszel, Kożuszek (8), Kruk, Krzeszowiec, Kucharz (3), Kudach, Kukiełka (8), Kurz (2), Larwa (2), Leśniak (10), Lizut, Łoś, Łuszczek (7), Mach (2), Maciocha (7), Makara, Maksymiec, Makuch (5), Mazurek, Mielech, Mirek (3), Mruczkowski (3), Mulawa, Niedzielski (3), Niemiec, Nowiński, Pawłowski, Petlak, Pędziwiatr (6), Piebjak (2), Piecko, Piórko, Pisarczyk (4), Pluskwa, Proc, Rój, Sadowy (3), Saweczka, Saweczko, Sikora, Sitarz (5), Slusarz (3), Smieciuch (14), Sołtys (3), Sprysak, Sularz, Szary (3), Szymanik (17), Ślusarz, Śmieciuch (2), Terębuła (2), Tokarski, Tudzio (3), Tutka (3), Tychanowicz (2), Waleczko, Wardach (6), Wlaź, Woszczak (2), Zań (6), Ziomek (3), Zybura (3), Żuk i Żur [APLOK, AGB, sygn. 78, s. 28–43].

W bliżej nieznanym czasie i okolicznościach znaleziono dwa topory kamienne. Zachowany w całości okaz wykonany z dolorytu prawdopodobnie należy łączyć z obecnością ludności z wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka?). Kolejny fragment przyostrzy wykonany z nieokreślonego gatunku skały pochodzi z przełomu neolitu i epoki brązu (kultura: ceramiki sznurowej lub mierzanowicka) [zbiory Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju – nr 153 i nr 206; archiwum J. Libery].

Kolejne materiały uzyskane z 33 stanowisk pochodzą z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1985 i 1998 w ramach AZP, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarszy ślad osadniczy w postaci charakterystycznego półsurowca wiórowego pozostawiła ludność zbieracko-łowiecka ze schyłkowego paleolitu oraz być może z okresu mezolitu – w obu przypadkach nie powiązane z jednostkami kulturowymi. Kolejny ślad dotyczy środkowego neolitu (kultura pucharów lejkowatych). Znacznie intensywniejsze osadnictwo odnosi się do wczesnej epoki brązu (stwierdzone na 1/3 stanowisk) – w dwóch tylko przypadkach powiązane z ludnością kultury mierzanowickiej. Następny horyzont dokumentują materiały z wczesnej epoki żelaza (m.in. kultura przeworska). Na kilku stanowiskach wyróżniono ułamki naczyń z fazy wczesnej i późnej średniowieczna, śladowo z okresu nowożytnego – brak bliższych datowań. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 96-82 i 96-83 – dwa stanowiska oznaczono: Kolonia Bukowa Wschodnia].

Wieś Bukowina musiała istnieć przed rokiem 1567 r., skoro przy założeniu miasta Tarnogrodu a następnie wsi Potoku (Górnego) w 1574 r. werbowano tutejszych chłopów. Najprawdopodobniej więc była już rozwinięta i istniała co najmniej od roku 1564 r. [Niedźwiedź 2003, 61]. Wymieniana była w 1579 r. jako jedna z dziewięciu istniejących wówczas miejscowości w starostwie krzeszowskim [Tarnawski 1935, 93].

Wieś do 1588 r. była własnością królewską. Należała do niegrodowego starostwa krzeszowskiego, wraz ze starostwami leżajskim i zamechskim ustanowionego na rozległych terenach dawnej włości krzeszowskiej, odebranej około 1439 r. rodowi Kustrów. Starostą krzeszowskim w latach 1506-1509 był podskarbi koronny Jakub Szydłowiecki [PSB 49, 548]. Prawdopodobnie drogą cesji po jego śmierci starostwo przeszło na jego starszą córkę Barbarę i jej męża Spytka Jana Tarnowskiego (zm. 1553), także późniejszego podskarbiego, choć ten jako starosta wymieniany był dopiero w 1520 r., gdy król Zygmunt Stary dług 3.000 ówczesnych złotych zapisał mu na dobrach krzeszowskich. Barbara Tarnowska przeżyła swego męża i dzierżyła królewszczyznę dożywotnio, ale faktycznie już od 1544 r. zarządzał starostwem ich syn Stanisław Spytek, wojewoda sandomierski. To on w 1567 r. założył tu miasto Tarnogród [PSB 52, 524, 526]. W rok później starostwo krzeszowskie przejął jego syn Stanisław, kasztelan sandomierski. Ten, z powodu uczestnictwa w zbrojnym zajeździe na Tarnów i próby bezprawnego zagarnięcia dóbr swej ciotki Zofii Ostrogskiej, już w 1570 r. utracił królewszczyznę decyzją królewską, choć nie pogodził się z tym i jeszcze przez wiele lat procesował się z następnymi posesorami [PSB 52, 526, 530].

W 1570 r. starostą krzeszowskim z nadania królewskiego został kasztelan sandomierski Hieronim Ossoliński, a po nim w sześć lat później syn Marcin, rotmistrz królewski. Po śmierci tego ostatniego, w grudniu 1580 r. konsens (aprobatę) królewską na wykupienie od spadkobierców praw do tej królewszczyzny za 3.000 zł otrzymał kanclerz Jan Zamoyski [Chłapowski 2017, 218-219]. Za zgodą sejmu, w 1588 r. nowy król Zygmunt III Waza darował mu starostwa krzeszowskie oraz zamechskie w dziedziczne władanie i w roku następnym dobra te weszły w skład właśnie utworzonej Ordynacji Zamojskiej [Tarnawski 1935, 93]. Jeszcze przed utworzeniem Akademii Zamojskiej, kanclerz Zamoyski składał przyszłym jej wykładowcom obietnicę oddania dochodu z Bukowiny na uposażenie pensji profesorskich. Taki zapis wystawił 19 listopada 1593 r. Akademia została założona w kwietniu następnego roku, ale dopiero w lipcu 1600 r. Zamoyski wystawił w Zamościu właściwy akt fundacyjny, nadający Wszechnicy tę wieś po wsze czasy. Pisał w nim: „Aby zaś owocny ów nabytek przeze mnie i następców moich na zawsze mógł być utrzymywany, daje i darowuję prawem wieczystym tejże Akademii wieś zwaną Bukowina w ziemi przemyskiej, powiecie przeworskim położoną, a przynoszącą rocznie intraty złp tysiąc […]. Ponieważ wszystkim zainteresowanym zależeć na tym powinno, aby dokonane przeze mnie uposażenie wieczyste Akademii Zamojskiej i jej profesorów trwałym pozostało na przyszłość, postanawiam uroczyście, aby nie tylko dobra bukowińskie i te, jaki przeze mnie lub opiekunów syna mojego [Tomasza] przyłączone do nich zostaną, ale żadna zgoła ich część nie mogła być pod żadnym pozorem […] uronioną, zamienioną, sprzedaną, zastawioną, wydzierżawioną lub w jaki bądź sposób obciążoną […]. Niniejsze uposażenie Akademii, w sposób wspomniany ustanowione, przyrzekam w imieniu swoim i następców moich utrzymywać stale, wiernie i wieczyście”. Oficjalne przejęcie Bukowiny przez Akademię nastąpiło jednak dopiero po śmierci fundatora, na przełomie 1611 i 1612 r., już za rządów opiekunów małoletniego przyszłego II ordynata Tomasza Zamoyskiego.

Zarząd dobrami akademickimi dzierżyli kolejni scholastycy kapituły kolegiackiej, ściśle związanej z Akademią. Kiedy rychło się okazało, iż niektórzy z nich dopuszczają się nadużyć, przekazując tylko część pieniędzy z dochodów Bukowiny na rzecz profesorów, w 1619 r. dokonano reorganizacji repartycji sum, nakazując przekazywanie 1.000 złp na pensje, a resztę na utrzymanie uczelni. Tak rozdysponowanie środki zaczęły spływać dopiero od 1623 r. Natomiast ani Tomasz Zamoyski, ani jego syn Jan „Sobiepan”, ani ich następcy  nigdy nie zrealizowali zawartego z testamencie kanclerza Jana nakazu zakupu innej jeszcze wsi uposażeniowej za przeznaczoną na ten cel sumę 12.000 złp.

Wieś Bukowina stanowiła własność Akademii Zamojskiej do czasu jej rozwiązania przez zaborcze władze austriackie w 1784 r. Ówczesny ordynat Andrzej Zamoyski włączył wieś bezpośrednio do dóbr ordynackich, pomimo protestów zamojskiej kapituły, która miała do niej prawa [Bondyra 2010, 119-121].

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Bukowinie nadal należały do Ordynacji . Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościan, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 4 czerwca 1868 r. doszło do powstania w Bukowinie 290 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów (3493 morgi i 246 prętów, w tym 3425 mórg i 154 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału Ordynacji. Ówczesny ordynat za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 6231 rubli. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 3 do 24 mórg ziemi, stali się włościanie . Uzyskali ponadto możliwość wykorzystywania serwitutu leśnego. W dniu 10 grudnia 1930 r. włościanie z Bukowiny za rezygnację z serwitutów leśnych otrzymali 1389,51 ha gruntów (w tym 1267,79 ha lasu, 22,86 ha łąk, 78,62 bagien i wód) [APL, ZTL, sygn. 139; AOZ, sygn. 14669].

W przeciwieństwie do sąsiedniej Biszczy, od początku istnienia w Bukowinie przeważało osadnictwo polskie. Z czasem, w wyniku mieszania się ludności głównie poprzez małżeństwa, na terenie wsi zamieszkała pewna, stosunkowo nieliczna, społeczność ruska i prawosławna (później unicka). Odnotowuje to rejestr pogłównego z 1674 r., nie podając jednak konkretnych liczb [Rejestr z. przem. 1674, 76]. Wedle austriackiego spisu z 1785 r. spośród łącznie 1.292 mieszkańców Bukowiny było 920 katolików, 360 unitów i 12 Żydów [Budzyński 1993, 95]. Podobną liczbę katolików, wynoszącą 1.000 wiernych, wykazuje wizytacja z 1817 r., ale przypisuje ich już do parafii Tarnogród [AAL AKL, sygn. Rep. 60 A204, k. 96].

Kościół rzymskokatolicki

Pierwsza drewniana kaplica rzymskokatolicka „w polu” (capella campestris) w Bukowinie powstała w 1637 r. z fundacji profesorów Akademii Zamojskiej. Zapewne miała charakter tymczasowy i prowizoryczny, bowiem w chwili jej poświęcenia w 1668 r. znajdowała się w tak złym stanie, że nie nadawała się już do remontu. Dlatego w latach 1674-1675 ówczesny zarządca dóbr akademickich, profesor Akademii i scholastyk kapituły kolegiackiej Andrzej Abrek Młodszy, wystawił nową drewnianą kaplicę p.w. Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny, poświęconą w 1676 r. Kaplica należała do parafii w Tarnogrodzie, stąd nie wolno było wzywać dzwonami miejscowej ludności na nabożeństwa. Tym niemniej, wbrew zakazom, miało zdarzać się używanie dzwonów „do odpędzania chmur gradowych” [Górak 1986, 26]. W ołtarzu kaplicy umieszczono obrazy: Matki Boskiej z Dzieciątkiem, autorstwa Jacka Chylickiego, „Święci patronowie Polski” oraz „Jan Chrzciciel nauczający”. Obrazy te powstały na cele fundacji i były darem profesorów Akademii Zamojskiej. Po kasacie tej uczelni przez zaborcze władze austriackie w 1784 r., byli jej profesorowie przekazali do kaplicy bukowińskiej  część obrazów, wcześniej znajdujących się w gmachu Akademii. Stan kościołów i cerkwi w Ordynacji Zamojskiej z 1808 r. krótko opisuje bukowiński kościółek filialny jako „cały z drzewa pod gontami, potrzebujący podłogi i naprawy facjaty”. Przy nim nie było żadnych zabudowań dla księży [BN BOZ 2019, k. 8]. Pierwotny wygląd kościółka nie zachował się w wyniku wielokrotnych remontów i przebudów, m.in. w 1817, 1900 i 1930 r. [KZSP VIII, z. 3, s. 4].

Wierni Kościoła rzymskokatolickiego w Bukowinie przynależeli od początku XIX w. do parafii w Tarnogrodzie (kościół pw. Przemienienia Pańskiego, odpust parafialny odbywał się 6 sierpnia) wchodzącej w skład dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej (od 1818 r.). Kościół w Tarnogrodzie był ich świątynią parafialną, jednak najbliższym miejscem, gdzie odprawiano nabożeństwa była kaplica zlokalizowana właśnie w Bukowinie pw. Ofiarowania Najświętszej Marii Panny. Posiadała ona status świątyni filialnej.

W 1860 r. odnotowano w Bukowinie 1248 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Na początku drugiej połowy lat 60. XIX w., w związku z reorganizacją administracji Kościoła rzymskokatolickiego w Królestwie Polskim, parafia Tarnogród znalazła się w granicach dekanatu biłgorajskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do końca 1918 r. Na początku XX w. w Bukowinie obecnych były 1604 osoby tego wyznania, co stanowiło prawie 84,3% udziału w grupie mieszkańców tej miejscowości. Katolikom z Bukowiny posługę kapłańską świadczyli proboszczowie i administratorzy parafii w Tarnogrodzie w osobach następujących księży: Baltazar Dulewski (1768–1796), Józef Titzler (1797–1816), Józef Słomkowski (1817–1837), Kajetan Strasz (1837–1847), Ignacy Chwalewski (1847–1852), Jan Pawełkiewicz (1852–1856), Marcin Stefański (1856–1869), Ignacy Siekierzyński (1870–1872), Konstanty Polaczek (1872–1889), Edmund Bogusławski (1889–1899), Bronisław Malinowski (1899–1920) oraz księża wikariusze m.in. Rafał Rejman, Władysław Jacniacki, Edward Dąbkowski [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 VI 83, k. 6–6v, 9; sygn. Rep. 60 IVb 219; APL, AOZ, sygn. 3414, s. 2; KWLiRGL, sygn. 1.2/413; sygn. 2.3/1457; sygn. 2.3/1458; sygn. 2.3/1459; Spravochnaya, 14; Catalogus 1870, 20–21; Catalogus 1920, 194–195; Depczyński 1970, 127–207].

Na przełomie lat 1918/1919 odnotowano w Biszczy 699 katolików. Tak duża liczba wiernych stała się podstawą do ubiegania się o uzyskanie własnej świątyni. 9 lutego 1919 r. na kościół rzymskokatolicki pw. Najświętszego Serca Jezusa została wyświęcona dotychczasowa cerkiew prawosławna pw. Opieki Najświętszej Marii Panny. Nowa świątynia stała się kościołem filialnym parafii w Tarnogrodzie. 9 października 1919 r. została utworzona samodzielna parafia rzymskokatolicka w Biszczy działająca w strukturach dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. W zakresie jurysdykcji proboszczów z Biszczy znaleźli się katolicy m.in. zamieszkujący wieś a sama miejscowa świątynia stała się kościołem filialnym. Pierwszym proboszczem parafii został Edward Dąbkowski (dotychczasowy wikary parafii w Tarnogrodzie), który zajmował to stanowisko do listopada 1939 r. Parafia otrzymała uposażenie w postaci 19,33 ha gruntów należących przed 1919 r. najpierw do parafii unickiej a następnie prawosławnej. Liczba katolików stopniowo wzrastała, co było konsekwencją przyrostu demograficznego i konwersjom z prawosławia.

Największa liczba konwersji miała miejsce w 1938 r. w czasie akcji burzenia cerkwi prawosławnych w województwie lubelskim. Przed wybuchem II wojny światowej na terenie parafii działały organizacje religijne w postaci: Bractwa Różańca Świętego, Stowarzyszenie Żywego Różańca, Trzeci Zakon św. Franciszka. W czasie okupacji niemieckiej nastąpiło szereg zmian w organizacji życia religijnego katolików. Po odejściu ks. E. Dąbkowskiego proboszczem w Biszczy został kapłan z zakonu reformatów w Wieliczce ks. Piotr Brzyski. Przebywał w Biszczy do końca marca 1942 r. Za jego obecności władze niemieckie przekazały późną jesienią 1940 r. kościół w Biszczy społeczności prawosławnej. Tym sposobem drewniany kościółek w Bukowinie stał się centralną świątynią parafii Biszcza. Proboszcz zachował do swojej dyspozycji połowę plebanii oraz 8 ha gruntów. Od kwietnia do lipca 1942 r. parafią krótko kierował ks. Józef Pyzrowski. W lipcu 1942 r. proboszczem mianowano ks. Edmunda Lorkiewicza, która przebywał na tym stanowisku do początku lipca 1943 r. do chwili wysiedlenia wraz z częścią wiernych do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Od lipca 1943 r. do końca lipca 1944 r. katolicy byli pozbawieni opieki duchowej. Struktury parafialne zaczęto odtwarzać po zakończeniu okupacji niemieckiej. Do początku grudnia 1944 r. posług religijnych wiernym w Bukowinie udzielał ks. Franciszek Surtel. Za jego następcy ks. Ludwika Brzyskiego (1944–1947) nastąpiło ponowne przekształcenie cerkwi w Biszczy na kościół (luty 1945 r.), co spowodowało przywrócenie mu rangi świątyni parafialnej. W 1947 r. parafię objął ks. Michał Popiel-Popielec i pozostał w niej do 1975 r. [AAL, AKB, sygn. Rep. 61 B IVb 4; AAN, MWRiOP w Warszawie, sygn. 1209, s. 375; Catalogus 1920, 195–196; Spis kościołów 1939, 179–180; Gałka-Kańska 1995, 77–84; Leszczyński 2023, 73].

Wyznanie greckokatolickie

Tutejsza ludność prawosławna, a od 1691 r. grekokatolicka (unicka), przynależała do parafii w Biszczy. W 1785 r. w Bukowinie wykazano 360 unitów w ogólnej liczbie 1.292 mieszkańców  [Budzyński 1993, 95]. Cerkiew unicka w Biszczy na przełomie XVIII i XIX w. była zarządzana m.in. przez parocha Mikołaja Kicowskiego. Istniejąca w Biszczy cerkiew greckokatolicka znalazła się w 1810 r. w jurysdykcji biskupa unickiej diecezji chełmskiej. Jej proboszczami i administratorami w latach 1810–1875 byli następujący parochowie: Michał Bojarski, Onufry Bojarski, Demetry (Demetriusz) Zański i Bazyli Jasiński. Istniała tutaj również funkcja wikarego. Na tej posadzie obecni byli m.in. Grzegorz Bojarski, Piotr Podkowicz i Jozafat Furman. W Biszczy funkcjonowalii również kooperatorzy. Tę grupę księży reprezentowali Mikołaj Szokalski i Grzegorz Bojarski. Oprócz osób udzielających posługi kapłańskie istniało również stanowisko psalmisty (diaka). W latach 60. XIX w. na tym etacie pracował Jerzy Dechnik. Funkcję starosty cerkiewnego pełnił m.in. Michał Zań. W pierwszej połowie XIX w. cerkiew unicka była drewniana i kryta gontem. Została zbudowana jeszcze w XVIII w. Zachowane źródła wskazują, że w 1860 r. w Bukowinie zamieszkiwało 190 unitów. Tuż przed likwidacją Kościoła greckokatolickiego w Bukowinie liczba wiernych przekroczyła 230 osób [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 131; dieło 132; APL, AOZ, sygn. 3416, s. 2; sygn. 4059; sygn. 4060; sygn. 4255; ChKGK, sygn. 710; Sęczyk, 303, 424, 609–610, 710].

Kościół prawosławny

W maju 1875 r. nastąpiła likwidacja Kościoła unickiego poprzez włączenie jego wiernych do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Ostatni proboszcz parafii unickiej Bazyli Jasiński stał się pierwszym proboszczem parafii prawosławnej (1875–1878). W 1876 r. w Bukowinie zamieszkiwało 239 osób wyznania prawosławnego. Kolejne lata przyniosły niewielki wzrost społeczności parafialnej. W 1904 r. odnotowano 286 wiernych, co stanowiło około 15% wszystkich mieszkańców Bukowiny. W chwili likwidacji Kościoła unickiego część unitów ewidentnie została zmuszona do przyjęcia prawosławia. Tzw. „oporni” starali się nie brać udziału w obrzędach prawosławnych. To zresztą dało swój wyraz po ogłoszeniu ukazu tolerancyjnego 30 kwietnia 1905 r., umożliwiającego porzucenie prawosławia na rzecz innego wyznania. W Bukowinie konwersji na obrządek rzymskokatolicki dokonało co najmniej 70 osób. Odnotowano w 1908 r. 216 wiernych Kościoła prawosławnego. W 1911 r. prawosławni z Bukowiny uzyskali dostęp do nowo wybudowanej murowanej cerkwi pw. Opieki Najświętszej Marii Panny, która powstała m.in. dzięki datkom parafian. Zdecydowano się na pozostawienie starej drewnianej cerkwi (pochodzącej z 1643 r. i wielokrotnie remontowanej), w której zaprzestano odprawiać nabożeństwa. Opiekę duchowną nad prawosławnymi w Bukowinie sprawowali proboszczowie parafii w Biszczy w osobach: Konstanty Aleksiejewicz (1878–1890), Ignacy Chojnacki (1890) i Michał Ochotski (1890–1914) oraz wikariusze: Leon Lewicki, Aleksy Prokopczuk, Mikołaj Wyszywaniuk, Jan Czyżewski, Cyryl Iskrzycki, Jan Drozd, Włodzimierz Kozłow, Bazyli Kraszkiewicz, Bazyli Marytyniec, Emilian Michajłowski, Włodzimierz Matwiejczuk, Aleksander Nikolin, Stefan Nowosielski, Walerian Pawłowski, Stefan Szyszkowski, Jan Turiański, Włodzimierz Wieżański, Eugeniusz Żołtowski i Jan Żypowski. Funkcje psalmistów w cerkwi w Biszczy sprawowali m.in. Jerzy Dechnik, Jan Kupicz, Jerzy Martysz, Mikołaj Rożański i Aleksander Sobucki. W sierpniu 1914 r. obszar Biszczy została zajęty przez wojska austro-węgierskie. Miejscowy proboszcz parafii prawosławnej Michał Ochotski dostał się do niewoli, jego obowiązki duszpasterskie w Bukowinie przejął wikary ks. W. Matwiejczuk. Pod jego przewodnictwem część wiernych późną wiosną 1915 r. udała się na uchodźstwo w głąb Rosji [AAN, MWRiOP, w Warszawie, sygn. 1209, s. 367–464; AWMP, sygn. M 384; APL, ChWDKP, sygn. 408; KPCh, sygn. 181, k. 1–5; sygn. 392, k. 17, 21–23; sygn. 782; KPCh, KV, sygn. 62, k. 40v–41; sygn. 114, s. 16–19; sygn. 126, s. 16–19; sygn. 132, k. 68v–69; sygn. 138, k. 13v–14; sygn. 145, k. 10v–11; sygn. 149, k. 10v–11; sygn. 151, k. 16v–17; sygn. 380, k. 76v–77; UWL, WSP, sygn. 1497, s. 26–27; KGubCh, sygn. 348; APZ, ASCPP w Biszczy, sygn. 1–37; AAL, AKB, sygn. Rep. 61 B IVb 4, k. 2–2v].

Część prawosławnych, którzy pozostali w Bukowinie na czas okupacji austro-węgierskiej przez większość czasu jej trwania była pozbawiona stałego proboszcza w miejscowej parafii. Dopiero wiosną 1918 r. w Biszczy pojawił się kapłan prawosławny, który udzielał posług religijnych m.in. w Bukowinie. Po ogłoszeniu przez Polskę niepodległości wyjechał do Kijowa. Prawosławni mieszkańcy Bukowiny zostali ponownie pozbawieni opieki duchownej. W dodatku 9 lutego 1919 r. utracili swoją cerkiew parafialną, która została wyświęcona na kościół rzymskokatolicki. 1 sierpnia 1919 r. została utworzona w Biszczy filia parafii prawosławnej w Tarnogrodzie. Miejscowi prawosławni zostali zmuszeni do stworzenia prowizorycznej cerkwi w jednej z prywatnych stodół. Z powodu braku odpowiedniego budynku dla zlokalizowania nowej cerkwi władze polskie wydały decyzję o przeniesieniu filii parafii prawosławnej z Biszczy do Potoku Górnego. Zmniejszyła się jeszcze bardziej liczba prawosławnych w Bukowinie. W 1921 r. odnotowano tam 119 prawosławnych, co stanowiło niewiele ponad 7% mieszkańców wsi. Do końca lat 20. XX w. starali się o zwrot utraconej świątyni. Ostatecznie na początku lat 30. XX w. udało się uzyskać zgodę na otwarcie w Biszczy domu modlitewnego. Był wykorzystywany przez kilka lat. Opiekę duchowną sprawowali w latach 30. XX w. następujący księża: Zrol, Mikołaj Zakidalski, Anatol Klucz. Funkcję starosty cerkiewnego pełnił Aleksy Kozioł. Na fali akcji niszczenia cerkwi prawosławnych na terenie województwa lubelskiego, został on rozebrany w dniach 28–29 czerwca 1938 r. Kilka dni później (9 lipca) ks. A. Klucz został nawet zatrzymany za nielegalne sprawowanie obowiązków proboszczowskich i obłożony karą finansową. W czasie okupacji hitlerowskich Niemiec kościół rzymskokatolicki (świątynia będąca od 1911 r. do 9 lutego 1919 r. w posiadaniu prawosławnych) został zwrócony społeczności prawosławnej (23 listopada 1940 r.). Było to równoznaczne również z reaktywowaniem samodzielnej parafii prawosławnej w Biszczy, która funkcjonowała do lutego 1945 r. Na terenie parafii funkcjonowało bractwo prawosławne skupiające w 1942 ok. 100 członków. Kres funkcjonowania parafii prawosławnej w Biszczy nastąpił z chwilą deportacji ludności prawosławnej narodowości ukraińskiej na teren Związku Sowieckiego na przełomie lat 1944/1945. Nieliczni pozostali na miejscu wyznawcy prawosławia z Bukowiny stali się członkami społeczności parafialnej w Tarnogrodzie [AAN, MWRiOP w Warszawie, sygn. 1209, s. 367–464; AAL, AWMP, sygn. M 384; APL, SPZ, sygn. 55, s. 159; UWL, WSP, sygn. 643, s. 208; sygn. 658; „Кракiвськi Вiстi” 1941, 1–2, 13; Kiryłowicz, 51].

Wyznanie mojżeszowe

Austriacki spis z 1785 r. odnotowywał w Biszczy 12 Żydów [Budzyński 1993, 95].

Na terenie Bukowiny w XIX w. nie doszło do powstania rządowej placówki oświatowej. Dzieci tutejszych mieszkańców uczyły się w placówkach funkcjonujących w sąsiednich miejscowościach, chociaż ze względu na odległość do najbliższej szkoły gminnej zlokalizowanej w Biszczy były to sporadyczne przypadki. Od 11 listopada 1899 r. w Bukowinie funkcjonowała 1-klasowa koedukacyjna szkoła cerkiewno-parafialna z językiem rosyjskim jako językiem wykładowym. Jej nauczycielem tuż przed wybuchem I wojny światowej był Józef Skizko. Późną wiosną 1915 r. szkoła ta została ewakuowana w głąb Rosji. W drugiej połowie 1916 r. została utworzona 1-klasowa koedukacyjna szkoła elementarna w Bukowinie z językiem polskim jako językiem wykładowym. Rok później uczęszczało do niej 111 uczniów i uczennic. W wolnej Polsce, po wprowadzeniu w 1919 r. obowiązku szkolnego, stworzono obwód szkolny 1-klasowej szkoły powszechnej w Bukowinie. Taka przynależność organizacyjna przetrwała do wybuchu II wojny światowej. W okresie okupacji niemieckiej prawdopodobnie zachowano taką strukturę. Od września 1944 r. dzieci z Bukowiny uczęszczały do miejscowej szkoły podstawowej, która w latach 50. XX w. ulegała przekształceniom strukturalnym osiągając status szkoły 7-klasowej [APL, C. i K. Komenda Powiatowa w Biłgoraju, sygn. 31, s. 40; KPCh, KV, sygn. 187, s. 18; APLOK, PPRNiUPB, sygn. 2881; sygn. 2896; Kholmskaya guberniya, 181].

Rejestry poborowe ziemi przemyskiej z 1628 i 1658 r. wymieniały w Bukowinie po 6 zagrodników, 3 komorników z bydłem oraz 15 komorników ubogich [Rejestr z. przem. 1628, 28; Rejestr z. przem. 1658, 32]. Natomiast wedle rejestru pogłównego z 1674 r. wieś zamieszkiwały 84 osoby obojga płci obrządków rzymskiego i ruskiego [Rejestr z. przem. 1674, 76]. W następnym stuleciu w Bukowinie przybywało ludności, bowiem spis austriacki z 1785 r. wyliczał już 1.292 mieszkańców, w tym 920 katolików, 360 unitów i 12 Żydów [Budzyński 1993, 95].

Chłopi z Bukowiny tradycyjnie trudnili się rolnictwem, ze względu na stosunkowo słabą jakość tutejszej gleby, uprawiając głównie żyto i tatarkę. Z inwentarza Biszczy z 1704 r. wiemy, iż bukowińscy chłopi ponabywali lub wydzierżawiali wiele tamtejszych gruntów, a także często poza kontrolą zarządu ordynackiego nadmiernie eksploatowali okoliczne lasy. Wyrobili sobie nawet drogę do tych obszarów leśnych, zwaną Poprzeczką, którą ordynacja nakazała zlikwidować, aby odtąd chłopom z Bukowiny uniemożliwić nadużycia w użytkowaniu lasu [Stworzyński 1834, 122].

Ponieważ do roku 1784 wieś stanowiła uposażenie funduszu Akademii Zamojskiej, pierwszy jej inwentarz gospodarczy mamy dopiero z 1786 r. Mowa w nim, że w Bukowinie „folwarku ani żadnych folwarcznych budynków pańskich [ordynackich] nie masz […], same tylko grunta półłańcze, ćwiertnicze i zagrodnicze”. Z innych obiektów gospodarczych znajdowały się trzy karczmy, z których dwie były w dobrym stanie, zaś trzecia, położona przy gościńcu krzeszowskim, była już stara, „wali się i remontu potrzebuje” [APL AOZ 223, k. 2-2v].

W 1827 r. w Bukowinie istniało 211 domów, w których mieszkały 1173 osoby. Cztery dekady później (1864 r.) w odnotowano tu 231 domostw i obecność 1147 osób. Na początku XX w. istniało 278 domów i zamieszkiwały 1903 osoby. W 1921 r. w czasie spisu powszechnego w Bukowinie odnotowano istnienie 303 budynków mieszkalnych i 1614 mieszkańców. Obniżenie liczby mieszkańców było spowodowane udaniem się na uchodźstwo wielu prawosławnych mieszkańców latem 1915 r., którym nie udało się powrócić przed 1921 r. (lub w ogóle nie zdołali powrócić) z Rosji Sowieckiej [Tabella, I, 56; Spravochnaya, 15; Skorowidz, IV, 6; Osiński 2006, 78]. Tuż przed wybuchem II wojny światowej funkcjonowało 312 domostw. Pierwsze lata II wojny światowej również miały wpływ na obniżenie liczby mieszkańców. Spis przeprowadzony w marcu 1943 r. wykazał obecność 1633 mieszkańców [APLOK, AGB, sygn. 78, s. 28–43; Amtliches, 36]. W latach 1944–1948 nastąpiło zmniejszenie liczby ludności z powodu deportacji ludności wyznania prawosławnego i narodowości ukraińskiej na teren Związku Sowieckiego, przeprowadzenia akcji „Wisła”, tak jak to miało miejsce w nieodległym od Bukowiny Potoku Górnym [APLOK, AGPG, sygn. 1299, k. 41].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. jest rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych [APL, AOZ, sygn. 8442; sygn. 14856]. W Bukowinie oferowano różne usługi związane z rolnictwem. Na początku XX w. działały 4 młyny (wiatraki) [Spravochnaya, 15]. W czasie okupacji niemieckiej, dzięki zainicjowaniu upraw tytoniu na terenie gminy Potok Górny, analogiczne zasadzenia tej rośliny pojawiły się na areałach gruntów należących do włościan z Bukowiny.

Kościół pw. Ofiarowania Najświętszej Marii Panny powstał w latach 30. XVIII w. Został on poświęcony w maju 1668 r. przez Tomasza Kaczorkowicza dr. teologii, dziekana i prepozyta leżajskiego mającego na to specjalne pozwolenie biskupa przemyskiego Stanisława Jastrzębiec Sarnowskiego. Świątynia ta początkowo była przeznaczona do wyłącznego kultu religijnego dla profesorów Akademii Zamojskiej i ich gości, służby akademickiej i chorych. Miejscowym wiernym zdrowym nie wolno było brać udziału w nabożeństwach. Ze względu na charakter budulca użytego do budowy kościoła był wielokrotnie remontowany. Jego ponowne poświęcenie miało miejsce 21 listopada 1676 r. Od tego czasu również mieszkańcy mogli uczestniczyć w nabożeństwach. W XIX stuleciu był kilkukrotnie remontowany (1817 r., 1856 r., 1900 r.). Właśnie w 1900 r. ołtarz i ambony wykonał Walenty Bazan. Roboty malarskie wykonali Michał Śmieciuch i Błażej Tychanowicz z Bukowiny. Pierwotnie istniała drewniana dzwonnica, na której w 1899 r. zawieszono dzwon ofiarowany przez mieszkańców Bukowiny utrzymujących się z pracy zarobkowej w Warszawie. Murowana dzwonnica powstała w 1936 r. Kościółek został zbudowany z drzewa modrzewiowego, kryty gontem, otoczony parkanem z tarcic [APL, AOZ, sygn. 4199; Depczyński 1970, 166–169].

W początkach maja 1578 r. do Bukowiny miał zjechać sam król Stefan Batory wraz z kanclerzem Janem Zamoyskim podróżujący z Krakowa do Zamchu, ówczesnej siedziby Zamoyskiego [Sochaniewicz 1922, 13]. Miejscowa legenda powiada, że monarcha jakoby miał gościć w chacie miejscowego chłopa, którego odtąd miano nazywać Batorem [Bazan 2003, 175].

Wsi nie oszczędziły nieszczęścia wojen drugiej połowy XVII w. Najpierw w 1672 r. została niemal całkowicie zniszczona przez wielki najazd tatarski, gdy ocalały jedynie dwa domy. Ordyńcy zniszczyli także 15  ¾ łanów uprawnych [Gliwa 2013, 900]. Uciążliwe były też przemarsze wojsk zarówno obcych, jak i swoich niekarnych żołnierzy oddziałów koronnych, którzy w 1687 r. dokonali rabunków i poranili tutejszych chłopów, próbujących bronić swojego dobytku. Na nic się zdały libertacje hetmana Stanisława Jabłonowskiego, zapewniające uwolnienie akademickiej Bukowiny od wszelkich postojów, „chlebów” i podwód [Bondyra 2010, 121]. Spore straty zostały także wyrządzone przez przemarsze wojsk szwedzkich i polskich konfederackich w 1707 r. [Orłowski 1963, 133].

Poważne skutki dla mieszkańców Bukowiny miały obie wojny światowe. Późną wiosną 1915 r. część prawosławnych mieszkańców została przymusowo wysiedlona przez wojska rosyjskie. Namówiono (antyniemiecka i anty austro-węgierska propaganda rosyjska) i zmuszono (przy użyciu sił wojskowych) do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania i udania się na uchodźstwo w głąb Rosji wielu mieszkańców Bukowiny. Z przymusowego pobytu w głębi Rosji nie wszyscy wrócili np. Aleksy Sadowy i Andrzej Zań. Ów proces przyniósł zmiany demograficzne i narodowościowo-wyznaniowe w społeczności Bukowiny [APL, UWL, Wydział Ogólny, sygn. 448; Spravochnaya, 15; Skorowidz, IV, 6].

Jeszcze większe konsekwencje dla społeczności Bukowiny miała II wojna światowa. Obszar wsi znalazł się na terytorium, które zostało poddane eksperymentowi osadniczemu prowadzonemu przez hitlerowskie niemieckie władze okupacyjne. Latem 1943 r. ludność wielu miejscowości na terenie gminy Biszcza poddano pacyfikacji. W dodatku przymusowo wysiedlono ludność narodowości polskiej (w ramach akcji „Werwolf”), która została skierowana do obozów koncentracyjnych i przejściowych. Część mieszkańców została zamordowana lub trafiła do Niemiec na roboty przymusowe [Skakuj 2022, 89–93]. Ludność narodowości polskiej w Bukowinie w czasie okupacji hitlerowskiej kilkakrotnie stała się celem ataków oddziałów SS i wspomagających ich formacji policji ukraińskiej. Ich efektem były morderstwa popełnione na ludności cywilnej 1 lipca 1943 r. (15 osób), 24 sierpnia 1943 r. (6 osób), 6 stycznia 1944 r. (3 osoby) i 4 lipca 1944 r. (4 osoby) [Hitlerowski terror, 76; Jastrzębski 2007, 57–58]. Od sierpnia 1944 r. do lutego 1945 r. miały miejsce wysiedlenia na teren Związku Sowieckiego, analogicznie jak miało to miejsce w sąsiedniej gminie Potok Górny.