Zdziłowice

Patrz hasło: Godziszów.

W XV-XVIII w. nazwa wsi występowała w różnych formach. Najczęściej jako Zdzyłowice, Żyłowice, Żełowice, Zdełowice, Dzyłowice, Dziłowice lub Zelowicze, chociaż już w 1450 r. używano także formy Zdzilowycze. Nazwa ma charakter patronimiczny. Istnieją różne koncepcje jej pochodzenia. Możliwe, że wywodzi się od nazwy osobowej Żdżył alias Zżył. Drugi wariant zakłada, że pochodzi od nazwy osobowej Żyła. Ów Żdżył (Żyła) mógł być właścicielem osady. Forma Zdziłowice w obu sytuacjach stanowi efekt wzmocnienia grupy spółgłoskowej w postaci mazurzonej [Kosyl 1974, s. 510].

W średniowieczu wieś była usytuowana na obszarze powiatu urzędowskiego w ziemi lubelskiej [Stankowa 1964, s. 54]. Sytuacja ta utrzymywała się do okresu rozbiorów.

W okresie średniowiecza wieś sąsiadowała z następującymi osadami: Biała, Chrzanów i Godziszów. W roku 1419 przeprowadzono rozgraniczenie pomiędzy wsiami: Chrzanów i Zdziłowice [KZL, 3, k. 297]. Natomiast w latach 1451-1454 przeprowadzono rozgraniczenie pomiędzy Białą i Godziszowem, osadami należącymi do Piotra Szamotulskiego, kasztelana poznańskiego a wsią Zdziłowice, będącą własnością Mikołaja ze Zdziłowic [LKP, s. 72, 80; KZL, 6, k. 69v-70].

Od początków XVII wieku Zdziłowice należały do Ordynacji Zamojskiej i były zarządzane przez rządcę klucza. W 1819 r. Zdziłowice należały do gminy Brzozówka. Zgodnie z przepisami z 1816 r. właściciel był jednocześnie wójtem. Ordynat w poszczególnych gminach wyznaczał oczywiście zastępcę. Od 1845 r. zawsze był to jednocześnie rządca klucza, w tym wypadku klucza stróskiego (Stróża). Powołano instytucje gromadzkie: sołtysa i zgromadzenie włościan danej wsi. Po uwłaszczeniu i reformie administracyjnej począwszy od 1867 r. gminę Stróża podzielono na cztery mniejsze i Zdziłowice stały się stolicą jednej z nich. W jej skład wchodziły także wsie: Batorz, Wólka Batorska, Otrok i Piłatka. Gminę Zdziłowice zlikwidowano w 1875 r., a samą wieś włączono do gminy Chrzanów. Była to jedna z czterech największych wsi w tej gminie, o czym świadczy choćby stosunkowo wysokie uposażenie sołtysa pochodzące ze składek, np. w 1879 r. wynosiło 7,60 rub. [Osiński 2020, 32, 43, 58, 322; SKLG].

W okresie międzywojennym Zdziłowice należały nadal do gminy Chrzanów powiatu janowskiego województwa lubelskiego [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 36]. W 1926 r. z terenu gminy Chrzanów wydzielono gminę Batorz w której znalazły się Zdziłowice. W okresie II wojny światowej znajdowały się dystrykcie lubelskim, Generalnego Gubernatorstwa w powiecie (niem. Kriese) janowskim, którego siedziba została przeniesiona w 1942 r. do Kraśnika. Po wojnie władze komunistyczne utrzymały zmianę w odniesieniu do siedziby powiatu a nawet w 1945 r. zmieniły formalnie nazwę powiatu z janowskiego na kraśnicki. [Ćwik, Reder, 1977, 163]  W 1952 r. Zdziłowice nadal znajdowały się w gminie Batorz. [DUWRN, 1953, nr 3, poz. 7] W 1954 r. utworzono gromadę Zdziłowice składającą się z Zdziłowic I, Zdziłowic II, Zdziłowic III i Zdziłowic IV [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Z początkiem 1956 r. przywrócono powiat janowski wydzielając z dotychczasowego powiatu kraśnickiego m.in. gromadę Zdziłowice. W 1973 r. przywrócono podział na gminy likwidując mniejsze gromady, w tym gromadę Zdziłowice. W 1975 r. w związku z nową reformą administracyjną (likwidacja powiatów i zwiększenie do 49 liczby województw) Zdziłowice znalazły się w składzie nowo utworzonego województwa tarnobrzeskiego. [Ćwik, Reder 1977, 166, 170, 178] Ponowna reaktywacja powiatu janowskiego nastąpiła w 1999 r. wraz z wprowadzeniem nowego podziału administracyjnego. Zdziłowice od 1999 r. znajdują się w powiecie janowskim w województwie lubelskim.

Nomenklatury odnotowane w opisach granic oraz poszczególnych części wsi w XVIII stuleciu to: Wielki Las, Pigle, Wygon, Wierchowskie, Klatka Ruska, Kosarzysko, Łagodowiec, Żyłowiec [APL, AOZ, sygn. 1, s. 13-14, AOZ, sygn. 191, s. 17-18; AOZ, sygn. 200, s. 46-47].

W XIX wieku wzmiankowano następujące części osady: Bychawka, Dąbie, Iwany, Mazurowska Strona, Południaki.

Zdziłowice w urzędowych dokumentach występowały jako: Zdziłowice I, Zdziłowice II, Zdziłowice III i Zdziłowice IV [DUWRN, 1953, nr 3, poz. 7]. Miejscowość zniesiono w 2023 r. tworząc z jej części cztery wsie: Zdziłowice Czwarte, Zdziłowice Drugie, Zdziłowice Pierwsze, Zdziłowice Trzecie.

W XV wieku odnotowano następujące imiona i przydomki mieszkańców: 1457 r.: Codek pelifex (Kodek kuśnierz), Tworek Pączek tabernator (karczmarz), Marcus Pofathka (Marek Pochwatka) [KZL, 6, k. 260-260v]; 1465 r. Johannes Simonowycz (Jan Simonowicz), Jacobus Jacuschowicz (Jakub Jakuszowicz), Johannes Przemilowycz (Jan Przemilowicz), Johannes (Jan) Robotka, Laurencius Smyeshek tabernator (Wawrzyniec Śmieszek karczmarz) [KZL, 2, k. 418v, 436]; 1481 r. Nicolaus Kapynosch (Mikołaj Kapinos) [AOfL, 5, k. 20v].

W XVIII w. wśród mieszkańców Zdziłowic najczęściej występującymi nazwiskami były: Adamek, Bartnik, Berda, Bernat, Bielaczek, Bogusz, Chwedorek, Cieślik, Czuba, Dasko, Dutka, Godek, Gozdz, Graboś, Jaskuła, Julonka, Kania, Karbarczyk, Karwat, Klina, Koprek, Kuśmierz, Lenart, Matysek, Mędrek, Michalczyk, Nosal, Pałdosz, Pastucha, Pizon, Serwatka, Siemionka, Skrzypek, Sobutka, Stadnicki, Wawrzyk, Wcisło, Wiechnik, Wróbel, Zdybel, Zielonka, Żyśko [APL, AOZ, sygn. 190, s. 27-34; AOZ, sygn. 191, s. 19-26, AOZ, sygn. 195, s. 24-30; AOZ, sygn. 196, s. 28-36; AOZ, sygn. 200, s. 28-45; AOZ, sygn. 1339, s. 19-27]. Co ciekawe wśród mieszkańców osady w 1773 r. pojawiło się trzech Michalskich: Mateusz, Antoni oraz Jan, określanych jako „Kozacy do służby skarbowej” [APL, AOZ, sygn. 195, s. 24]. Pozostawali oni w Zdziłowicach co najmniej do 1786 r. [APL, AOZ, sygn. 1339, s. 19].

W latach 60. XIX wieku w Zdziłowicach właścicielami gospodarstw były następujące osoby: Józef Duma, Szymon Skrzypek, Marcin Boczek, Marcin Adamek, Andrzej Grabuś, Szymon Zyśko, Michał Duma, Mateusz Mazur, Mateusz Grabuś, Andrzej Wiechnik, Andrzej Grabuś (2), Wawrzyniec Boguń, Tomasz Wcisło, Szymon Wcisło, Józef Michałek, Szymon Skrzypek, Jakub Michalczyk, Jan Zdybel, Kacper Sosnówka, Wojciech Mazur, Błażej Michałek, Kacper Pizoń, Antoni Mędrek, Antoni Hejno, Błażej Nieściór, Marcin Grabuś, Kacper Matysiak, Jacenty Czuba, Walenty Mazur, Paweł Brodowski, Paweł Zielonka, Marcin Zielonka, Kazimierz Sosnówka, Jakub Sosnówka, Maciej Haraś, Wojciech Kotuła, Tomasz Jaworski, Maciej Bielak, Józef Golec, Wojciech Stanicki, Kazimierz Skrzypek, Stanisław Wójcik, Leon Bednarczyk, Jan Golec, Jakub Adamek, Wojciech Sulewski, Paweł Porzuć, Jakub Góźdź, Antoni Zdybel, Walenty Góźdź, Maciej Góźdź, Andrzej Chałabiś, Marcin Mazur, Tomasz Wiechnik, Andrzej Mazur, Kacper Dudka, Antoni Zielonka, Antoni Pizoń, Wojciech Jaworski, Maciej Zdybel, Wojciech Pizoń, Jakub Zyśko, Jakub Skrzypek, Mateusz Michalczyk, Jakub Chałabiś, Paweł Michałek, Franciszek Sulewski, Jakub Pizoń, Tomasz Omiotek, Wojciech Sobótek, Stanisław Staszewski, Marcin Nieściór, Wawrzyniec Michałek, Marcin Zielonka, Kacper Staszewski, Antoni Tylus, Andrzej Sosnówka, Marcin Zdybel, Wawrzyniec Chałabis, Paweł Staszewski, Antoni Widz, Marianna Sobótkowa, Mateusz Sobótka, Marcin Sobótka, Wojciech Winiarczyk, Stanisław Zysko, Mateusz Czuba, Wojciech Pizoń, Andrzej Sosnówka, Jakub Matysek, Mateusz Pizoń, Józef Abramek, Andrzej Kowalczyk, Wojciech Michalczyk, Błażej Michalczyk, Józef Wereski, Paweł Michalczyk, Wojciech Michalczyk, Wojciech Wereski, Ignacy Wereski, Mateusz Wiechnik, Adamkowa wdowa po Grzegorzu, Antoni Pizoń, Franciszek Michalczyk, Jan Pawlas, Kacper Berda, Sebastian Staszewski, Andrzej Bucior, Wojciech Czuba, Paweł Wcisło, Wojciech Wereski, Marcin Góźdź, Marcin Wereski, Stanisław Chałabis, Jacenty Pizoń, Walenty Sulowski, Wojciech Sura, Tomasz Pizoń, Wojciech Dudka, Tomasz Pizoń, Andrzej Michałek, Szymon Mędrek, Chałabisiowa wdowa po Mateuszu, Jacenty Pizoń, Wojciech Sosnówka, Sebastian Boś, Mateusz Sosnówka, Jan Michalczyk, Jacenty Sosnówka, Antoni Sulowski, Stanisław Sulowski, Tomasz Trzpiot, Wawrzyniec Pawlas, Andrzej Jaworski, Wawrzyniec Jaworski, Jan Kozłowski, Jakub Gąbka, Paweł Pizoń, Franciszek Michalczyk.

[APL, AOZ, sygn. 3071; APL, ZTLGLiS, 1214]

W trakcie prowadzonych w roku 1997 i 1998 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 79 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych Najstarsze ślady kilkakrotnie powiązano z neolitycznymi rolnikami (kultura pucharów lejkowatych) i hodowcami (kultura amfor kulistych), zaś kilkunastokrotnie z pasterzami (kultura ceramiki sznurowej). W kilku kolejnych przypadkach osadnictwo dotyczy wczesnej epoki brązu (kultura: mierzanowicka i trzciniecka), kolejne z przełomu epok brązu i epoki żelaza (kultura łużycka). Ponadto sporą część materiałów datowano bardzo ogólnie w zakresie neolitu – epoki brązu. Znacznie liczniejsze źródła dotyczą czasów historycznych. Na kilku stanowiskach wyróżniono ceramikę z wczesnego średniowiecza (VI-XI w.) – w tym z domniemanego kurhanu, na kolejnych ponad dwudziestu z fazy młodszej (XI-XIII w.). Równie różnorodna aktywność gospodarcza, a zapewne i pozostałość po siedliskach związane jest z okresem nowożytnym – dotyczy blisko trzydziestu stanowisk (XVI-XVII w.). Znacznie mniej stanowisk jest datowanych na czasy późniejsze (XVIII-XIX w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 86-81 i 87-81 – tam różnie lokalizowane: Zdziłowice, Zdziłowice Pierwsze, – Drugie, – Trzecie].

Ponadto z okolic tej miejscowości pochodzi szeląg Jana II Kazimierza Wazy (zbiory Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim – MR-424/A).

Po raz pierwszy w źródłach Zdziłowice pojawiają się w roku 1377 w dokumencie Ludwika Węgierskiego przekazującym Dymitrowi z Goraja klucz gorajski. W wyżej wspomnianym nadaniu władca przekazał Dymitrowi zamek Goraj wraz ze wsiami Łada, Radzięcin, Chrzanów, Zwola Kocudza, Biała, Branew, Zdziłowice, Stróża Wyżnica, i połowa Rzeczycy oraz miasto Kraśnik [KDM, 3, s. 893]. W dawniejszej historiografii istniało przypuszczenie, że dobra te weszły w posiadanie Dymitra znacznie wcześniej, jeszcze za panowania Kazimierza Wielkiego. Obecnie wyklucza się taką możliwość, wiążąc nadanie klucza gorajskiego i kraśnickiego z dynastią Andegawenów [Myśliński K., 1981, s. 7-72, 132-136, Sochacka A., 1987, s. 27]. Nie wyklucza to jednak wcześniejszego istnienia osady. Wieś była lokowana na prawie niemieckim (wzmianka o sołectwie) [KZL, 3, k. 174, 281bv, 315]

Pierwszym znanym właścicielem Zdziłowic był Dymitr z Goraja, który otrzymał wieś z nadania Ludwika Węgierskiego w roku 1377 w obozie pod Bełzem, za zasługi w wyprawie przeciw Litwinom, w której zdobyto Chełm i Bełz [KDM, 3, s. 893]. Wywodził się z bojarstwa ruskiego pieczętującego się herbem Korczak. Podczas panowania Andegawenów, a później Władysława Jagiełły otrzymał nadania ziemskie, które pozwoliły mu stworzyć podstawy  majątkowe rodziny w postaci klucza dóbr położonego w okolicach zamku Łada i Goraja (w jego skład wchodziła osada Zdziłowice) oraz włości szczebrzeskiej. Był osobą wpływową na dworze monarszym, co przejawiało się w sprawowaniu przez niego urzędów marszałka wielkiego koronnego w latach 1364-1370 i podskarbiego wielkiego koronnego w latach 1377-1391.

Nie jest do końca jasne w jakich okolicznościach Zdziłowice znalazły się poza dobrami należącymi do Gorajskich. Być może stało się to jeszcze przed rokiem 1405, w którym dokonano podziału majątku po śmierci Dymitra z Goraja między jego córki i bratanków, gdyż wieś ta nie występuje w dokonanym wtedy dziale [SPPP, II, s.1093]. W roku 1414 w źródłach pojawia się niejaki Jakusz ze Zdziłowic, być może kolejny właściciel [KZL, 2, k. 96v]. Natomiast w latach 1416-1419 jako dziedzic części osady występuje Jan ze Zdziłowic i Kurozwęk [KZL, 3, k. 121, 174, 315]. W 1419 r. sprzedaje należącą do niego część Zdziłowic Żegocie z Morska herbu Topór za 600 grzywien [KZL, 3, k. 296]. Istnieje przypuszczenie, że Gorajscy wyzbyli się tej wsi w wyniku rozliczeń rodzinnych lub zabezpieczenia długu lub zastawu, gdyż w późniejszym okresie dają się zauważyć bardzo wyraźne związki tego rodu z właścicielami Zdziłowic: Morskimi, a także Tęczyńskimi [Sochacka A., 1987, 71; Kurtyka J., 1997, 442-443]. Wieś znajdowała się w rękach rodziny Morskich do drugiej połowy XV stulecia. Następnie została sprzedana przez Mikołaja z Morska Janowi z Tęczyna, który już w 1467 r., jako jej właściciel likwidował zastawy poczynione na tej osadzie przez byłych właścicieli [KZL, 5, k. 485, Kurtyka, 1997, s.442]. Jan z Tęczyna należał do jednych z najbardziej wpływowych możnowładców w Polsce za panowania synów Władysława Jagiełły.  Piastował wysokie stanowiska urzędnicze (m. in. wojewody i kasztelana krakowskiego,, wojewody sandomierskiego, kasztelana wojnickiego, starosty lubelskiego) i odgrywał znaczącą rolę nie tylko w polityce wewnętrznej, ale także międzynarodowej [Kutyka, 1997, s.197-269]. Po jego śmierci Zdziłowice przypadły w udziale jego wnukowi Gabrielowi, a następnie przejął jego syn Jan [DLB, II, 43-45; Kurtyka, 1997, s. 508; Kurtyka, 1999, s.101]. Wieś w rękach tego rodu pozostawała do końca stulecia.

W pierwszej połowie XVI w. Zdziłowice nadal były własnością Tęczyńskich. Do 1553 r. wieś pozostawała w rękach ówczesnego wojewody sandomierskiego Jana Gabriela Tęczyńskiego. Po jego śmierci Zdziłowice otrzymał w spadku syn wojewody, Stanisław Gabriel Tęczyński, starosta lubelski. Już w 1558 r. wieś wraz z dobrami batorskimi przeszła w ręce starosty bobrujskiego, księcia słuckiego Jerzego Juriewicza Olelkowicza, któremu wniosła je w posagu córka Tęczyńskiego, Katarzyna [Kempa 2003, s. 70]. W 1595 r. za sprawą małżeństwa Zofii Olelkowiczówny, córki Jerzego Juriewicza Olelkowicza i Katarzyny Tęczyńskiej, Zdziłowice przeszły w posiadanie jej męża Janusza Radziwiłła, jednocześnie pozostając dziedzictwem księżnej słuckiej. Zdziłowice oraz pozostałe włości kraśnickie w 1604 r. nabył kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski [Tarnawski 1935, s. 24, 88]. Tym samym Zdziłowice zostały włączone do klucza batorskiego Ordynacji Zamojskiej.

Do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów kolejnymi właścicielami Zdziłowic byli następujący po sobie ordynaci zamojscy. Po śmierci Jana Zamoyskiego w 1605 r. został nim jego syn Tomasz Zamoyski, wojewoda kijowski, kanclerz wielki koronny (1605-1638), a po nim Jan „Sobiepan” Zamoyski, wojewoda sandomierski (1638-1665). Następnie po okresie konfliktów, do jakich doszło między przedstawicielami Zamoyskich po śmierci wnuka założyciela ordynacji, byli nimi: Marcin Zamoyski, wojewoda lubelski, podskarbi wielki koronny (1676-1689), pułkownik Tomasz Józef Zamoyski (1704-1725), Michał Zdzisław Zamoyski, wojewoda smoleński (1725-1735), Tomasz Antoni Zamoyski, wojewoda lubelski (1735-1751), pułkownik Klemens Jerzy Zamoyski (1760-1767), Jan Jakub Zamoyski, wojewoda podolski (1767-1777) oraz Andrzej Zamoyski, kanclerz wielki koronny (1777-1792).

W XIX wieku wieś nadal należała do rodziny Zamoyskich i znajdowała się w granicach Ordynacji. W wyniku uwłaszczenia z 1864 r. działki, do tej pory jedynie uprawiane przez włościan, stały się ich własnością a Zamoyski otrzymał (symboliczne) odszkodowanie. Niektóre tereny stały się własnością wspólną wsi: szkoła (2,53 mórg), pastwisko (69,210 mórg). Natomiast karczmy pozostały mieniem Zamoyskiego (karczma przy kancelarii gminy nazywana „na Dąbiu”, karczma murowana z ogrodem zajmującym przestrzeń 1, 198 mórg; karczma zwana „na Iwanach” z ogrodem 1,181 mórg).

Centralna Komisja ds. Włościańskich przy Komitecie Urządzającym 23 III (4 IV) 1867 r. nadała na własność włościanom 3639,182 mórg ziemi użytkowej, 462,36 mórg nieużytków, razem 4101,218 mórg. Zamoyskiemu przyznano odszkodowanie w wysokości 31646,50 rubli. 26 VI 1868 r. po dokładniejszych pomiarach określono, że chłopi dostali 3160,249 mórg ziemi użytkowej a nieużytków – 586,196 mórg, czyli razem – 3747,145 mórg. Po kolejnym pomiarze w 1884 r. ustalono obszar ziemi włościańskiej na 3729,44 mórg (użytkowej 3386,217 mórg i nieużytków 342,127 mórg).

Chłopi nie posiadali lasów natomiast władze carskie przyznały im tzw. serwitut leśny, czyli prawo użytkowania lasów Ordynacji, hipotetycznie jedynie w wymiarze dotychczasowym. W momencie uwłaszczenia serwituty przysługiwały 136 gospodarstwom I działu. Przyznano im prawo do: otrzymywania z lasów ordynacji drewna na remonty istniejących, wymienionych w tabeli prestacyjnej 1846 r., budynków w miarę potrzeb; wywożenia opału: latem po jednej a zimą po dwie fury tygodniowo, razem 78 fur rocznie na gospodarstwo,; wywożenia podściółki (mech, liście, choinę) w miarę potrzeb; pozyskiwania dwóch fur (w ramach wspomnianych 78 fur opału) na szczapy; wypasania bydła w lasach Ordynacji.

W dniu 21 XII 1885 r. uszczegółowiono wymiar serwitutów. Na gospodarstwo przypadało: 1 drzewo długości 15 łokci i średniej średnicy 12 cali, 1 drzewo 15 łokci, 5 cali; 6 parokonnych wozów podściółki; opał także można było wywozić parokonnymi furami; wypas wspólny 505 sztuk bydła rogatego i 219 koni. 17 XII 1901 r. wskazano lasy, w których można było realizować serwituty: Klatka, Winiawiec, Sowia-Góra. [AOZ, sygn. 3071; APL, ZTLGLiS, 1214]

Wieś Zdziłowice należała w średniowieczu do parafii w Batorzu [DLB, II, s. 576]. Fundatorzy parafii Andrzej Tęczyński i Mikołaj ze Zdziłowic w dokumencie z 11 marca 1450 r. nadali parafii uposażenie w postaci dziesięciny snopowej ze wszystkich łanów kmiecych i ról dworskich w Zdziłowicach [ZDM, III, 849]. W roku 1529 r. chłopi ze wsi Zdziłowice oddawali plebanowi z Białej po 3 kopy żyta wartości 1 grzywny z każdego łanu [LR, s. 449]. Zdziłowice w XVI-XVIII w. nadal należały do parafii Batorz [AAL, AKL, Rep. 60, A105, s. 487].

W 1827 r. we wsi było 125 domostw., 773 mieszkańców. W końcu wieku we wsi było 165 domów, 1572 mieszkańców., 1800 mórg ziemi ornej. W 1864 r. było 367 domów, 2719 mk. W 1905 r. Wieś Zdziłowice posiadała 1859 dziesięcin ziemi włościańskiej pochodzącej z uwłaszczenia: ornej 1687 dz., łąk 2 dz. i nieużytków 170 dz. Gospodarstw 175; mieszkańców – 1591 katolików [SGKP, t. XIV, s. 558; T. Osiński].

W 1921 r. wieś liczyła 315 domów i 1938 osób (941 mężczyzn i 997 kobiet). Wyznanie katolickie zadeklarowały 1902 osoby, prawosławne 2, jedna inne chrześcijańskie a 33 mojżeszowe. 1936 osób zadeklarowało polską narodowość a dwie inną, nie występującą w formularzu.   [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 36]. [Baranowski 2001, 49].

„Parafia Zdziłowice została erygowana przez bpa M. L. Fulmana w 1942 r. Pierwszym proboszczem był ks. Michał Semko – organizator parafii, który rozpoczął budowę świątyni, a dokończył ją ks. Władysław Dziewulski. Drewniany kościół pw. Wniebowzięcia NMP zbudowany został w latach 1942-1953 wg projektu architekta A. Gąssowskiego. Poświęcony został w 1953 r. przez bpa T. Wilczyńskiego. 29 maja 1980 r. przeżył on wraz ze swymi parafianami pożar kościoła, a następnie podjął się dzieła budowy nowej murowanej świątyni. Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP zbudowany został w latach 1980-1983 wg projektu arch. inż. Jacka Gurbiela z Lublina. Prace budowlane prowadzili inż. Edward Mirowski i technik Kazimierz Pokora. W latach 1983-1992 trwały prace dekoracyjne wnętrza świątyni. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał bp W. Świerzawski 15 sierpnia 1992 r. W 2015 r. na budowli położony został nowy dach, a w 2016 r. wykonano malowanie ścian zewnętrznych„. [http://diecezjasandomierska.pl/zdziłowice – wniebowzięcia-nmp].

Do parafii należą: Zdziłowice Pierwsze, Zdziłowice Drugie, Zdziłowice Trzecie, Zdziłowice Czwarte”.

Po uwłaszczeniu w Zdziłowicach nie było szkoły. Jednak jako własność wspólną gromady wykazano działkę pod nią (2,53 mórg). Być może więc była wcześniej lub planowano jej powołanie. [APL, ZTLGLiS, 1214]. W okresie międzywojennym na pewno funkcjonowała szkoła powszechna [Baranowski 2001, 49].

Zachowane źródła z okresu średniowiecza nie przynoszą wielu informacji na temat sytuacji gospodarczej wsi. Wzmianki na temat dziesięciny snopowej wskazują, że głównym źródłem utrzymania mieszkańców było rolnictwo [ZDM, III, 849]. Dochody z rolnictwa niektórzy gospodarze uzupełniali działalnością usługową i rzemieślniczą. Od połowy XV w. mamy informacje o karczmach w Zdziłowicach. W roku 1450 wzmiankowane są dwie: jedna należała do Świętosława, a druga usytuowana była pod górą do Czmiela [ZDM, III, 849]. Występują też w kolejnych latach: w 1457 (Tworek Pączek tabernator) i 1465 (Laurencius Smyeshek tabernator) [KZL, 2, k. 418v, 436; 6, k. 260]. Z innych rzemiosł należy zwrócić uwagę na kuśnierstwo (Codek pelifex) i krawiectwo (Albertus sartor) [KZL, 3, k. 56, 62; 6, k. 260].

Zdziłowice w pierwszej połowie XVI wieku nie były dużą wsią. Jej obszar dla 1531 r. można szacować na jedynie 4 łany [ŹD, 14, s. 374]. W kolejnych dziesięcioleciach nastąpił jednak dynamiczny rozwój osadnictwa w Zdziłowicach. Prawdopodobnie stało się to w okresie, kiedy wieś pozostawała własnością Tęczyńskich. Ostatecznie do końca XVI w. liczba łanów osiadłych wzrosła do 24,5 [Tarnawski 1935, s. 93-94].

W pierwszych latach po nabyciu Zdziłowic przez Zamoyskich i włączeniu wsi do Ordynacji Zamojskiej liczba łanów osiadłych uległa niewielkiemu zmniejszeniu. Według rejestru poborowego z 1626 r. we wsi zagospodarowanych pozostawało 21,5 łana. Dominowały gospodarstwa półłanowe. Ponadto w Zdziłowicach znajdowało się wówczas 14 zagród z rolami. W rejestrze poborowym odnotowano także siedem komornic oraz dwóch rzemieślników o nieznanej profesji [Rejestr 1626, 78]. We wsi po nabyciu jej przez Jana Zamoyskiego istniały już zabudowania folwarczne wraz z pasieką oraz sadem. W kolejnych latach prawdopodobnie następował powolny rozwój Zdziłowic. Obszar zasiedlony nie uległ zmianie do 1648 r., wzrosła natomiast o cztery liczba zagród z rolami [APŁ, Arch. Bart., 48, s. 183]. Z kolei w 1650 r. obszar wsi wynosił już 25 łanów [APL, KML RMO, sygn. 304, s. 64].

W pierwszej połowie XVII w. w Zdziłowicach istniały budynki folwarczne. Znajdowały się one w centralnej części wsi i usytuowane były na górce [APL, AOZ, sygn. 196, s. 5]. W inwentarzach folwarku z tego okresu odnotowywany jest duży obiekt mieszkalny, pasieka oraz sad zasadzony wiśniami. Poddani ze Zdziłowic na rzecz dworu uiszczali m.in. daninę miodową [Stworzyński, przyp. 309].

W 1663 r., już w okresie po II wojnie północnej („Potopie”), zagospodarowanie Zdziłowic pozostawało podobne, jak w pierwszej połowie stulecia, co wskazuje, że wieś uniknęła większych zniszczeń w tym czasie. Co ciekawe stale funkcjonowało tutaj dwóch rzemieślników, co sugeruje kontynuowane wykonywanych przez nich prac przez przedstawicieli kolejnego pokolenia, skoro wartość ta nie uległa zmianie od 1626 r. [BJ, sygn. 7209, k. 40]. W 1694 r. ze Zdziłowic Zamoyscy pobierali 1298 złp czynszu. Zasadniczo powinność ta wynosiła 1 złp i 6 gr z każdego półłanka. Z każdej zagrody pobierano 6 gr. Ponadto funkcjonował tutaj także czynsz solny. Wśród artykułów dostarczanych przez poddanych na rzecz dworu znajdowały się również owies, gęsi, kury, jaja oraz przędza [APL, AOZ, sygn. 1, s. 15-16; AOZ, sygn. 2, s. 12-16].

Tuż po III wojnie północnej zabudowania folwarczne w Zdziłowicach wymagały remontu, co być może należy wiązać z licznymi przechodami wojsk w tej okolicy podczas konfliktu trwającego w latach 1700-1721. W samym budynku gospodarza folwarku powybijane były wszystkie okna. W dobrym stanie pozostawał w 1726 r. piec piekarniczy. Obok stała obora, stajnie oraz drewniany spichlerzyk. Na gumnie usytuowane były cztery szopy oraz większy spichlerz. W sadach dworskich odnotowano wówczas liczne drzewa wiśni, grusze i jabłonie. Puste natomiast pozostawały w zasadzie trzy ogrody dworskie, w których nie było żadnych warzyw poza kapustą. Stosunkowo porządnie obsiane zbożem były z kolei okoliczne pola. Dominowało żyto oraz owies. Zdecydowanie mniej siano jęczmienia a ilości pszenicy pozostawały marginalne [APL, AOZ, sygn. 190, s. 25]. Sytuacja uległa pewnej poprawie dopiero w końcu lat trzydziestych XVIII w. i ilość upraw wyraźnie wzrosła w porównaniu z okresem po III wojnie północnej [APL, AOZ, sygn. 191, s. 17-18].

W 1726 r. poddani ze Zdziłowic na rzecz dworu dostarczali m.in. owies. Wykonywali również prace w polu, zazwyczaj z bydłem, tylko pojedyncze osoby nim nie dysponowały. Uiszczano również czynsz pasiedziany oraz solny. Z tytułu pierwszego pobrano wówczas 1151 złp, natomiast z drugiego 133 złp [APL, AOZ, sygn. 190, s. 38]. Według danych z 1739 r. wymiar czynszu spadł, gdyż pasiedziany dawał rocznie 759 złp i 23 gr, natomiast solny 85 złp i 21,5 gr. Jednocześnie wzrosła liczba poddanych odrabiających prace w polu na rzecz dworu bez wykorzystywania bydła [APL, AOZ, sygn. 191, s. 30]. Proporcje te uległy zmianie dopiero w latach siedemdziesiątych XVIII w. Wówczas to łączny wymiar czynszu wynosił 1751 złp i 3 gr, natomiast prawie dwa razy więcej poddanych odrabiało prace w polu pieszo w porównaniu z odsetkiem osób dysponujących bydłem na te potrzeby [APL, AOZ, sygn. 195, s. 38].

W 1756 r. wieś znacząco ucierpiała na skutek pożaru, który strawił większość zabudowy. Niemniej stosunkowo szybko została odbudowana. Nie wszystkie zasoby naturalne wsi zostały pochłonięte podczas klęski. W 1759 r. w inwentarzu odnotowane zostały sady z jabłoniami, śliwami oraz gruszami [APL, AOZ, sygn. 1328, s. 13-22]. Z kolei folwark w 1779 r. prezentował się prawdopodobnie dużo lepiej niż w pierwszej połowie stulecia. Przy podjeździe do budynków stała studnia do pojenia bydła. Wyżej usytuowana była piekarnia wykonana z drewna sosnowego i pokryta słomianym dachem. Całość zapewne przeszła wcześniej gruntowny remont. W budynku folwarcznym łącznie znajdowało się 38 szyb i wszystkie były całe. Koło pieca w sieni stały dwie ławy sosnowe i kojce na drób. Naprzeciwko znajdowała się komórka, która jednak wymagała „znacznej reperacji”. Na obszarze gumna znajdował się spichlerz, cztery stodoły, obora oraz plewnik [APL, AOZ, sygn. 196, s. 5-6].

W 1779 r. w Zdziłowicach istniała drewniana karczma zajezdna. Służyła ona do obsługi podróżujących z Goraja do Lublina. Jako obiekt mający pełnić funkcje hotelarsko-gastronomiczne wyposażona była m.in. w stajnie z czterema żłobami. W obiekcie znajdowała się sień, piwniczka, izba karczemna z kamiennym piecem chlebowym oraz kominkiem. Wokoło pieca ustawione były ławy do siedzenia oraz dwa stoły sosnowe. Dalej znajdowała się kolejna izba i komórka [APL, AOZ, sygn. 196, s. 8-9].

W latach osiemdziesiątych XVIII w. większość poddanych ze Zdziłowic na skutek reform wprowadzanych przez ordynata Andrzeja Zamoyskiego przeniesiona została na czynsz. W efekcie ze wsi wpływało rocznie do skarbu dworskiego napływało 2291 złp i 6 gr. Zdecydowanie zmniejszył się natomiast wymiar prac wykonywanych przez chłopów w polu [APL, AOZ, sygn. 1339, s. 37].

Pod koniec XVIII w. w Zdziłowicach powstał browar ordynacki. Funkcjonowały tutaj również trzy ogrody dworskie. Po obu stronach folwarku z kolei rosły liczne śliwy oraz młode drzewa wiśni [APL, AOZ, sygn. 200, s. 2].

W kolejnych stuleciach chłopi nadal żyli z uprawy roli. Każdy posiadał jedną lub dwie krowy. W końcu XIX wieku we wsi znajdowały się cztery młyny. [SGKP, t. XIV, s. 558; Osiński 2020, 58]. Na początku lat dwudziestych XX w. we wsi był kowal (J. Saganowski) towarami różnymi handlowali (M. Aptajker i P. Fabrykant), spożywczymi (M. Berman), wyrobami tytoniowymi (A. Wiechnik) a wiatraki były w użytkowaniu W. Góźdia, W. Michalczyka, J. Wnuka i Józefa Wnuka) [KAP 1926/27, 1201]. W 1930 r. notowano kowala (J. Saganowski). Towarami różnymi handlowali S. Ginsberg, M. Libman, J. Szwajke a spożywczymi „Drużność”, I. Przylepa i W. Szuliga. Był też wiatrak (M. Prylepa) [KAP 1930, 625]. W okresie międzywojennym powstała szkoła powszechna, spółdzielnia spożywców, Związek Strzelecki, kwitł ruch ludowy. [Baranowski 2001, 49]. W 1943 r. działała w Zdziłowicach spółdzielnia mleczarska [Szymanek, 2003, 127].

Po wojnie wzniesiono cegielnię, szkołę i dom nauczyciela, pomieszczenia dla Gminnej Rady Narodowej i ośrodka zdrowia, Dom kultury oraz stację CPN. Utwardzono drogi dojazdowe. W roku 1971 doszło do ogromnego pożaru na terenie wsi. Spłonęło w nim 120 budynków. Obecnie miejscowość dzieli się na cztery sołectwa. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Zdziłowice]

Świątynia jest dwupoziomowa, ceglana z elementami żelbetowymi. Budowla oparta jest na planie krzyża greckiego, nakryta trzema namiotami dachów – najwyższym na najszerszej, środkowej części kościoła. Po bokach wyrastają zeń skosy dachów swego rodzaju naw bocznych, pod którymi po każdej stronie znajdują się trójki dużych okien, coraz większych, im bliżej prezbiterium, wypełnionych witrażami. Witraże znajdują się również w dużym trójkątnym oknie nad chórem muzycznym oraz w przestrzeniach między namiotami dachów. Po lewej stronie od wejścia wznosi się wieża, mieszcząca zakrystię na dole, a dzwonnicę na górze. Dekoracja wieńcząca wieżę, składająca się z dwóch krzyżujących się żeber, przypomina na pierwszy rzut oka kształt konia. Można w niej jednak dostrzec formę krzyża lub monogram Maryi. Prezbiterium zakończone jest ścianą skośną z małą, podręczną zakrystią po lewej oraz oknem oświetlającym przestrzeń ołtarzową po prawej. Dekoracje tego nowoczesnego kościoła wykonane są przeważnie z drewna. Na uwagę zasługuje grupa figur Ukrzyżowania oraz płaskorzeźby prezbiterium, z których centralne miejsce zajmuje Ostatnia Wieczerza. [http://diecezjasandomierska.pl/zdziłowice – wniebowzięcia-nmp]

W 1814 r. chłopi z Batorza, Zdziłowic i Otrocza złożyli skarge do władz ordynacji na dzierżawcę nastepującej treści:

„My cała gromada wsiów Batorza, Zdzylowic, Otrocza do państwa Stawiec odrabiająca. Poniósłszy krzywdy niemałe przez wielmożnego Badowskiego posesora tak nam jako i naszemu zaprzeżajnemu dobytkowi wyrządzone. Żebrzemy najpokorniej świetnej generalnej administracji, o wysłuchanie nas swoich poddanych, przez zesłanego na groncie do nas dla wyjaśnienia dokładnego następującej prawdy.

Woziliśmy po dwa bale z tartaku wyżniańskiego aż do Tarnawki do dworu tegoż który prawda potrącił nam pańszczyznę, lecz przekład był taki (ile mil 4) żeśmy zaprzężaj zagubili tak że potym nie mogliśmy użyć jego do pracy tylko musieliśmy na wpółdarmo pozbywać tenże.

Woziliśmy z lasu stawieckiego, przycieś, słupy, płatwy i belki – po razy 10, 12 i 14 jak wypadło na którego, tak że do Tarnawki gdzie fura z zaprzężajem po dni 3 lub 4 zatrzymywana była do tej wywózki, a że widząc gromada takie dla siebie uciemiężenie, i tyle czasu mitręgi i ciężarów dźwigania, zaczęła się opierać nie chcąc wywozić tego drzewa, na ten czas zagnano nas do austerii stawieckiej i tam pod strażą w czasie najcięższych mrozów trzymano z dobytkiem, gdzie rozbierano nas do gołego ciała i smagano nas rzemieniami na to sporządzonymi do krwi a p. Ekonom stawiecki tym samym drążkiem zabijał zaprzężaj co się drzewo podważa I tak tyle męczeństwa, bidy i ciężarów poniósłszy i zaprzężaj poprzerywawszy, ten wywóz bez żadnej nagrody lub potrętu został do dziś

Woziliśmy do tartaku z Zakrzówka do Tarnawki po balowi jednemu, w którym trzymał sztorc calów 6, w wszerz calów 18 i w dokładku po tarcie dwie, w których szorc po całow 2, wszerz calów 18, wdłuż zaś tak jak Bal tak i te tarcie po łokci 15, i to wszystko surowisko na jedne parę bydła było kładzione, którym z początku wieźliśmy, po tym w złej drodze przekładaliśmy na czworo, dalej na ośmioro bydła, zaledwie przez dni 3 mitręgi i bidy sprowadziliśmy a za to tylko po jednym dniu potrąconą zostało w pańszczyźnie.

Cała zimowa robota, młócba, która nie dosyć była w początkach po pół kopy, później 45 snopków, teraz po kopie całej młócić, do czego dni 3 trzeba zmitrężyć za ieden pieszy kwitek, za który dotąd żadnej nie mamy zapłaty, a ani tez w pańszczyźnie potrętu żadnego

I ta jest dla nas niemała krzywda, gdyż za tego w posesora roku pierwszego, wsie Zdzylowicach, Otroczu z Wólką Batorska i Stawce robili wszyscy wspólnie pańszczyznę do Stawców to nam było lżej a teraz Otrocz Wólka Batorska i Stawce obrócone są do Tarnawki, a my Zdzylowice sami tylko Stawce przez lat dwa bez spoczynku i folgi tak w zimie jak w lecie obrabiać musimy.

W pomiarach jak do orania tak do włóczenia mamy wielko uciążliwość, bo nam tylko dzień jeden na tydzień odbyć a my teraz tę robotę ledwie za dni 3 lub 4 po zamierzenia pomiarów nadzwyczajnych odbyć mamy

Na koniec wyrażają się woły robocze którym gospodarze z okazji wyżej wyrażonego przerwiska pozdychały jako to

Jędrzej Hałabisiowi woł 1; Mateuszowi Michałkowi 1; Marcinowi Matyskowi 1; Stachowi Jadamkowi 1

W których punktach o litościwe wejrzenie i poratunek administracji generalnej dopraszamy się. Dano w Turobinie 24 maja 1814 r.

Imieniem całej gromady podpisują się znakami: Maciej Guzdz x; Sobek Pizoń x; Stanisław Adamek x; Szymek Sobotka x; Wojtek Galus x; Jędrzej Hałabisz x. [APL, AOZ, 3672, s. 449-450]

3 września 1863 roku, w czasie powstania styczniowego rozegrała się tu bitwa armii rosyjskiej z oddziałem Marcina Borelowskiego „Lelewela”, któremu towarzyszył oddział ochotników węgierskich. W czasie marszu oddział został zaatakowany we wsi Otrocz i wycofał się do Batorza. Tam oddział powstańców został zaskoczony przez wroga. Poległ dowódca a oddział rozstał rozproszony. Walka rozegrała się w wąwozach przecinających Sowią Górę.

14.sierpnia 1942 r. zamordowano we wsi 23 mężczyzn i 1 kobietę [Szymanek, 2003, 121].

– W 1941 r. Niemcy zabili 6 osób, we wrześniu 1942 r. rozstrzelali 72 Żydów a miesiąc później zginęło 37 osób.

– Na przełomie 1942 i 1943 r. Niemcy rozstrzelali w Zdziłowicach  75 schwytanych Żydów [Zaręba 2010, 207].

– W marcu 1944 r. doszło do starć oddziału partyzantki ukraińskiej z Niemcami a 22 lipca z wycofującymi się wojskami niemieckimi walkę podjęły oddziały polskie BCH i AL. W ich wyniku spłonęły całkowicie lub częściowo zabudowania w 103 gospodarstwach (głównie w Zdziłowicach II i IV). [Baranowski 2001, 49].

– W 1971 r. w Zdziłowicach II wybuchł wielki pożar, spłonęło 128 budynków. [Baranowski 2001, 49].