Piłatka

Patrz hasło: Godziszów.

Nazwa Piłatka mogła być utworzona od nazwy osobowej Piłatka (będącej żeńską strukturą od Piłat); albo od dopełniacza l. poj. nazwy osobowej Piłatek; albo od nazwy osobowej Piłat z przyrostkiem –ka . [Jakus-Borkowa,  2017,  291].

Mikołaj Stworzyński w 1834 roku odnotowuje, że „Piłatka z czynszem i dochodem z propinacji do Batorza należy”. Piłatka administracyjnie należała do klucza stróskiego (Stróża). Rządca klucza był jednocześnie zastępcą wójta, czyli ordynata. Po uwłaszczeniu i reformie administracyjnej począwszy od 1867 r. gminę Stróża podzielono na cztery mniejsze a Piłatka znalazła się w gminie Zdziłowice. W 1865 r. jej sołtysem był Jan Sulowski z wynagrodzeniem 5,40 rubli. Gminę Zdziłowice zlikwidowano w 1875 r., a Piłatkę włączono do gminy Chrzanów. [Osiński, 2021, 43, 322; SKLG, SGKP].

W okresie międzywojennym Piłatka nadal należała do gminy  Chrzanów powiatu janowskiego województwa lubelskiego [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 36]. W 1926 r. z gminy Chrzanów wydzielono gminę Batorz i to do niej włączono Piłatkę. W okresie II wojny światowej znajdowała się w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa, w powiecie (niem. Kriese) janowskim, którego siedziba została przeniesiona w 1942 r. do Kraśnika. Po wojnie władze komunistyczne utrzymały zmianę w odniesieniu do siedziby powiatu a nawet w 1945 r. zmieniły formalnie nazwę powiatu z janowskiego na kraśnicki [Ćwik, Reder, 1977, 163]. W 1952 r. Piłatka nadal była częścią gminy Batorz. [DUWRN, 1952, nr 3, poz. 7]. W 1954 r. Piłatka została włączona do gromady Kawęczyn [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. W końcu 1955 r. przywrócono powiat janowski, który zaczął działać od 1 stycznia 1956 r. i w styczniu 1957 r. przyłączono do niego wieś. W 1973 r. została utworzona gmina Godziszów. W latach 1975-1998 wchodziła wieś wraz z gminą w skład województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 r. ponownie w województwie lubelskim. [Ćwik, Reder 1977, 166; Branowski 2001, 43-44]

W XIX w. wzmiankowany las przy wsi zwany Zapust, liczący 181,061 mórg. W 1951 r. występowała Piłatka wieś i Piłatka Morgi osada [DUWRN, 1953, nr 3, poz. 7].

W latach 60-ch XIX wieku w Piłatce właścicielami gospodarstw I działu były następujące osoby: Jan Brodowski, Wojciech Wiechnik, Kazimierz Brodowski, Maciej Brodowski, Marianna Wiechnik, Tomasz Ligaj, Szymon Sokół, Jan Wiechnik, Jan Hałabiś, Jan Brodowski, Jan Brodowski, Sebastian Łukasik, Piotr Widz, Maciej Leonard, Tomasz Porzuc, Józef Adamek, Paweł Mazur, Tomasz Frania, Szymon Daszko (następcy), Kazimierz Wieleba, Jan Golec, Stanisław Jaworski, Maciej Golec, Jan Sulowski, Maciej Pizoń, Paweł Sulowski (drugi), Jan Sulowski, Walenty Rożek, Tomasz Gałus, Walenty Gałus, Tomasz Skorupa, Wojciech Mazur, Jan Frania, Walenty Wiechnik, Wojciech Daszko, Andrzej Breś, Maciej Bęcała, Agata Łukasiak.

Grunty w tej wsi posiadali też inni włościanie, zaliczeni do II działu (bez pańszczyzny i okupu) zgodnie z ukazami uwłaszczeniowymi: Tomasz Kotula, Józef Krzysztoń, Andrzej Bzdyrak, Andrzej Rożek, Jan Daszko z Godziszowa, Jan Miś, Antoni Wieleba, Michał Kolasa, Jan Zdybel, Piotr Król, Maciej Grab, Piotr Gajor, Sebastian Pituch, Maciej Pudło, Maciej Król, Sebastian Broś, Andrzej Oleszko, Wawrzyniec Oleszko, Józef Skorupa, Andrzej Kupiec, Maciej Król, Wojciech Daszko, Tomasz Król, Wawrzyniec Kupiec, Jan Kupiec z Godziszowa, Maciej Brodowski, Jan Krzysztoń, Piotr Pudło, Andrzej Zdybel, Andrzej Brodowski, Jan Kolasa, Wojciech Krzysztoń, Adam Kolasa, Andrzej Brodowski. [APL, ZTLGLiS, 1141; APL, AOZ, 3304]

W trakcie prowadzonych w latach 1992, 1997 i 1998 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 38 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z dwóch faz osadniczych. W kilku przypadkach ułamki naczyń powiązano z epoką brązu – wczesną epoką żelaza (wśród nich ślady osadnictwa kultury łużyckiej). Odnotowano pojedyncze ułamki naczyń z wczesnego średniowiecza. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych (głównie krzemiennych) [NID, AZP obszar 86-81, 87-80 i 87-81].

Wieś Piłatka powstała w pierwszej połowie XIX wieku na folwarcznych gruntach Ordynacji Zamojskiej poprzez wydzielenie działek (37 mórg.) dla osadników, między wsiami Godziszów a Zdziłowice. Zachodnia granica jej pól stanowiła także zachodnią granicę Ordynacji, za którą leżała już wieś Antolin. Powstanie wsi jest różnie datowane (nawet na 1800 rok), jednak kluczowe znaczenie miała regulacja gruntów związana z oczynszowaniem w Ordynacji. Na działkach osiedlili się w większości włościanie z Godziszowa oraz kilku ze Zdziłowic.

Potwierdza to pismo włościan piłatkowskich do komisji ds. włościańskich z 16 (24) XI 1864 r.: „Przed laty dwudziestu wieś nasza z gruntów pustych nowo erygowana została przy rozdawaniu takowych ordynacja zamojska zapewniała nas, iż grunta włościan wsi Godziszowa, graniczące z polami naszymi a czasowo im tylko wydzierżawione po expiracji, nadane nam zostaną. Pomimo jednak upływu lat znacznego czasu, pomimo kilkakrotnie zanoszonych próśb zapewnienia te zapełzły na niczem a my do obecnej chwili zmuszeni jesteśmy utrzymywać się li tylko z trzynastu morg roli, jaką każdy z trzydziestu siedmiu włościan posiada. Ostatecznie hr. Zamoyski wydał rozkaz podwładnym swoim oficjalistom, iżby grunta dzierżawione przez włościan wsi Godziszowa jako przyległe gruntom naszym, przez wzgląd na szczupłość takowych, po expriracji kontraktu, nadane nam zostały. Gdy przecież do obecnej chwili gruntów tych nam nie oddano, na podstawie zatem zapewnienia ordynacji jak również samego hrabi ordynata Zamoyskiego upraszamy wysokiej komisji, ażeby tyle razy wyrzeczone grunta nadane nam być mogły tym więcej, że szczupłość pól obecnie posiadanych, brak pastwisk i łąk, nie tylko że nie zapewniają nam dobrego utrzymania, ale nadto pozbawiają utrzymania stosowanej liczby inwentarza.” [APL, KdsWJ, 443]

Wieś należała do rodziny Zamoyskich i była włączona do Ordynacji. W wyniku uwłaszczenia z 1864 r. działki, do tej pory jedynie uprawiane przez włościan, stały się ich własnością a Zamoyski otrzymał (symboliczne) odszkodowanie w wysokości 7531,17 rubli. Wieś zaliczono do działu III. 6/18 IV 1867 r. nadano włościanom własność ziemi ornej 875,014 mórg., nieużytków 6,220 mórg. a razem 881,234 mórg. Po dokładniejszym sprawdzeniu 26 VI 1868 r. okazało się, że włościanom nadano 671,288 mórg. ziemi użytkowej, 34,020 mórg. nieużytków, razem 706,008 morg. Niektóre tereny stały się własnością wspólną wsi: nieużytki (27,100 mórg.), nieużytki pośród wsi (6,220 mórg.).

Chłopi nie posiadali lasów natomiast władze carskie przyznały im tzw. serwitut leśny, czyli prawo użytkowania lasów ordynackich, hipotetycznie jedynie w wymiarze dotychczasowym. W momencie uwłaszczenia serwituty przysługiwały 36 gospodarstwom. Centralna Komisja ds. Włościańskich przy Komitecie Urządzającym 23 III (4 IV) 1867 r.  przyznała im prawo do: otrzymywania z lasów Ordynacji drewna na naprawy i remonty istniejących, wymienionych w tabeli prestacyjnej 1846 r., budynków i zagród w miarę potrzeb: wywożenia opału: latem (od 1 IV do 1 X) po jednej a zimą (od 1 X do 1 IV) po dwie fury tygodniowo, razem 78 fur rocznie na gospodarstwo: wierzchołków, gałęzi, chrustu i wywrotów, „w przypadku zaś braku takowych pozwala się rąbać z pnia uschnięte drzewa wjeżdżając do lasu z toporem, ale pod warunkiem nierąbania drzew żywych z pnia”; wywożenia podściółki dla bydła (mech, liście, choina) w miarę potrzeb; pozyskiwania dwóch fur (w ramach wspomnianych 78 fur opału) na szczapy; wypasania bydła w lasach Ordynacji a konkretnie w lesie przy wsi Piłatka Zapust zwanym, na obszarze 181 morg. 61 prętów.

21 XII 1885 r. uszczegółowiono roczny wymiar serwitutów dla każdego gospodarstwa: 1 drzewo 15 łokci 12 cali, 1 drzewo 15 łokci 5 cali; 6 parokonnych wozów podściółki; opał parokonnymi furami; paść wspólnie 139 sztuk bydła rogatego i 43 konie. 29 XI 1902 r. na podstawie decyzji komisarza ds. włościańskich powiatu janowskiego wskazano konkretne części lasu w leśnictwie kraśnickim, w których można było realizować serwituty: Buczyna, Zarośla i Polichna. [APL, ZTLGLiS, 1141; APL, AOZ, 3304]

W 1921 r. wieś liczyła 63 domy i 374 mieszkańców (178 mężczyzn i 196 kobiet). Wszyscy deklarowali się jako katolicy i Polacy [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 36].

„Pierwsza inicjatywa, idąca w kierunku utworzenia w Piłatce budynku sakralnego, pojawiła się w 1975 r., kiedy to mieszkańcy wioski chcieli zaadaptować na kaplicę jeden z domów. Przeciwko tej akcji wystąpiły władze komunistyczne, które zablokowały planowaną inwestycję. 11 maja 1981 r. miało miejsce spotkanie wszystkich gospodarzy Piłatki, podczas którego jednogłośnie podjęto decyzję o budowie kościoła. Tego dnia powołano również 22-osobowy komitet budowy, który podjął formalne starania o rozpoczęcie inwestycji. Prace przy budowie kościoła ukończono w maju 1982 r. Stał się on wówczas punktem dojazdowym parafii Batorz. Parafia w Piłtace została erygowana przez bpa A. Dzięgę 1 stycznia 2004 r.” [http://diecezjasandomierska.pl]

W drugiej połowie XIX wieku chłopi żyli z uprawy roli. Każdy posiadał jedną lub dwie krowy. W momencie utworzenia gminy Zdziłowice (1864) w Piłatce mieszkało 205 osób w 32 gospodarstwach. W 1866 r. było już 224 mieszkańców. [Osiński, 2021, 43, 322]. W 1905 r. wieś Piłatka – ziemi 371,69 ha, w tym włościańskiej nadanej przy uwłaszczeniu: ornej 353,16 ha i nieużytków 18,53 ha, gospodarstw 48, mieszkańców: katolików 351, żydów 5, gleba gliniasta. [SKLG].

W okresie międzywojennym założono szkołę i spółdzielnię spożywców. Na początku lat dwudziestych XX w. we wsi był młyn (S. Kulpa) oraz sklep z towarami różnymi (A. Obermajster) i pracował stolarz (M. Łukasik) [KAP 1926, 1098].

– „Kościół parafialny pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych zbudowany został w latach 1981-1982 według projektu inż. Tadeusza Stolarza z Wesołej k. Warszawy. Autorem wystroju wnętrza jest mieszkaniec Piłatki – Ludwik Sulowski. Prace nadzorował ks. Tadeusz Prejs. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał biskup B. Pylak 26 maja 1987 r. Świątynia jest bliźniaczo podobna do niedalekich kaplic w Wojciechowie i Majdanie Obleszcze. Trójdzielny fronton opiera się na trzech arkadach i posiada trzy szczyty z detalami dekoracyjnymi. W centrum środkowego szczytu znajduje się nisza z figurą Matki Najświętszej. Jednonawowe wnętrze posiada drewniany ołtarz, w którym widnieje kopia obrazu MB Wspomożycielki z Turynu. Nad wejściem jest chór muzyczny na emporze” [http://diecezjasandomierska.pl].

– Niewielka kapliczka słupkowa z drewnianą figurką (35 cm) św. Mikołaja z początku XX wieku.