Zagródki

Patrz hasło: Potok Górny.

Nazwa miejscowości najprawdopodobniej wywodzi się z małych nadziałów gruntów (zagródek), powstałych w wyniku karczunku sosnowego lasu Borowiec, od południa okalającego wieś Potok. W 1639 r. osada została wymieniona jako Zagródki Stare [Stworzyński 426].

W XVII i XVIII wieku Zagródki, wraz z całą włością krzeszowską, administracyjnie przynależały do powiatu przeworskiego, ziemi przemyskiej i województwa ruskiego [Przyboś 190; Półćwiartek 12]. Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1772 r. wieś znalazła się pod panowaniem austriackim. Funkcjonowały w latach 1773–1775 w ramach okręgu ulanowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Władze austriackie w 1775 r. dokonały reorganizacji struktur administracji terenowej i Zagródki zostały włączone do obszaru okręgu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem Zagródki wchodzące w skład okręgu tomaszowskiego znalazły się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Zagródki znalazły się od 1810 r. w gminie dominialnej Potok Dolny w powiecie tarnogrodzkim departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. Zagródki, zachowując dotychczasową przynależność gminną, zostały objęte władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). Jeszcze przed 1850 r. musiało dojść do reorganizacji administracji gminnej na terenie powiatu zamojskiego, bowiem Zagródki weszły w skład gminy Biszcza. W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Zagródki znalazły się w zreorganizowanej gminie Lipiny powiatu zamojskiego guberni lubelskiej [Osiński, Gmina, 48–49, 68, 78; idem, Obwód, 33]. Jednak ten stan nie trwał zbyt długo. Najpierw Zagródki znalazły się od 13 stycznia 1867 r. na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Następnie pokłosiem akcji odbierania statusu miast różnym ośrodkom na terenie Królestwa Polskiego w latach 1869–1870 było reorganizowanie struktur administracji gminnej. W ten sposób od 1871 r. Zagródki weszły w skład gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego. Taka przynależność terytorialna Zagródek przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazły się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskiej i ukonstytuowaniu się jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Zagródki (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszły w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Zagródki weszły w skład gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś weszła w skład Gromady Szyszków, która stała się elementem składowym Gminy Potok Górny [APLOK, AGPG, sygn. 119, k. 4; „LDW” 1933, nr 22, s. 361; 1935, nr 30, s. 478]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Zagródki znajdowały się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Potok Górny. 5 października 1954 r. Zagródki znalazły się w granicach samodzielnej Gromady Szyszków [APLOK, AGPG, sygn. 1297, k. 1; „DUWRN” 1954, nr 15, s. 61]. Od grudnia 1972 r. Zagródki trafiły ponownie w skład przywróconej do życia Gminy Potok Górny powiatu biłgorajskiego [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Zagródki, po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazły się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu Zagródki znajdują się na terenie powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

Do Zagródek od południa przylega las nazywany Zapust [Bazan, 56–57].

U schyłku XVIII w. grunty we wsi były użytkowane przez włościan noszących następujące nazwiska: Bastrzyk, Bucior, Bziuk, Chwała, Cios, Dub, Florek, Frać, Giergiel, Grabek, Jaszczycha, Knap, Koza, Marmoł, Ogon, Pieczonka, Puch, Szczęsniak, Szymczak, Wawrzak [APL, AOZ, sygn. 2.1.2/467, k. 7v, 9v–12v, 17v–22v].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego gospodarstwa na własność uzyskali włościanie o następujących nazwiskach: Bastrzyk, Bucior (13 właścicieli), Bziuk, Chrapko, Cios (3), Czekierda, Dąb (3), Deryło, Fieduna, Frąc, Fusiarz, Grabek, Grabowski, Grum, Hanas (2), Knap (3), Krzeszowiec, Kurzyp, Larwa, Lipiec, Obara, Ogon (2), Olszówka, Ostrowski, Partyka, Pawlik, Pieczonka (3), Psuj, Puch, Sniesek, Staroński (2), Stępniewski, Suszko, Szalewicz, Szymczuk, Torba, Tymek, Wawrzak (2), Wilkos.

Na początku lat 30. XX w. w Zagródkach zamieszkiwały rodziny, będące również właścicielami gospodarstw rolnych, noszące następujące nazwiska: Bastrzyk (2 rodziny), Bucior (18), Bziuk, Cios (2), Czekirda, Deryło, Dub (6), Frąc (2), Fusiarz, Gajst, Głąb, Gnojek, Grabek, Józefko, Knap (3), Kurasiewicz, Kurzyp, Mateja (2), Ogon, Okoń, Olekszyk, Pacion, Pieczonka (5), Serafin, Staroń, Stępniowski, Szymczak (3), Torba, Tutka (2), Wawrzak (4) i Wiłkos (2) [APLOK, AGPG, sygn. 2/17].

Jedyne materiały uzyskane z 5 stanowisk pochodzą z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1988 w ramach AZP, które dostarczyły niewielkiej ilości zabytków ceramicznych i krzemiennych. Na podstawie pojedynczych ułamków naczyń ślady osadnictwo przypisano rolniczej ludności kultury pucharów lejkowatych oraz z epoki brązu (kultura trzciniecka). Na jednym stanowisku znaleziono monetę z roku 1660. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 96-82].

Osada Zagródki została najprawdopodobniej założona w końcu XVI stulecia wraz z Dąbrówką. Powstała z inicjatywy kanclerza Jana Zamoyskiego już po włączeniu byłego starostwa krzeszowskiego do Ordynacji Zamojskiej. Po raz pierwszy została wymieniona w 1607 r. jako należąca do wójtostwa w Potoku Dolnym [Bazan 210]. Zapewne aż do końca XVIII w. nigdy nie rozwinęła się jako samodzielna wieś i stanowiła przysiółek Potoka (Górnego). Jako taki wymienia Zagródki austriacki wykaz podatkowy z 1785 r. [Budzyński 293, 406].

Osada Zagródki powstała na gruntach Ordynacji Zamojskiej, do której należała w następnych stuleciach. W świetle inwentarza z 1639 r. przynależała do wójtostwa w Potoku (Dolnym), dzierżonego przez podkomorzego bełskiego Jana Komorowskiego, a w 1669 r. do jego potomków. W 1721 r. dzierżawcą wójtostwa i Zagródek był podczaszy bracławski Aleksander Młodecki, a następnie wdowa Konstancja z Wereszczaków i jej drugi mąż Józef Chociszewski. Do nich dzierżawa należała prawdopodobnie jeszcze w 1765 r. [Bondyra 2020, 71]. W 1783 i 1800 r. wchodziła do ordynackiego klucza potockiego [Orłowski 31].

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Zagródkach nadal należały do Ordynacji Zamoyskich. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościan, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Jej celem było przekazanie chłopom na własność gruntów przez nich użytkowanych. W Zagródkach zasady zostały sfinalizowane zatwierdzeniem tabeli likwidacyjnej 28 sierpnia 1867 r. Utworzono wtedy 63 gospodarstwa o łącznej powierzchni 670 mórg i 208 prętów (649 mórg i 110 prętów użytków rolnych oraz 21 mórg i 98 prętów nieużytków). Powstałe gospodarstwa były dość zróżnicowane pod względem powierzchni. Areał gruntów wahał się od 2 do 20 mórg. Rodzina Zamoyskich będąca dotychczasowym właścicielem tych gruntów za utracony areał uzyskała odszkodowanie w wysokości 7124,83 rubla. Włościanie poza uzyskanymi gruntami otrzymali również prawo korzystania z serwitutów w postaci drewna służącego za materiał budowlany i opałowy pochodzącego z lasów należących do Ordynacji Zamoyskich. Dokładne określenie rozmiaru serwitutów nastąpiło 31 sierpnia 1882 r. Prawie 2 dekady później (25 października 1900 r.) zezwolono chłopom z Zagródek na pozyskiwanie materiału drzewnego z działek leśnych: Borowiec, Brzozowiec, Karlin, Lipińskie Górki, Rogóźnianka, Turowy Bór i Uchodów, należących do ówczesnego Leśnictwa Krzeszowskiego. Ostateczne uregulowanie serwitutów nastąpiło 14 października 1929 r. Istniejących wtedy w Zagródkach 39 gospodarstw za wieczyste zniesienie służebności otrzymało grunty o łącznej powierzchni przeszło 112 hektarów (w tym przeszło 86,5 hektara lasu) [APL, ZTL, sygn. 268, s. 4–16, 58–62]. APL, ZTL, sygn. 268, s. 4–16]. W 1917 r. w Zagródkach funkcjonowało 64 gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 4 mórg ziemi [APLOK, AGPG, sygn. 61].

W 1827 r. w Zagródkach istniało 46 domów, w których mieszkało 278 osób. Cztery dekady później (1866 r.) w osadzie odnotowano obecność 281 osób. Na początku XX w. odnotowano na terenie wsi Zagródki 64 domy i 517 mieszkańców. W styczniu 1920 r. funkcjonowało 56 drewnianych budynków mieszkalnych i 110 drewnianych budynków gospodarczych. Rok później w czasie spisu powszechnego odnotowano istnienie 62 budynków mieszkalnych i 352 mieszkańców [APLOK, AGPG, sygn. 62, k. 29; Tabella, II, 307; Spravochnaya, 19; Skorowidz, IV, 8; Osiński, Obwód, 340].

Kościół rzymskokatolicki

Wierni Kościoła rzymskokatolickiego w Zagródkach w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. przynależeli do parafii w Potoku Górnym. Podczas sporządzania opisu parafii Potok Górny w 1860 r. wykazano w Zagródkach 261 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. Na początku XX w. obecnych było 508 katolików. Spis powszechny z 1921 r. wykazał 350 wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego. Opiekę duszpasterską nad nimi sprawowali proboszczowie i administratorzy tej parafii w osobach: Mikołaja Maciejowskiego (1776–1802), Bartłomieja Sobolewskiego (1802–1821), Mateusza Bełcikowskiego (1821–1856), Jana Pawełkiewicza (1856–1857), Tomasza Petrykowskiego (1857–1873), Feliksa Kamińskiego (1873–1876), Franciszka Matrasia (1876–1878), Fryderyka Więckowskiego (1878–1918), Ludwika Kwieka (1918–1920), Józefa Sławińskiego (1920), Kazimierza Siedleckiego (1920–1922), Stanisława Fruga (1922–1923), Seweryna Śluskowskiego (1923–1925), Adolfa Netczyńskiego (1925–1936), Błażeja Nowosada (1936–1943), Ludwika Olechowskiego (1944–1945), Franciszka Surtela (1945–1946), Aleksandra Hawryluka (1946–1962), Józefa Walczaka (1962–1971) i Bogusława Wojtasiuka (1971–1989). oraz wikariusze m.in.: ks. Władysław Petrykowski, ks. Józef Waśkiewicz, ks. Aleksander Urban, ks. Stefan Boćkowski, ks. Antoni Czamarski [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 B IV b 84; APL, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–5; APLOK, AGPG, sygn. 2/14, k. 42v–44; APR, ZDP, sygn. 30.25/15051, s. 2; APZ, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–45; Catalogus 1865, 14; Catalogus 1870, 20; Catalogus 1875, 36; Catalogus 1887, 33; Catalogus 1894, 34; Catalogus 1898, 34; Catalogus 1902, 36; Catalogus 1906, 36; Catalogus 1910, 37–38; Catalogus 1914, 30; Catalogus 1917, 30; Catalogus 1919, 25; Catalogus 1920, 70; Catalogus 1928, 43; Catalogus 1929, 51; Spis kościołów 1935, 47; Spis kościołów 1936, 47; Spis kościołów 1937, 47; Spis kościołów 1938, 48; Spis kościołów 1939, 70; Spis kościołów 1948, 161; Spravochnaya, 19; Skorowidz, IV, 8].

Kościół greckokatolicki

Nieliczni wierni Kościoła greckokatolickiego w Zagródkach przynależeli do parafii unickiej w Potoku Górnym. Jednak parafia ta funkcjonowała jedynie do 1845 r. Opiekę duszpasterską nad nimi sprawowali jej proboszczowie w osobach ks. Stefana Sajkowicza (1798–1844) i ks. Antoniego Skrobańskiego (1844–1845). W połowie lat 40. XIX w. uniccy mieszkańcy Zagródek stali się członkami społeczności parafialnej cerkwi w Lipinach. Należy zauważyć, że niektórzy z unitów dokonali konwersji na prawosławie już w 1842 r., stając się członkami parafii prawosławnej w Potoku Górnym. W Lipinach Górnych funkcjonowała cerkiew drewniana pw. św. Dymitra, która została wzniesiona jeszcze w XVIII w. Na początku lat 70. ukończono budowę nowej cerkwi. W połowie lat 60. XIX w. funkcję psalmisty pełnił Bazyli Jaceczko, zaś starostą cerkiewnym był Jan Wołoszyn. Obecny był jedynie 1 wyznawca unii. Do momentu likwidacji Kościoła greckokatolickiego w 1875 r. znajdowali się pod opieką religijną ks. Antoniego Skrobańskiego [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 386, k. 2–3v; dieło 387, k. 1–1v; APL, ChKGK, sygn. 227, k. 58v–59, 69v–70; sygn. 237, k. 2–3; KPCh, KV, sygn. 116, s. 64–69; Sęczyk, 574, 586].

Kościół prawosławny

W maju 1875 r. wyznawcy unii z Zagródek, z powodu likwidacji Kościoła greckokatolickiego, stali się członkami Kościoła prawosławnego. Ich świątynią parafialną stała się cerkiew w Lipinach Górnych. W 1877 r. w Zagródkach obecnych było 11 osób wyznania prawosławnego. Od połowy lat 80. XIX w. stali się oni członkami prawosławnej społeczności parafialnej cerkwi w Potoku Górnym. Jeszcze w 1904 r. odnotowano 13 osób wyznania prawosławnego. Ogłoszenie ukazu tolerancyjnego w kwietniu 1905 r. umożliwiło dokonanie konwersji z prawosławia na inne wyznanie. Pierwszy spis powszechny przeprowadzony w wolnej Polsce w 1921 r. wykazał obecność jedynie 2 wyznawców prawosławia w Zagródkach, którzy zadeklarowali narodowość polską [APL, KGubL, sygn. 4653; KPCh, KV, sygn. 116, s. 69; sygn. 180, s. 39; sygn. 187, s. 44; Skorowidz, IV, 8].

Wyznanie mojżeszowe

Na terenie Zagródek sporadycznie przebywali przedstawiciele nacji żydowskiej i wyznania mojżeszowego. W latach 30. i na początku lat 40. XX w. obecna była jedna rodzina żydowska Abrama Gajsta, która trudniła się rolnictwem. Została zamordowana przez Niemców na początku listopada 1942 r. [APLOK, AGPG, sygn. 2/17, k. 56v–57].

W okresie międzywojennym funkcjonowała 1-klasowa koedukacyjna szkoła powszechna. Funkcję nauczyciela pełniła w niej m.in. Anna Zenona Samborska [APLOK, AGPG, sygn. 2/17, k. 46v–47].

Chłopi z Zagródek trudnili się rolnictwem i w XVII oraz XVIII wieku odrabiali pańszczyznę w folwarku potockim. Istniała tu karczma niezajezdna, wymieniana w 1722 i 1791 r., która w 1806 r. była notowana jako zniszczona i pusta. W dwa lata później wzniesiono nową karczmę, o czym wzmiankuje inwentarz Potoka Dolnego z 1808 r. [APL AOZ 467, k. 4; Stworzyński 83, 426-427].

W późniejszym czasie poza rolnictwem w Zagródkach obecne były osoby utrzymujące się z rzemiosła i świadczenia różnych usług. W czasie okupacji niemieckiej młyn wodny posiadał Maciej Guty. Jednak wiosną 1944 r. został zamknięty decyzją władz [APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20v].

Źródłem utrzymania mieszkańców Zagródek był również handel. Tuż przed wybuchem II wojny światowej sklep w Zagródkach prowadził Marcin Bucior. W okresie okupacji niemieckiej sklep z artykułami spożywczymi i przemysłowymi prowadził Józef Olekrzyk [APLOK, AGPG, sygn. 126, k. 20v; sygn. 2/17, k. 16v–17].

W pierwszej połowie XIX w. władze Ordynacji Zamoyskich decydowały się na oddawanie w dzierżawę prawa produkcji i sprzedaży alkoholu. W 1841 r. Michał Kurzątkowski wydzierżawił na prawie 12 lat prawo produkcji alkoholu w Zagródkach oraz ich sprzedaży w tutejszym szynku za sumę prawie 694 zł [APL, AOZ, sygn. 11100].

W czasie II wojny światowej Zagródki zostały 19 grudnia 1943 r. spacyfikowane przez niemieckie oddziały hitlerowskie wraz z funkcjonariuszami policji ukraińskiej. Zostały zamordowane 3 osoby i spalono 7 gospodarstw [Fajkowski, Religa, 461; Zajączkowski, 197–198].

Celem zachowania bezpieczeństwa pożarowego w okolicznych lasach w Zagródkach pod koniec lat 40. XX w. została utworzona przeciwpożarowa straż leśna. W 1952 r. liczyła ona 13 członków [APLOK, AGPG, sygn. 1303, k. 2].