Jasiennik Stary

Patrz hasło: Potok Górny.

W XVII i XVIII w. osada nosiła nazwę Jasiennik lub Jesienik [Stworzyński 192]. Pochodzi ona prawdopodobnie od lasu jesionowego, rosnącego w tym miejscu. W czasach staropolskich jesiony w gwarze ludowej nazywane były czasami jasionami [Słabczyński 144]. W roku 1785 pojawia się w źródłach Jasiennik z przysiółkiem Nowa Wieś alias Jasiennik Nowy i odtąd coraz częściej dawny Jasiennik nazywany był Jasiennikiem Starym [Budzyński 174]. Nazwa Jasiennik Stary (inne brzmienie Stary Jasiennik) używana była konsekwentnie dopiero w okresie międzywojennym. Jeszcze przed 1914 r. w oficjalnych dokumentach urzędowych posługiwano się nazwą Jasiennik.

Od XVI stulecia do rozbiorów miejscowość Jasiennik administracyjnie wchodziła do powiatu przeworskiego w ziemi przemyskiej, a ta z kolei przynależała do województwa ruskiego [Przyboś 190; Półćwiartek 12]. Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1772 r. Jasiennik znalazł się pod panowaniem austriackim. Funkcjonował w latach 1773–1775 w ramach okręgu ulanowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Władze austriackie w 1775 r. dokonały reorganizacji struktur administracji terenowej i Jasiennik znalazł się na obszarze okręgu tomaszowskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem Jasiennik wchodzący w skład okręgu tomaszowskiego znalazł się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Jasiennik znalazł się od 1810 r. w gminie Krzeszów w powiecie tarnogrodzkim departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. osada, wchodząca w skład Gminy Krzeszów, została objęta władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Wieś pozostała w gminie Krzeszów powiatu zamojskiego guberni lubelskiej [Osiński, Gmina, 48–49, 68, 78; idem, Obwód, 33]. Jednak ten stan nie trwał zbyt długo, bowiem Jasiennik, wchodzący w skład Gminy Krzeszów, znalazł się od 13 stycznia 1867 r. na terenie powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy wieś, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazła się w granicach guberni chełmskiej.

Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Jasiennik (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) wszedł w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [„Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności wieś znalazła się w gminie Krzeszów powiatu biłgorajskiego i województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś Jasiennik Stary zaliczono w skład Gromady Jasiennik Stary, która stała się elementem składowym Gminy Krzeszów [„LDW” 1933, nr 22, s. 360; 1935, nr 30, s. 477]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) osada znajdowała się na terytorium powiatu biłgorajskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Krzeszów. 5 października 1954 r. Jasiennik Stary znalazł się w granicach Gromady Nowa Wieś [„DUWRN” 1954, nr 15, s. 60]. Od grudnia 1972 r. Jasiennik Stary znalazł się ponownie w przywróconej do życia Gminie Potok Górny powiatu biłgorajskiego [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 174]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. po likwidacji powiatu biłgorajskiego, znalazła się w granicach województwa zamojskiego. Stan ten przetrwał do momentu wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego z dniem 1 stycznia 1999 r. Od tego momentu Jasiennik Stary znajduje się na terenie powiatu biłgorajskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160].

W 1785 r. występował przysiółek zwany Nową Wsią lub Jasiennikiem Nowym [Budzyński 174].

U schyłku XVIII w. grunty we wsi były użytkowane przez włościan noszących następujące nazwiska: Białkowski, Borowiec, Brzuch, Brzyski, Buczek, Dziewa, Igras, Kliza, Kogut, Kowal, Pintal, Ptaszek, Szado, Szpyrka, Szwed, Waliłko [APL, AOZ, sygn. 2.1.1/124, k. 2v–4v, 8v–9v].

Na mocy ukazu z 1864 r. właścicielami gospodarstw stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Bartyna (2 właścicieli), Brzyski (8), Bucior, Buryj, Ćwik, Dechnik, Głogowski (2), Igras, Kogudz (5), Krupa, Kusz, Matuszczak, Mazurek (4), Nachajski, Oleksik, Pawęzka, Ptaszek (2), Serafin, Szarzyński, Szwedo, Świta, Torba (2), Tutka, Waliłko (3), Wójcik i Żołopa.

Jedyne materiały uzyskane z 2 stanowisk pochodzą z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1992 w ramach AZP. W obu przypadkach zebrano niecharakterystyczne ułamki naczyń, w jednym krzemienny tłuk – zabytki o nieznanej chronologii [NID, AZP obszar 95-80].

Wieś Jasiennik powstała krótko przed rokiem 1599, pod którym wymieniano ją jako nowo osadzoną [Stworzyński 192].

Wieś Jasiennik powstała na gruntach Ordynacji Zamojskiej z rozkazu kanclerza Jana Zamoyskiego. W 1599 i jeszcze w 1692 przynależała do ordynackiego klucza krzeszowskiego, a w 1783 i 1800 r. do klucza lipińskiego [Stworzyński 192; Orłowski 31].

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Jasienniku nadal należały do Ordynacji Zamojskiej. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościanom, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Zamoyskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 24 stycznia 1867 r. doszło do powstania w Jasienniku 43 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów 682 morgi i 293 prętów (w tym 660 mórg i 57 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału Ordynacji. Ówczesny ordynat za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości 6243,83 rubla. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 8 do 17,5 morgi ziemi, stali się miejscowi chłopi. Wszyscy uzyskali prawo do korzystania ze wspólnych pastwisk o łącznej powierzchni 62 mórg i 228 prętów. Również miejscowi chłopi otrzymali możliwość pozyskiwania drewna budowlanego i opałowego z okolicznych lasów Leśnictwa Krzeszowskiego. Kwestia serwitutów leśnych została uregulowana dopiero 25 września 1926 r. Za rezygnację z serwitutów włościanie z Jasiennika otrzymali przeszło 256,5 ha gruntów (m.in. 191,15 ha lasu, 35,39 ha gruntów ornych itp.) [APL, ZTL, sygn. 170, s. 4–10, 42].

W austriackim wykazie podatkowym z 1785 r. wieś Jasiennik z przysiółkiem Jasiennik Nowy zamieszkiwało 170 osób, w tym 130 katolików, 35 unitów oraz 5 Żydów [Budzyński 174].

W 1827 r. w Jasienniku istniały 24 domy, w których mieszkało 208 osób. Cztery dekady później (1866 r.) w Jasienniku odnotowano obecność 244 osób. Na początku XX w. funkcjonowały 43 domy i zamieszkiwało 484 osób. W 1921 r. w czasie spisu powszechnego odnotowano istnienie 81 budynków mieszkalnych i 483 mieszkańców [Tabella, I, 174; Spravochnaya, 34; Skorowidz, IV, 7; Osiński, Obwód, 339].

Kościół rzymskokatolicki

Wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujący w Jasienniku Starym w XVIII, XIX w. i na początku XX w. przynależeli do parafii rzymskokatolickiej w Krzeszowie [Budzyński 207]. W 1805 r. weszła ona w skład dekanatu tarnogrodzkiego diecezji lubelskiej. Taka organizacja utrzymywała się do połowy lat 60. XIX w. Po powstaniu styczniowym rząd carski wymusił przeprowadzenie reorganizacji struktur Kościoła rzymskokatolickiego na terenie Królestwa Polskiego. Parafia w Krzeszowie znalazła się na terenie dekanatu biłgorajskiego diecezji lubelskiej. Otrzymała wtedy 2-osobowy etat: proboszcza i wikarego. Na początku XX w. w Jasienniku zamieszkiwało 462 katolików. Od schyłku XVIII w. do 1918 r. posługę duchowną dla mieszkańców miejscowości pełnili proboszczowie parafii krzeszowskiej w osobach następujących księży: Szymon Surmankiewicz, Andrzej Łukasiewicz, Mateusz Świeca, Franciszek Skubiszewski, Jan Adamski, Aureliusz Wilczyński, Stanisław Rybka, Aleksander Bartosiewicz, Andrzej Dziubiński. Ponadto posługę pełnili wikariusze parafii krzeszowskiej m.in.: ks. Bronisław Kucharski, ks. Stanisław Rybka, ks. Stanisław Matraś, ks. Remigiusz Krześniak, ks. Ludwik Molle, ks. Aleksander Czajkowski, ks. Walenty Machoń [AAL, KGL, sygn. Rep. 60 B IV b 100; APKOS, ASCPRK w Krzeszowie, sygn. 1–49; APZ, ASCPRK w Potoku Górnym, sygn. 1–43; Catalogus 1865, 14; Catalogus 1870, 19; Catalogus 1875, 36; Catalogus 1887, 32; Catalogus 1894, 34; Catalogus 1898, 33; Catalogus 1902, 35; Catalogus 1906, 35; Catalogus 1910, 37; Catalogus 1914, 29; Catalogus 1917, 29; Catalogus 1919, 24–25; Spravochnaya, 34].

Pierwszy spis powszechny wykazał obecność 466 wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego. Z chwilą erygowania parafii rzymskokatolickiej w Lipinach w 1920 r. wierni ci znaleźli się w orbicie zainteresowań bpa lubelskiego, który dążył do ich przeniesienia do nowo powstałej parafii. W sierpniu 1924 r. zamierzenia bpa lubelskiego zostały zrealizowane. Decyzja ta spowodowała niezadowolenie mieszkańców Jasiennika Starego. Przez kilkadziesiąt miesięcy walczyli o przywrócenie poprzedniej przynależności administracyjnej. Ostatecznie wierni z Jasiennika Starego wiosną 1926 r. powrócili pod opiekę duchowną proboszcza parafii w Krzeszowie. Posługę duchową pełnili m.in. następujący księża: Łukasz Zezuliński, Antoni Jaworski, Józef Perskiewicz, Adolf Netczyński, Stanisław Wolski, Franciszek Kopeć [AAL, KBL, sygn. Rep. 61 B IV b 51, k. 55–73; Catalogus 1928, 42; Catalogus 1929, 50; Spis kościołów 1935, 46; Spis kościołów 1936, 46; Spis kościołów 1937, 46–47; Spis kościołów 1938, 47–48; Spis kościołów 1939, 68; Spis kościołów 1948, 67; Skorowidz, IV, 7]. Taka przynależność administracyjna istnieje do dzisiaj.

Kościół greckokatolicki

W Jasienniku Starym, co najmniej od schyłku XVIII w., obecna była również niewielka grupa wiernych Kościoła unickiego. Przynależeli oni do parafii greckokatolickiej w Krzeszowie (cerkiew p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny), która wchodziła w skład dekanatu tarnogrodzkiego (po powstaniu styczniowym dekanatu biłgorajskiego) chełmskiej diecezji unickiej. Posługi kapłańskiej dla unitów z Jasiennika Starego udzielali następujący parochowie (proboszczowie): Antoni Łazurkiewicz (1806–1850) i Jakub Krypiakiewicz (1851–1875) oraz wikariusze parafii krzeszowskiej Eliasz Sajkowicz (1823–1825) i Bazyli Horoszewicz (1831–1832). Parafia krzeszowska była uposażona przeszło 68 morgami ziemi. [APKOS, ASCPP w Krzeszowie, sygn. 1–5; APL, ChKGK, sygn. 868; sygn. 904; sygn. 1232; KPCh, KV, sygn. 116, s. 56, 59; Sęczyk, 450, 486, 573–574, 729].

Kościół prawosławny

Do chwili likwidacji Kościoła greckokatolickiego w maju 1875 r. w Jasienniku Starym obecna była niewielka grupa wyznawców prawosławia (ex-unitów). Przynależeli oni do parafii prawosławnej w Krzeszowie. W 1877 r. odnotowano 22 osoby wyznania prawosławnego. Przeszło ćwierć wieku później (1904 r.) była to grupa 28 osób. Wśród nich znajdowały się osoby, które nie zaakceptowały faktu likwidacji unii (tzw. oporni). Dało to swój wyraz po ogłoszeniu ukazu tolerancyjnego w kwietniu 1905 r. Wtedy co najmniej kilkunastu prawosławnych dokonało konwersji na katolicyzm. W 1908 r. odnotowano ich jedynie 7 w Jasienniku Starym. Opiekę duchowną nad wyznawcami prawosławia roztaczali proboszczowie parafii prawosławnej w Krzeszowie w osobach: Jakuba Krypiakiewicza (1875–1882), Andrzeja Troickiego (1882–1895), Witalisa Markiewicza (1895–1897), Piotra Pawła Kurkiewicza (1898–1913) i Piotra Ryłłę (1913–1918) [Tsentral’nyy derzhavnyy istorychnyy arkhiv Ukrayiny, m. L’viv, fond 693, opys 1, sprava 438, k. 38v–43; APKOS, ASCPP w Krzeszowie, sygn. 5–46; APL, ChWDKP, sygn. 581; KPCh, sygn. 692, k. 1; sygn. 1230, k. 115; sygn. 1522, k. 15–16; KPCh, KV, sygn. 116, s. 63; sygn. 134, k. 43v–46; sygn. 136, k. 43v–46; sygn. 146, k. 46v–48v; sygn. 148, k. 46v–48v; sygn. 180, s. 77; sygn. 183, s. 78]. Pierwszy spis powszechny z 1921 r. wykazał istnienie 1 osoby wyznania prawosławnego. W okresie międzywojennym przynależeli oni do parafii prawosławnej w Kulnie. Po wybuchu II wojny światowej wyznawcy prawosławia z Jasiennika w 1941 r. zostali włączeni w obręb reaktywowanej parafii prawosławnej w Lipinach. Kres ich obecności nastąpił z chwilą deportacji ludności prawosławnej (ukraińskiej) na teren Związku Sowieckiego jesienią 1944 r. i w pierwszej połowie 1945 r. [AAL, KBL, sygn. Rep. 61 B IV b 51, k. 199; APL, KPCh, KV, sygn. 187, s. 77–78, 89; Skorowidz, IV, 7; Wysocki, Dążenia].

Wyznanie mojżeszowe

Pierwszy spis powszechny z 1921 r. wykazał obecność 16 osób wyznania mojżeszowego. Interesujące jest to, że wszyscy wykazali przynależność do narodowości polskiej [Skorowidz, IV, 7].

Pierwsza placówka oświatowa w Jasienniku Starym powstała wiosną 1916 r. Była to 1-klasowa koedukacyjna szkoła elementarna w polskim językiem wykładowym. Do niej uczęszczały dzieci z Malennika i Jasiennika Nowego. Po 1919 r. funkcjonowała w Jasienniku Starym 1-klasowa koedukacyjna szkoła powszechna. W listopadzie 1927 r. uzyskała awans na szkołę 3-klasową koedukacyjną, by dwa lata później posiadać już status szkoły 5-klasowej. Po zmianach ustrojowych szkolnictwa powszechnego w 1934 r. była to już 3-klasowa szkoła powszechna, zaś cztery lata później otrzymała status szkoły powszechnej 4-klasowej I stopnia. Ta placówka oświatowa nie posiadała swojego budynku. Lekcje były prowadzone w wynajmowanych pokojach przerobionych na izby lekcyjne (2 na terenie Jasiennika Starego i 1 w Jasienniku Nowym). W szkole tej w okresie międzywojennym pracowali m.in. następujący nauczyciele: Maria Brzyska, Maria Jukowska, Marian Jukowski, Marceli Kukla, Józefa Lotz, Stanisława Sobotnicka, Helena Wójtowicz, Ludwik Wójtowicz. Polska placówka oświatowa w Jasienniku Starym funkcjonowała również w czasie okupacji hitlerowskiej. Jej nauczycielami byli m.in. Józef Kanas, Marceli Kukla i Maria Jukowska. W drugiej połowie lat 40. XX w. działała 4-klasowa szkoła podstawowa. Kierował nią nauczyciel Bolesław Skórzyński. W 1958 r. funkcjonowała już 7-klasowa szkoła podstawowa [APL, C. i K. Komenda Powiatowa w Biłgoraju, sygn. 31, s. 26–27, 35; APLOK, ISB, sygn. 48, s. 282–283, 388–389, 448–449; sygn. 58, s. 132–138; sygn. 155; PPRNiUPB, sygn. 2880].

Podstawowym źródłem utrzymania mieszkańców Jasiennika Starego było rolnictwo. Dominowała uprawa zbóż, których rodzaje były uwarunkowane jakością gleb. Stąd też przeważała uprawa żyta i owsa a rzadziej jęczmienia czy pszenicy. Inwentarz z 1709 r. wymieniał we wsi dwór dzierżawców, karczmę z browarkiem, pasiekę oraz dwie zamulone sadzawki (Stworzyński 192]. Natomiast w 1800 r. znajdowały się tu folwark, młyn i karczma. W 1783 i 1800 r. wieś należała do klucza lipińskiego [Orłowski 30].

Dochody przynosiła również produkcja alkoholu i jego sprzedaż. Na terenie Ordynacji prawo propinacji i sprzedaży alkoholu do 1866 r. było wydzierżawiane. W przypadku Jasiennika odbywało się w ramach wydzierżawiania Propinacji Malennicko-Kamionkowskiej. W miejscowości działał jeden szynk [APL, AOZ, sygn. 7088; sygn. 7162; sygn. 7166].

Źródłem dochodów niektórych mieszkańców Jasiennika Starego był przemyt towarów z austriackiej Galicji na teren Królestwa Polskiego. Tym procederem zajmowała się m.in. Józefa Błaszczak de domo Dziewa, która w czerwcu 1896 r. została zatrzymana przez rosyjskie służby graniczne podczas nielegalnego przekraczania granicy austriacko-rosyjskiej wraz z kontrabandą [Spisok taynoprovoziteley 1896, 4].