Zańków

Patrz hasło: Sławatycze.

Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Sainkowa. Nazwa wywodzi się od ruskiego imienia Zan.

Zańków powstał w powiecie brzeskim województwa brzesko-litewskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej znalazł się on najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu bialskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Bug [Mapa, 1916]. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 była w składzie województwa bialskopodlaskiego. W 1999 r. znalazła się ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego, m.in. gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy lub osoby przez nich wyznaczone. Zańków należał wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Międzyleś [APL, KWPB, sygn. 3]. W 1927 r. zmieniono jej nazwę na gmina Tuczna. W 1933 r. Zańków stał się gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1972 wchodził w skład gromady Krzywowólka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. sołectwo w gminie Sławatycze [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Zańków są: Stynówszczyzna i Zaręka [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bitow, Choronży, Czopowski, Juszczuk, Kozielski, Kuć, Lachowski, Lodwich, Michajłowski, Onuszczuk, Ryl, Ryll, Szalecki i Zelenich [APL, ZTL, sygn. 121]. W 1936 r. w miejscowości odnotowano 20 gospodarstw zamieszkiwanych przez gospodarzy o następujących nazwiskach: Błaszczyński, Brzósko, Bytow, Jung, Juszczuk, Korzeniewski, Krukowski, Lachowski, Lodwich, Mulart, Oniszczuk, Prokopiuk, Ryl, Szalecki, Tonkiel i Zelent [APL ORP, Akta Gminy Tuczna, sygn. 56].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1990 w ramach AZP [NID, AZP obszar 65-90].

Sama nazwa Zańków, a także Zańków Kut, Zańków Obszar pojawia się już w pierwszej połowie XVIII w., w kontekście wsi Jabłeczna i odnoszą się nie do osady, lecz to zagonów, pól uprawianych przez mieszkańców Jabłecznej a także Lisznej [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3802]. Osada o tej nazwie powstała dopiero pod koniec XVIII wieku. Najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1791 [AGAD, Księgi metrykalne gmin wyznania ewangelicko-augsburskiego z zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego, sygn. 126].

Wieś powstała w dobrach sławatyckich Radziwiłłów. Ostatni męski ich właściciel z tego rodu Dominik Hieronim Radziwiłł zmarł w 1813 roku. Zańków wraz z całymi dobrami odziedziczyła wówczas na mocy ukazu cara Rosji Aleksandra I jego kilkuletnia córka Stefania. W 1828 r. wyszła ona za mąż za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci, Piotra i Marię – przyszłą żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Po śmierci matki w 1832 r. rodzeństwo stało się współwłaścicielami dóbr sławatyckich. W tym czasie w wyniku uwłaszczenia w 1864 r. obszar dóbr sławatyckich uległ zmniejszeniu, gdyż m.in. chłopi z Zańkowa stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi dworskiej (335 morgów). W 1867 r. jedyną właścicielką dóbr sławatyckich, obejmujących i Zańków została Maria. Po jej śmierci w 1892 r. dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli, które na mocy rozkazu władz carskich jako obcopoddani musieli sprzedać swoje majątki w Cesarstwie Rosyjskim. W tym celu podzielono dobra sławatyckie na kilka części (Zańków znalazł się w dobrach „Folwark Zańków”). Nowowydzielone dobra sprzedano 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu, którzy planowali ich parcelację we współpracy z Bankiem Włościańskim [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400].

W latach 1902 r. folwark Zańków o powierzchni 214 dziesięcin został podzielony na sześć części i rozparcelowany przy pomocy Banku Włościańskiego.

„Zańków 1” o powierzchni 47 dziesięcin kupili chłopi z Nowosiółek: Onufry Ciodyk, Danił Demidiuk, Piotr Demidiuk, Samuił Demidiuk, Stepan Demidiuk, Iwan Gasiuk, Emelian Kiryluk, Karp Kiryluk, Michaił Kiryluk, Paweł Kiryluk, Wasyl Kiryluk, Samson Lalko, Ustin Lalko, Iwan Machniewicz, Wasyl Melaniuk, Iwan Onufrijuk, Prokop Pietruczuk, Wasyl Romanczuk, Iwan Sawczuk, Łukian Sawczuk i Wasyl Wołosiuk.

„Zańków 2” o powierzchni 45 dziesięcin kupili chłopi z Nowosiółek, Terebisk i leżącej za Bugiem Dubicy: Martin Charko, Paweł Charko, Iwan Chołod, Andriej Ciodyk, Ignatij Demediuk, Karp Demediuk, Emelian Demidiuk, Iwan Gaponiuk, Andriej Gasiuk, Jakow Gasiuk, Wikienty Gasiuk, Nestor Gegno, Jakow Kiryluk, Foma Korniluk, Artiom Lalko, Jakow Lewczuk, Grigorij Łobacz, Piotr Łabko, Porfiry Meleniuk, Iwan Onufrijuk, Stepan Onufrijuk, Andriej Romanczuk, Artiom Romanczuk, Grigorij Romanczuk, Danił Samonik, Iwan Samonik, Gieorgij Sawostiuk, Matwiej Wołosiuk, Wasyl Wołosiuk i Onufry Wołynczuk.

„Zańków 3” o powierzchni 41 dziesięcin kupili chłopi z Nowosiółek, Liszny i leżącej za Bugiem Dubicy: Anton Chołod, Demian Demidiuk, Fiodor Gaponiuk, Nikołaj Gaponiuk, Grigorij Gasiuk, Iwan Gasiuk, Karp Kowalczuk, Iwan Kurdach, Stepan Lalko, Iwan Meleniuk, Andriej Onufrijuk, Jakow Sielski, Kondrat Struk, Semen Struk, Silwestr Struk i Jurij Tietierka.

„Zańków 4” o powierzchni 15 dziesięcin kupili chłopi z Jabłecznej i Nowosiółek: Demian Demediuk, Iwan Jakimiuk, Mojsiej Jakimiuk, Paweł Korniluk, Wasyli Melaniuk, Semen Patejuk i Wasili Sawostiuk.

„Zańków 5” o powierzchni 19 dziesięcin kupili chłopi z Nowosiółek i Dubicy leżącej za Bugiem: Onufry Ciodyk, Trofim Demidiuk, Jakow Kiryluk, Samson Lalko, Porfiry Meleniuk, Prokofij Pietroczuk, Filip Romanczuk, Martin Sawieciuk, Fiodor Uhaluk i Łazar Wołk.

„Zańków A” o powierzchni 15 dziesięcin [APL OR, HBP, sygn. 789; Koprukowniak, 1994a, s. 65].

Według wykazu z 1827 r. w Zańkowie było 10 domów zamieszkanych przez 71 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 315]. Słownik Geograficzny informuje o 27 domach i 190 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 14, s. 393]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 34 budynkach zamieszkiwało 204 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 124, ewangelickie – 50 i prawosławne – 30 oraz poza dwiema osobami narodowość polską [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 3]. W 1939 r. we wsi mieszkało 217 mieszkańców [Górny, 1939, s. 312]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 79 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Wśród pierwszych mieszkańców wsi Zańków wymienianych w spisach, np. z 1814 r. wymienieni są tzw. „Holendrzy. Byli to przesiedleńcy z pobliskich kolonii Neudorf lub Neubrow. Ich liczba wzrastała . Do 1939 r. należeli oni do parafii ewangelicko-augsburskiej w Nejdorfie, która w okresie międzywojennym oficjalnie nazywała się ona „w Nejdorfie i Nejbrowie”. Na upadek tej społeczności w Zańkowie miała wpływ II wojna światowa. W 1940 r. niemieckie władze okupacyjne przymusowo przesiedliły do Rzeszy miejscowych ewangelików, którzy zadeklarowali niemieckość.

Wśród pierwszych mieszkańców Zańkowa byli również unici należący do parafii greckokatolickiej w Sławatyczach. W 1875 r. stali się oni prawosławnymi. Część z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim, część zaś potajemnie wyznawała katolicyzm i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na odchodzenie od prawosławia w Rosji, większość mieszkańców tej wsi zmieniła wyznanie. Liczba prawosławnych w Zańkowie pomiędzy 1904 a 1906 r. spadła z 85 do 18 osób [APL, KPCH KV, sygn. 941 i 942]. Prawosławni zostali wysiedleni ze wsi po II wojnie światowej.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach. Ich liczba wzrosła dopiero od 1905 roku.

Zdecydowana większość mieszkańców Zańkowa na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej.

W 1814 r. we wsi istniało 9 dymów (gospodarstw) czynszowych (w tym siedem należących do „Holendrów”) o areale od 6 do 15 morgów. Ich użytkownicy opłacali czynsz w wysokości 1 złoty polski i 1 grosz polski z każdej morgi [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1473/1].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 13 gospodarstw będących w posiadaniu 13 właścicieli. Większość gospodarstw otrzymała od 13 do 25 morgów ziemi. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano kolejnych 5 osób i pastwisko (25 morgów). W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali ponad 335 morgów oraz serwitut leśny w postaci prawa do opału. Jeden gospodarz otrzymał prawo do 26 wozów opału z miejscowych lasów. W 1914 r. zrezygnował z tego prawa w zamian za ponad 4 dziesięciny ziemi. Pozostali otrzymali prawo do 3 lub 6 wozów opału z lasów domaczewskich położonych za Bugiem. W 1930 r. w Zańkowie dokonano podziału ziemi wspólnoty wiejskiej [APL, ZTL, sygn. 121]. W oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono również 120 osób na tzw. Morgach Zańkowskich położonych pomiędzy Zańkowem, Liszną a folwarkiem Jabłeczna, obejmujących obszar 551 morgów. Były to ziemie nadane po 1765 r. na prawie czynszu „Holendrom” z kolonii położonych za Bugiem Nejdorf i Nejbrof a potem też wychodźcom z tych miejscowości zamieszkałym w Zańkowie, Sajówce i Lisznie. Wynikało to z faktu, że posiadane przez nich ziemie nad Bugiem nie nadawały się do uprawy zbóż, gdyż były często zalewane przez powodzie. W 1815 r. ich użytkownicy opłacali za nie rocznie ok. 2020 złotych polskich czynszu. [APL, ZTL, sygn. 121].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich, albo trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się rzemiosłem. W 1814 r. w Zańkowie leśnikiem był Bazyl Stepaniuk [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1473/1].

Na terenie wsi położony jest cmentarz ewangelicki z XIX i początków XX wieku.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Zańkowa do XX w. źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała podczas odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi.

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofywała się z południa na północ, w kierunku Brześcia. 15 sierpnia 1915 r. przez kilka godzin (19.00–24.00) w okopach na południe od wsi natarcie wroga powstrzymywali żołnierze z rosyjskiego 18 pułku strzelców syberyjskich z 5 Syberyjskiej Dywizji Strzelców i 20 pułku strzelców syberyjskich z 4 Syberyjskiej Dywizji Strzelców [https://gwar.mil.ru/documents/]. Tego dnia wieś w znacznej części została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie a część jej mieszkańców udało się na uchodźstwo w głąb Rosji. Uchodźcy zaczęli wracać dopiero w 1918 roku.

Według Raportu o stratach we wsi w latach 1939–1944 z rąk okupantów niemieckich zginęły 3 osoby [Raport, 2022, t. 3].