Sławatycze

GMINA SŁAWATYCZE

INFOMACJE OGÓLNE:

Gmina wiejska Sławatycze (powiat bialski)

Sławatycze (Wikipedia)

Gmina Sławatycze: Samorządowy Portal Internetowy (na pasku poziomym: Aktualności, Najciekawsze miejsca, Ścieżki turystyczne, Konkursy, Usługi turystyczne, Mapa gminy. W panelu pionowym: O gminie /m.in. historia, historia żydów w Sławatyczach, herb, tradycje/, Rada Gminy, Władze, Urząd Gminy, Jednostki organizacyjne, Kalendarium wydarzeń) –

Gmina Sławatycze – dane demograficzne

Gmina Sławatycze w liczbach

WSIE GMINY SŁAWATYCZE:

Jabłeczna

Jabłeczna w liczbach

Jabłeczna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego

Jabłeczna, historia

Kuzawka-Kolonia

Kuzawka-Kolonia w liczbach

Liszna (województwo lubelskie)

Liszna w liczbach

Liszna, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego

Mościce Dolne

Mościce Dolne w liczbach

Nowosiółki w liczbach

Sajówka

Sajówka w liczbach

Sławatycze-Kolonia

Sławatycze-Kolonia w liczbach

Sławatycze (wieś) w liczbach

Sławatycze, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego

Terebiski

Terebiski w liczbach

Terebiska, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego

Zańków

Zańków w liczbach

CZASOPISMO GMINNE

„Nadbużańskie Sławatycze” Czasopismo ukazuje się od roku 2000, w archiwum online znajdują się wyłącznie spisy treści numerów wcześniejszych niż XXI rocznik z 2021. Redakcja infromuje, że periodyk można nabyć w Gminnym Ośrodku Kultury w Sławatyczach.

AKTUALNOŚCI:

Gminny Portal Samorządowy fb

„Dziennik Wschodni”, tag „Sławatycze”

Biała24, tag „Sławatycze”

Radiobiper

Lublin112.pl , tag „Sławatycze”

„Kurier Lubelski”, tag „Sławatycze”

Aktualności Sławatycz – Najświeższe wiadomości z gminy Sławatycze

„Biała Podlaska Nasze Miasto”

„Słowo Podlasia”, tag „Sławatycze”

„Podlasianin”, tag „Sławatycze”

KULTURA/HISTORIA/TRADYCJE

Gminny Ośrodek Kultury w Sławatyczach (istnieje od 2006 r., link to zakładka Samorządowego Portalu Internetowego ) podobnie z zakładki tej korzysta Gminna Biblioteka Publiczna w Sławatyczach fb

Akta gminy Sławatycze w Hannie (1936 – 1954)

Eda Ostrowska, poetka, ur. w Sławatyczach

Adam Panek, artysta grafik, ur. w Sławatyczach

Michał Grynberg, historyk ur. w Sławatyczach

Książki Krzysztofa Gruszkowskiego („Nad Starym Bugiem w Sławatyczach” 2012, ”Pociąg do Sławatycz” 2017, „Moje Sławatycze” 2018)

Panasiuk A., Społeczno-gospodarczy obraz Sławatycz w świetle inwentarzy (1656–1765) (dawny powiat brzeskolitewski województwa brzeskolitewskiego, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, t. 60 (4)/2021, s. 23–55 (plus bibliografia),

Bitwa pod Sławatyczami (11 lipca 1863)

Brodacze ze Sławatycz – zwyczaj pożegnania starego roku wpisany na krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego

Gdy na ulice wychodzą brodacze ze Sławatycz… Wyjątkowa tradycja w lubelskiej wsi

Sławatycka siła tradycji

Brodacze w Sławatyczach 2020

Brodacze ze Sławatycz tradycyjnie żegnają stary i witają nowy rok

Brodacze z naszego regionu docenieni przez Unesco

Brodacze – zagadkowa tradycja ze Sławatycz

Międzynarodowe Spotkania Potomków Olędrów Nadbużańskich w Sławatyczach

Wziąć dziewczynę na chocki

Tradycja brodaczy ze Sławatycz

OLĘDRZY z okolic Mościc Dolnych i Górnych

Gmina Sławatycze: „Nadbużańskie Sławatycze” z aktem lokacyjnym

Bitwa pod Sławatyczami zwana również bitwą pod Janówką

Obchody 400. rocznicy osadnictwa olęderskiego w gminie Sławatycze

ŻYCIE RELIGIJNE

Parafie, informacje na stronie gminy

Parafia Matki Bożej Różańcowej w Sławatyczach

Dane parafii Matki Boskiej Różańcowej

Kościół p.w. Matki Boskiej Różańcowej

Cerkiew prawosławna p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego w Sławatyczach

Cerkiew p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego w Sławatyczach

Parafia Opieki Matki Bożej – parafia prawosławna w Sławatyczach

Parafia prawosławna w Sławatyczaach

Sławatycze, Apokryf Ruski (liczne fotografie)

Sławatycze, cerkiew

ROZPORZĄDZENIE PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 26 stycznia 2023 r. w sprawie uznania za pomnik historii „Jabłeczna – prawosławny klasztor św. Onufrego”

Monaster św. Onufrego

Monaster św. Onufrego w Jabłecznej

INSTYTUCJE, STOWARZYSZENIA, FIRMY

KSRG OSP Sławatycze

Ochotnicza Straż Pożarna Liszna

Sławatycze: 90 lat Straży Pożarnej w Lisznej

Stowarzyszenie Rozwoju Gminy Sławatycze

Stowarzyszenie RGS

Zespół Szkół w Sławatyczach (istnieje od roku 1999, tworzą go szkoła podstawowa i  gimnazjum)

Przedszkole Samorządowe w Sławatyczach

Placówka Straży Granicznej w Sławatyczach

Strażnica WOP Sławatycze

Graniczna Placówka Kontrolna Straży Granicznej w Sławatyczach

Oddział Celny w Sławatyczach

Posterunek Policji w Sławatyczach

Manufaktura Młyn Sławatycze

Fundacja Młyn Kultur Sławatycze

SŁAWATYCCY ŻYDZI

Historia Żydów w Sławatyczach (The Jewish History of Slawatycze) –(patrz też spis publikacji dotyczących tej kwestii)

Sławatycze Landsmanschaft The Slawatycze Landsmanschaft Site is dedicated to providing information of Jewish involvement with Slawatycze, the village of our ancestors before, during, and after the Shoah.  

Cmentarz żydowski w Sławatyczach

Cmentarz żydowski Sławatycze

Cmentarz i osadnictwo żydowskie w Sławatyczach

Sławatycki Sztetl

Spis macew sławatyckich

Sławatycze – akcja „Reinhardt” (z bibliografią)

Sławatycze, cmentarz żydowski, Karen Greene

Zagłada Żydów ze Sławatycz

Skibińska, P., Udział Żydów w życiu gospodarczym gminy Sławatycze w okresie dwudziestolecia międzywojennego, „Ars Iudidica” 21, 36, 2018 (rozległa bibliografia). Patrz także: Udział Żydów w życiu gospodarczym gminy Sławatycze

Grynberg M., Sławatycze, domu mój…, Warszawa 2000

Gruszkowski K., Sławatycki okręg bożniczy, „Nadbużańskie Sławatycze” 2007

Polacy na ratunek Żydom, odc. 165 – Cisi bohaterowie z okolic Tucznej i Sławatycz

TURYSTYKA:

Spływy kajakowe

Spływy kajakowe nad Bugiem (Włodawa, Hanna, Sławatycze, Kodeń)

Mobilna wypożyczalnia kajaków

Informacje dla turystów LublinTravel.pl

Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu

Park Krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu”

Lubelskie klimaty, Sławatycze

Sławatycze – Atrakcje

Sławatycze – co warto zobaczyć

Wielokulturowy Nurt Bugu

Bąkowski G., Polska Egzotyczna. Część II. Przewodnik, Część 2, Pruszków 2012, s. 136-139 (patrz też bibliografia)

Mucharyniec – tajemniczy leśny krąg w gminie Sławatycze

Jabłeczna – prawosławny klasztor św. Onufrego Prawosławny klasztor św.Onufrego w Jabłecznej został uznany za Pomnik Historii posiada bardzo rozbudowaną netografię.

Jabłeczna. Miasto nad Bugiem, które kryje wiele zabytków

SPORT:

Gminny Ludowy Klub Sportowy „Perła” Sławatycze

GLKS “Perła”

SRG Sławatycze

Marek Sadowski (piłkarz ur. w Sławatyczach) oraz Marek Sadowski

300 biegaczy wzięło udział w XIV Biegach Radziwiłłowskich 23 paź 2023 r.

FILMY

Najwięcej filmów o różnej tematyce (w sumie 46) znajduje się na kanale na Yuotube – „Gmina Sławatycze” oraz na stronie Radiobiper

Wiele filmów dostępne jest także na kanale Telewizja Powiatowa

Sławatycze, Cerkiew Opieki Matki Bożej

Jabłeczna – monaster św. Onufrego Wielkiego

Jabłeczna – monaster św. Onufrego Wielkiego i kaplica Zaśnięcia Bogarodzicy

Otwarcie Klubu Seniora w Lisznej 2017-12-23

Jubileusz 100-lecia OSP Sławatycze, 30 lipca 2022 r.

AKTYWNE POGRANICZE 21 września 2015 roku w Sławatyczach odbyło się spotkanie członków Przygranicznego Obszaru Funkcjonalnego „Aktywne Pogranicze”, relacja.

Rodzinne Historie znad Buga – Olędrzy – Sławatycze 2017 (reportaż Radio Lublin)

Sławatycze: Brodacz Roku 2022

Brodacze ze Sławatycz Czerwiec 2023,obchody Jubileuszu 20-lecia Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego i 10-lecia Krajowej listy niematerialnego dziedzictwa kulturowego w Sandomierzu

Gmina Sławatycze (relacje z obrad Rady Gminy z 2023 r.)

Olędrzy – Zapomniani Sąsiedzi (2007r.)

Sławatycze: Land Art na granicy Warsztaty „Wiklina dla początkujących”, Sławatycze, 17 września 2022 r.

XXXIV Międzynarodowa Biesiada Nadbużańska – Dni Sławatycz 2022

Sławatycze: XXXV Międzynarodowa Biesiada Nadbużańska (więcej: Biesiada )

Muzyczna wieczornica na cmentarzu w Sławatyczach, 1 listopada 2023

Misterium Męki Pańskiej w Sławatyczach

Pierwotnie nazwę miejscowości zapisywano jako Sławiatycze, ale już w XVI w. ustabilizowała się i przyjęła w brzmieniu obecnym – Sławatycze. Jedynie czasami pojawiała się ona w innym brzmieniu, np. na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Slawatice. Nazwa pochodzi od wschodniosłowiańskiej nazwy osobowej Sławata z sufiksem -ycze. [NMP, 2017, t. 14, s. 98].

Sławatycze położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. W roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Sławatycze znalazły się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszły w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., miejscowość znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W 1923 r. gminę Sławatycze przeniesiono do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. Okupacyjne władze niemieckie 26 października 1939 r. zlikwidowały powiat włodawski, w wyniku czego gmina Sławatycze znowu znalazła się w powiecie bialskim. W 1944 r. powróciła ona do przywróconego powiatu włodawskiego województwa lubelskiego, chociaż 20 lipca 1944 r. Nikita Chruszczow proponował, aby powiat przyłączyć do ZSRR. W latach 1975–1998 należała do województwa bialskopodlaskiego. Potem ponownie znalazła się w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego, m.in. gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Istniała wówczas gmina Sławatycze, której wójtami byli m.in.: Karol Ejchler (1837–1851?) i Stanisław A. Wrzosek (1851–1856?) [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. powstała też gmina Sławatycze (obejmująca poza Sławatyczami miejscowości obecnej gminy Hanna) [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Sławatycze były gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1972 wchodziły w skład gromady Sławatycze razem z Kolonią Kuzawka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. sołectwo w gminie Sławatycze [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239]. W wykazie z 1972 r. pojawiło się również nowe sołectwo Sławatycze–Kolonia [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Obecnie centrum Sławatycz leży w pewnej odległości od rzeki Bug. Trzeba jednak pamiętać, że do zmiany koryta tej rzeki w 1821 r., płynęła ona przy samym rynku a miejscowość miała port rzeczny. Inwentarz Sławatycz z r. 1764 zawiera ciekawą charakterystykę położenia miasta: „To miasto w położeniu nad rzeką portową Bugiem, z Zamczyskiem Starym wysoko płasko w kwadrat wysypanym, circiter [wokół] fosą opasanym, u którego ze trzech stron fosa stara rujnująca się, z czwartej zaś rzeka płynie oraz z Rynkiem w kwadrat zabudowanym, mającym wszerz mierniczych prętów osiemnaście, a wzdłuż dwadzieścia siedm i półtora łokcia” [AGAD, AWR, sygn. 3805].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częścią wsi Sławatycze jest: Rynek a częścią wsi Sławatycze Kolonia jest Boguszów [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1764 r. w Sławatyczach odnotowano nazwy następujących ulic: Rynek, Chełmska, Brzeska, Pod Folwarkiem [AGAD, AWR, sygn. 3804]. Obecnie w Sławatyczach są następujące ulice: Adama Mickiewicza, Długa, Kilińskiego, Kodeńska, Kraszewskiego, Pocztowa, Polna, Rynek, Spokojna, Świerkowa, Wisznicka i Wyzwolenia.

W inwentarzu z roku 1764 odnotowano 144 dymy zamieszkane przez chrześcijan i 44 przez Żydów. Wśród chrześcijańskich mieszkańców miasta najczęściej pojawiają się następujące nazwiska: Bobonik, Borysiuk, Boyko, Chołod, Chomiczuk, Chorąży, Chryciuk, Chryniewicz, Chwedoniuk, Chwesiuk, Dudkowski, Hubal, Jaroszuk, Kaczaniuk, Kozakiewicz, Kowalczuk, Krynicki, Kuczyński, Kuryan, Lewczuk, Łukaszewicz, Malczuk, Matejuk, Michałowski, Mikołajewski, Mosiejuk, Moroz, Neumik, Niczyporuk, Nowacki, Panasiuk, Perchudz, Przesmycki, Sadura, Semczuk, Sienkiewicz, Solecki/Szalecki, Sołoducha, Soroczyński, Trzeciak i Wasilewski [AGAD, AWR, sygn. 3804]. Spośród żydowskich mieszkańców miasta wymienić można m.in. następujących: Lejba Majerowicz, Izrael Zelkowicz, Jankiel Boyczon, Notka Moszkowicz, Abraham Wolfowicz, Perec Markowicz, Jankiel Szajowicz, Icko Berkowicz, Icek Nasynowicz, Szmujło Judkowicz, Mendel Abramowicz, Moszko Dawidowicz, Lejba Izraelowicz, Kalim Chaimowicz, Hirsz Aronowicz, Lejba Herszkowicz, Aron Szmujłowicz i Mordko Judkowicz [AGAD, AWR, sygn. 3804].

W 1864 r. uwłaszczono mieszczan rolników o następujących nazwiskach: Bajczewski, Bielkiewicz, Bogdanowicz, Bogusz, Boguszewski, Bojczewski, Bołczewski, Buchoniewicz, Charczyński, Cholewiński, Chomiczewski, Chwedoniuk, Chwedorowicz, Cudnik, Demidowicz, Dudkiewicz, Filewicz, Garasimowicz, Gasiuk, Goldberg, Gruszkowski, Jarmoszuk, Jaroszewicz, Kadłubowski, Kamiński, Karalewicz, Karmazela, Karpiński, Klujewski, Korowajski, Kowalczuk, Kozakiewicz, Kozicki, Krzymowski, Kuniewicz, Kuźmicz, Lederlendler, Lenkiewicz, Lewczuk, Litkowski, Litwiniuk, Łukaszewicz, Malczewski, Malinowski, Masiuk, Matyjewicz, Michalczuk, Mikołajewski, Mikołowski, Mileszczuk, Mironowicz, Misiejuk, Murzynowska, Mysakowski, Nowicki, Olszyński, Osipowicz, Ostrowski, Osypowicz, Panasiewicz, Pankiewicz, Parafiński, Parczewski, Potapiuk, Prokiesmycki, Pruniewicz, Przesmycki, Ryl, Sadłoszczuk, Słowiński, Sołoduszkiewicz, Strug, Szajdowski, Szalecki, Szifman, Tomaszewski, Torenc, Trzeciak, Utykański, Walczyński, Wasilewski, Wilczyński, Wit, Witowski, Zagajski, Zieńkowski i Żelazowski. Ponadto uwłaszczono 125 mieszczan Żydów nie zajmujących się rolnictwem [APL, ZTL, sygn. 94].

Pierwsze regularne badania powierzchniowe skoncentrowane na strefie przybrzeżnej Bugu na odcinku Włodawa – Kodeń, prowadził Jan Gurba z zespołem w roku 1962 lokalizując dwa stanowiska. Ponadto uzyskano przypadkowo znaleziony „na wzgórzu pomiędzy Sławatyczami a wsią Liszna” topór kamienny prawdopodobnie z początku neolitu (tzw. kultury pochodzenia południowego) [Dąbrowska 1966, 190; także Żółkowski 1988, 93].

W trakcie prowadzonych w roku 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto kolejnych 8 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec), przede wszystkim ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z co najmniej z kilku faz osadniczych. Poza bliżej niedatowanymi materiałami pochodzącymi z epoki kamienia – epoki brązu, wyróżniono ceramikę z końca epoki brązu – początków epoki żelaza (kultura łużycka), następnie z okresu lateńskiego, kolejną z okresu wczesnego średniowiecza (brak bliższej chronologii) oraz okresu nowożytnego (XVII w.) [NID, AZP obszar 66-90 i 66-91; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 56].

Ponadto z przypadkowych odkryć pochodzą dwie siekiery krzemienne (brak informacji o okolicznościach znalezienia). Znajdujący się okaz w szkolnych zbiorach Izby Pamięci Narodowej w Dołhobrodach prawdopodobnie należy datować na późny neolit (kultura ceramiki sznurowej?) [Bienia 2003, ryc. 14]. Natomiast drugi egzemplarz być może należy przypisać społeczności wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka?) [Bienia 2000, 27, ryc. 27].

Osada ma zapewne dawniejszą metrykę, ale najstarsza znana wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z roku 1499 [LM 6, nr 334]. Sławatycze były miastem już w XVI wieku. Do niedawna nie była znana dokładna data lokacji. Wiadomo było jedynie że pierwsza wzmianka o nich jako mieście pochodziła z roku 1577. Dopiero w ostatnim czasie Andrzej Buczyło odnalazł oryginał przywileju lokacyjnego Sławatycz z 31 października 1519 roku. Według niego Zygmunt I na prośbę Michała Bohusza Bohowitynowicza pozwolił mu w Sławatyczach „zamek zbudować i miasto osadzić i karczmy i targ mieć, w tym dniu, w którym on zechce” [Buczyło, 2020, s. 108]. Po powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 r., wprowadzono prawo mające ujednolicić administrację miejską. Każde miasto zostało zobligowane do utrzymywania burmistrza. W tym celu musiano opłaca

coroczną składkę. Wobec braku zainteresowania utrzymaniem miejskości Sławatycz przez ich właścicieli, mieszczanie sławatyccy w 1818 r. zobowiązali się na swój koszt utrzymywać burmistrza miasta. Sławatycze w tym czasie czerpały też dochody z tzw. spaśnego, czyli opłaty społeczności żydowskiej za korzystanie z łąki miejskiej [AGAD, KRSW, sygn. 4029]. Burmistrzami Sławatycz w XIX w. byli m.in.: Ludwik Szteyn (przed 1815), Onufry Lipiński (1819–1821), Marcelli Dąbrowski (1821–1822), Solecki (1822–1823), Tadeusz Przednikiewicz (1824–?), Ferdynand Cydler [AGAD, AWR, sygn. 3809; AGAD, KRSW, sygn. 4029; Skowronek, 1984]. Prawo miejskie utraciły Sławatycze, jak wiele innych miasteczek, z dniem 13 stycznia 1870 r. [DPKP, 1869, t. 69, nr 239].

Pierwotnie Sławatycze należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księcia Litewskiego). W roku 1499 Aleksander Jagiellończyk nadał je swemu dworzaninowi Ursułowi Wołoszynowi [LM 6, nr 334]. W drugiej dekadzie XVI w. Sławatyczami zainteresował się Michał Bohusz Bohowitynowicz, marszałek hospodarski. Bezdzietny Wołoszyn formalnie „adoptował” Michała Bohusza, dzięki czemu stał się on z czasem (po roku 1516) właścicielem Sławatycz. W testamencie z roku 1529 zapisał m.in. Sławatycze żonie Fedorze oraz córkom [LM 29, nr 59; Pietkiewicz 2019, s. 11; 17–21]. Z trzech córek Michała Bohusza, najstarsza Hanna poślubiła Stanisława Tęczyńskiego, późniejszego wojewodę krakowskiego, mężem najmłodszej Julianny (Uliany) (zm. ok. 1569) był Iwan Hornostaj, marszałek wielki litewski. Przez skomplikowane perypetie małżeńskie przeszła średnia córka Michała Bohusza – Fedora (zm. ok. 1578), która wychodziła za mąż trzykrotnie: za Semena (Fryderyka) Prońskiego, Mikołaja Trzebuchowskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i Michała Działyńskiego, podkomorzego chełmińskiego. W roku 1564 siostry Fedora i Julianna dokonały działu, na mocy którego tej pierwszej przypadły: Jabłeczna, Kościeniewicze, połowa zamku i miasta Sławatycz i połowa miasteczka Hanna. Druga z sióstr uzyskała Dołhobrody, połowę zamku i miasta Sławatycze i połowę miasteczka Hanna [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 175 p. 12, s. 77]. Z czasem do rywalizacji włączyła się Katarzyna z Tęczyńskich, córka Hanny, która scedowała wszystkie swoje prawa i pretensje do tych dóbr na męża – Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, wojewodę wileńskiego.

W latach 70. i 80. XVI w. dobra sławatyckie i dołhobrodzkie stały się przedmiotem licznych rodzinnych sporów i procesów, z których zwycięsko wyszli Aleksander Proński, syn Fedory z Bohowitynowiczów z pierwszego małżeństwa oraz wojewoda wileński Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, którzy podzielili się dobrami. Aleksander Proński ożenił się z Fedorą z Sanguszków, córką kniazia Romana, wdową po wojewodzie podlaskim Stanisławie Radzimińskim. Po śmierci Aleksandra Prońskiego (zm. 1595) wdowę po nim poślubił wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński, który z czasem przejął także prawa do części Prońskiego. Radziwiłł „Piorun” odsprzedał swoją część ciwunowi wileńskiemu Janowi Pacowi, od tego ostatniego zaś odkupił ją w roku 1599 wspomniany wyżej Andrzej Leszczyński [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 154 p.1, s.110–195]. W roku 1623 synowie Andrzeja dokonali działu, na mocy którego Rafał Leszczyński, wojewoda bełski otrzymał m.in. „połowicę wsi Dolobrody i folwark, sortes pewne miasteczek Anny i Sławatycz, wieś Oleszów” [AGAD, MK, sygn. 170, k. 563]. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego (zm. 1636) dobra przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p.2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletności postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie większości z tych dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Całość „państwa sławatyckiego”, jak zaczęto nazywać te dobra, przejęli Radziwiłłowie dopiero w roku 1699, po śmierci Świętosławy z Rajeckich, po czwartym mężu Prażmowskiej. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku. Wspomniana przerwa to lata 1764–1767, kiedy to Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”, najpotężniejszy magnat Rzeczypospolitej 2 poł. XVIII w. za swój czynny sprzeciw wobec dokonanej przy pomocy wojsk rosyjskich elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, został pozbawiony urzędów, a jego dobra zasekwestrowano. Tymczasowy zarząd nad dobrami sławatyckimi przejęła komisja, na czele której stał biskup wileński Ignacy Massalski.

Ostatnim męskim właścicielem Sławatycz z rodu Radziwiłłów był książę Dominik Hieronim, ordynat nieświeski i ołycki (zm. w 1813 r.). Po nim dobra sławatyckie odziedziczyła, na mocy decyzji cara Rosji Aleksandra I z 1814 r., jego kilkuletnia córka Stefania. W 1828 r. wyszła ona za mąż za Ludwika Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra i Marię (żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta). Od śmierci matki w 1832 r. do 1867 r. rodzeństwo to było współwłaścicielami dóbr sławatyckich. W tym czasie w wyniku uwłaszczenia w 1864 r. obszar dóbr sławatyckich uległ zmniejszeniu, gdyż chłopi i mieszczanie ze Sławatycz stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi dworskiej (2663 morgów). W 1867 r. jedyną właścicielką dóbr sławatyckich, obejmujących i same Sławatycze została Maria. Po jej śmierci na mocy testamentu spisanego w 1892 r., zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r., dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli, które musiały jako obcopoddani sprzedać swoje majątki w Cesarstwie Rosyjskim. Przy tym podzielono dobra sławatyckie na kilka części. Wydzielone dobra sprzedano jako całość 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu, którzy planowali ich parcelację przy współpracy z Bankiem Włościańskim. Jedną z parcelowanych części były dobra Sławatycze, które składały się jednak głównie z tzw. pustek, czyli nieuwłaszczonych ziem chłopskich w 1864 r. w wielu wsiach dóbr sławatyckich [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400].

Dobra sławatyckie przez większość swoich dziejów wchodziły w skład wielkiej własności ziemskiej co powodowało, że ich właściciele sporadycznie zamieszkiwali na ich terenie, a nawet wówczas była to Jabłeczna a nie Sławatycze. Dobra były stale oddawane w dzierżawę lub zastaw. Trzeba zauważyć przy tym, że osoby związane z administracją dworską również rzadko zamieszkiwały w samych Sławatyczach.

Podstawą do próby oszacowania liczby mieszkańców w okresie przedrozbiorowym są zachowane inwentarze/rewizje Sławatycz z lat 1656–1765. Ostatnio poddał je analizie Adam Panasiuk. Wynika z niej, że należały one do miast raczej niewielkich. Szacunkowa liczba mieszkańców w całym tym okresie wahała się między ok. 880 a 1410, przy czym najwięcej odnotowano ich w roku 1685 [Panasiuk, 2022, s. 34]. W XIX w. liczba mieszkańców miasta zaczęła rosnąć. Według wykazu z 1827 r. w Sławatyczach było 249 domów zamieszkanych przez 1602 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 179]. Słownik Geograficzny informuje o 256 domach i 2388 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 10, s. 772–773]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 316 budynkach zamieszkiwało 1868 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 911, mojżeszowe – 902 i prawosławne – 55 oraz narodowość polską – 1838, żydowską – 27 i trzech inną [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 5]. W 2021 r. w Sławatyczach zameldowanych było 1075 osób a w Sławatyczach Kolonii 61 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Początki cerkwi prawosławnej w Sławatyczach sięgają roku 1516. Sytuacja kościoła wschodniego skomplikowała się mocno po zawarciu unii brzeskiej w roku 1596. Część parafii przechodziła na stronę unii, niektóre jednak, mimo różnych nacisków pozostawały przy prawosławiu. Wiele zależało w tym przypadku od postawy samych wiernych, ale przede wszystkim decyzji właścicieli poszczególnych dóbr. Wyznawcy obrządku wschodniego ze Sławatycz w XVII w. pozostawali przy prawosławiu. Sprzyjał temu fakt, że właściciele miasta Leszczyńscy byli zwolennikami reformacji, nie zależało im więc na tym, by zmuszać swych poddanych do przystąpienia do unii. Przeciwnie, wspierali nawet materialnie np. trwający przy prawosławiu monaster w Jabłecznej. Sytuacja zmieniła się, gdy pod koniec XVII w. dobra sławatyckie przejęli katoliccy Radziwiłłowie. W 1698 r. erygowano parafię greckokatolicką pw. Opieki Matki Bożej w Sławatyczach obejmującą początkowo oprócz samych Sławatycz wsie leżące po drugiej stronie Bugu: Domaczewo, Podłuże, Nejdorf i Nejbrow. Po rozbiorach Rzeczypospolitej i powstaniu granicy na Bugu parafia uległa faktycznemu podziałowi, na wschód od Buga powstała parafia w Domaczewie. Do parafii w Sławatyczach w latach 20. XIX w. przyłączono zaś Zańków [APL, CHKGK, sygn. 474]. W 1759 r. w Sławatyczach w 137 domach zamieszkiwało 419 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48]. Z kolei w tej samej miejscowości w 1813 w 189 domach doliczono się 746 unitów [APL, CHKGK, sygn. 474]. Proboszczami parafii greckokatolickiej w Sławatyczach byli m.in. księża: Maciej Kozakiewicz (1749–?), Konstanty Mazanowski, Daniel Mazanowski, Mikołaj Mazanowski, Bazyli Łacki (1801–1850), Porfiry Filewicz (1850–1871), Paweł Pietrusowicz (1871–1886 [w 1875 r. przeszedł na prawosławie]) [Wasilczyk, 2010, s. 27–32].

Wierni z tej wsi wyrażali w latach 60.–70. XIX stulecia sprzeciw przeciwko przymusowemu przejściu z grekokatolicyzmu na prawosławie. W 1875 r. wszyscy stali się jednak oficjalnie prawosławnymi. Część z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i związała się z religią prawosławną, wielu jednak potajemnie wyznawało katolicyzm. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na porzucanie prawosławia w Rosji, zdecydowana większość mieszkańców Sławatycz zmieniła wyznanie. Liczba prawosławnych w osadzie pomiędzy 1904 a 1906 r. spadła z 855 do 170 osób, w tym wśród „mieszczan” z 792 do 119 [APL, KPCH KV, sygn. 941 i 942]. W 1915 r. większość prawosławnych opuściła Sławatycze i okolice. Zaczęli oni wracać dopiero w 1918 roku. W 1921 r. odnowiono parafię prawosławną w Sławatyczach, do której należało jednak niewielu mieszkańców samej osady. W 1938 r. władze państwowe planowały zburzyć miejscową cerkiew. Nie doszło do tego w wyniku sprzeciwu proboszcza rzymskokatolickiego ze Sławatycz. Działalność parafii prawosławnej przerwał ponownie wyjazd prawosławnych po II wojnie światowej, kiedy to większość dobrowolnie lub pod przymusem wyjechała do ZSRR w latach 1944–1946 lub została wywieziona w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane w 1947 roku. Wraz z powrotem części z nich zaczęło odżywać prawosławie. Cerkiew sławatycką przywrócono do stałego użytku liturgicznego od 1965 r. dzięki przełożonemu monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, archimandrycie Eulogiuszowi. W 1966 r. przywrócono parafię prawosławną w Sławatyczach.

W miasteczku mieszkali również katolicy należący do parafii rzymskokatolickiej p.w. najpierw św. Michała Archanioła, potem Matki Bożej Różańcowej w Sławatyczach.

Początki parafii katolickiej w Sławatyczach są dość niejasne. W literaturze funkcjonują lakoniczne i rozbieżne informacje. W tym kontekście wymieniane są najczęściej daty 1564 lub 1631, jednak autorzy je podający nie przedstawiają przekonywujących dowodów źródłowych. L. Królik datuje jej powstanie dopiero na rok 1755 [Królik, 1983, s. 288]. Tymczasem fundacji kościoła rzymskokatolickiego w Sławatyczach dokonała w roku 1685, Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, wdowa po hetmanie polnym litewskim Michale Kazimierzu Radziwille, po przejęciu na ten cel dotychczasowej świątyni protestanckiej [Wereda, 2007, s. 11]. Kościół nosił wezwanie św. Michała Archanioła. Nową, także drewnianą świątynię ufundował w roku 1761 wojewoda wileński i hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko”[Czuj, 2008, s. 5]. Parafia w Sławatyczach została zamknięta w wyniku decyzji administracyjnej władz carskich w 1887 r. za pomoc udzielaną byłym unitom nie chcącym być prawosławnymi. Posługę duszpasterską jej wiernym przekazano wówczas duchownym z parafii rzymskokatolickiej pw. Św. Anny w Tucznie. Parafię w Sławatyczach przywrócono po ukazie tolerancyjnym w 1905 roku (między 21 a 24 września tr.). W latach 1913–1919 wybudowano nowy kościół. Zmieniono wówczas wezwanie parafii na Matki Bożej Różańcowej. W 1928 r. w skład parafii wchodziły następujące miejscowości: Sławatycze, Liszna, Jabłeczna, Nowosiółki, Janówka, Sajówka, Zańków, Krzywowólka i folwark Zofiówka (w Terebiskach, Parośli i Pniskach nie było w tym czasie katolików) [Katalog kościołów, 1929, s. 273]. W 1934 r. wydzielono z niej parafię rzymskokatolicką w Jabłecznej. Proboszczami parafii byli m.in. księża: Józef Pieńkowski (1905–1908), Józef Mazurkiewicz (1908–1921), Władysław Ficowski (1921–1922), Stefan Nazarewicz (1922) [Czuj, 2008, s. 5–9].

W XVII w. Sławatycze stały się także ważnym ośrodkiem protestantyzmu. Od lat 20.– 30. XVII wieku funkcjonował już zbór ewangelicko-augsburski (luterański) w pobliskim Neydorfie, którego wiernymi byli tamtejsi „holenderscy” osadnicy (patrz: Mościce Dolne). Władysław Leszczyński skłaniający się raczej ku konfesji ewangelicko-reformowanej (kalwińskiej), po objęciu w posiadanie Sławatycz (1636 r.) podjął próby zorganizowania w nich zboru kalwińskiego. Starania te zakończyły się sukcesem w roku 1644, kiedy to wyświęcono nową świątynię [Gmiterek, 2014, s. 13–14]. O randze nowego ośrodka świadczy fakt, że w latach 40.–60. XVII w. odbyło się w nim kilka tzw. konwokacji i synodów kalwińskiej prowincji małopolskiej [Gmiterek, 2015, s. 114–120]. Upadek zboru sławatyckiego nastąpił wraz z przejęciem miasta przez Radziwiłłów.

Dość liczną grupę mieszkańców Sławatycz stanowili Żydzi. Pojawili się w mieście zapewne już w XVI w. Bardziej dokładne dane posiadamy dla lat 1656–1765. W tym okresie ich odsetek wśród mieszkańców miasta wahał się w różnych latach od kilku do dwudziestu kilku procent [Panasiuk 2022, s. 35]. W roku 1764 na odnotowanych w mieście 185 dymów, 44 należało do Żydów (24%) [AGAD, AWR, sygn. 3804]. Większość sławatyckich Żydów zamieszkiwała przy Rynku. Kres funkcjonowania społeczności żydowskiej w Sławatyczach nastąpił w okresie II wojny światowej. Najpierw okupanci niemieccy założyli we osadzie getto, w którym zgromadzili miejscowych Żydów oraz z okolicznych wsi Hanny, Holeszowa i Dołhobród. Już w lutym 1940 r. rozpoczęto ich eksterminację. Rozstrzelano wówczas ok. 50 zamożnych wyznawców religii mojżeszowej. Kolejne masowe mordy miały miejsce dopiero po dwóch latach. W maju 1942 r. ponownie na miejscowym kirkucie rozstrzelano ok. 50 Żydów. W czerwcu tego roku rozpoczęła się deportacja ludności z getta do obozu zagłady. W pierwszej turze wysłano drogą do Wisznic ok. 200–250 osób, kilka z nich w jej trakcie zastrzelono. Pozostałych ok. 1150 Żydów wyruszyło ze Sławatycz 26 września 1943 r. również drogą przez Wisznice. W okolicy Sławatycz pozostało tylko kilka osób ukrywanych przez miejscową ludność [Skibiński, 2019].

Większość mieszkańców Sławatycz na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Z obliczeń A Panasiuka, wynika, że w okresie przedrozbiorowym pola uprawne posiadało od 54 do 80 procent sławatyckich mieszczan [Panasiuk, 2022, s 48].

Mieszczanie sławatyccy od posiadanych placów, pól, wykonywanych profesji, zobowiązani byli zarówno do płacenia czynszów jak i do pewnych posług oraz świadczeń w naturze (np. zboże, kury, miód). Szczegółowy zestaw ich powinności i zobowiązań zawiera inwentarz miasta z roku 1764. Warto w tym miejscu przytoczyć najważniejsze jego fragmenty:

„1. Chrześcijanie i Żydzi z każdego placu Rynkowego zabudowanego czynszu po złotemu i groszy piętnaście płacić powinni.

2. Z ulicznych placów […] Żydzi i Chrześcijanie po złotemu jednemu dają.

3. Z placów folwarkowych po groszy dziesięć.

4. Z włók ogółem każdej po złotych szesnaście corocznie o św. Marcinie […].

5. Przytym Chrześcijanie z włók swoich […] polesnego z dymu każdego pół szanka owsa i kurę jedną […], za co wolny wstęp w puszczę Leplowską i Czerską na opał po leżaki, a nie z pnia ścinając, dwa razy w tydzień – w piątek i sobotę, podług dawnego zwyczaju mają, których leśniczowie za susz i leżaki grabić nie powinni.

6. Ciż mieszczanie za wolne łowienie ryb wszelkimi statkami w Bugu i po zatokach miejskich łąk, prócz niewodu, ogólnie przy czynszu złotych dwadzieścia do skarbu wpłacać tenentur.

7. Młynarze z młyna bużnego pod miastem będącego, obadwa płacą złotych pięćdziesiąt. Do tego wieprza chudca z dworu danego karmią, przy tym szarwarki razem alias do brzegów bużnych pociągani bywają.

8. Groszowego od wszystkich pieniędzy wyrażonych od złotego po groszu jednym.

9. Żydzi pieniędzy korzennych ogółem corocznie zł. 500 skladają i przy czynszu do skarbu nie dając, z tego groszowego importują.

10. W odbywaniu powinności obowiązane miasto, aby z każdego płatnego placu, latem trzy dni żąć na obszar pański żeńców przysyłali i kop każdy trzy zwiózł do stodoły skarbowej, do którego dwór nakaże folwarku. Zaleca się tudzież podwod o mil pięć, dwadzieścia pięć i pieszych posłańców dziesięciu o mil tyleż wydać powinni […].

11. Szarwarków tyle, ile potrzeba wyciągać będzie, do grobel, dróg, mostów, młynów i tam miejskich odprawować obowiązani, a najbardziej pilnować powinni rzeki portowej, aby przerwą w inszą nie obróciła się stronę. Dla czego tamę jako najmocniej ubezpieczyć i ufundować powinni.

12. Praecustoditur jeżeli dwór Kuzawski od trzebi na zmianę dla siebie, a odda mieszczanin tę zmiane, która jest odebrana za hrabiów Leszczyńskich, za którą uwolnieni są mieszczanie od trzech dni pańszczyzny na tydzień. Po oddaniu tedy tej zmiany, będą obowiązani jak pańszczyzny trzy dni służyć na tydzień, tak też podatki wszelkie skarbowi czynić, zachowując osoby magistratowe, jako to wójta, burmistrza, ławników, którzy od osepu, dawania kur i powinności wszelkich prawem są uwolnieni. Te zaś osoby magistratowe powinny być, jak w prawie miejskim, tak też w obyczajach miasta wydoskonalone” [AGAD, AWR, sygn. 3804, s. 22–24].

W 1814 r. mieszczanie rolnicy byli zwolnieni z pańszczyzny. Za użytkowaną ziemię płacili czynsz do dworu kuzawskiego. Mieszkający przy placu rynkowym 1 złoty polski (= 30 groszy polskich) i 15 groszy polskich, przy placu ulicznym – 1 złoty polski, za plac folwarczny – 10 groszy polskich, za włókę pola ornego – 16 złotych polskich, za prawo łowienia ryb w Bugu – 25 złotych polskich. Poza tym musieli dostarczyć rocznie 25 podwód i 10 posłańców do wysyłki listów, lub w zamian zapłacić 100 złotych polskich. Każdy gospodarz miał dać dworowi 9 garnców owsa i jedną kurę roczną, za co otrzymywał prawo do zbierania opału z lasów dworskich. W czasie żniw każde gospodarstwo obowiązywały trzy dni tzw. gwałtu, czyli bezpłatnej pracy wszystkich domowników, poza jedną dorosłą osobą z domostwa, na gruncie dworskich oraz zwiezienie 3 kop żyta do stodoły dworskiej. Żydzi mieszkający przy Rynku w Sławatyczach płacili po 8 złotych polskich czynszu rocznego, zaś przy placach ulicznych o połowę mniej. Poza tym społeczność żydowska opłacała 500 złotych polskich tzw. korzennego [AGAD, AWR, sygn. 3808].

Młynarze z młynów biegowych corocznie mieli opłacać 50 złotych polskich czynszu i dawać wieprza chudźca, lub w zamian odrabiać 4 dni pańszczyzny z siekierą tygodniowo [AGAD, AWR, sygn. 3808].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 201 gospodarstw rolników i 125 mieszczan nie będących rolnikami. Poza tym ziemie wspólne wygon (54 morgów) cztery pastwiska (393 morgów), plac targowy, plac szkolny, plac synagogi, cmentarz żydowski i nieużytki. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali ponad 2658 morgów. Uwłaszczeni mieszczanie rolnicy otrzymali prawo do serwitutu leśnego, tj. najczęściej do pobierania przez 6 miesięcy zimowych po wozie tygodniowo leżaniny lub posuszu z lasów domaczewskich w piątki i soboty z prawem wchodzenia do lasu z toporami, ale bez pozwolenia rąbania z i surowych gałęzi [APL, ZTL, sygn. 94; APL OCh, HW, sygn. 3/551].

Także rzemiosło i handel były źródłem utrzymania dla licznej grupy sławatyckich mieszczan. W inwentarzach miasta z lat 1656–1764 odnotowano 41 zawodów wykonywanych przez mieszkańców Sławatycz. Najliczniej reprezentowane grupy zawodowe to: młynarze, kowale, szewcy i rzeźnicy. Oprócz tego odnotować można także kuśnierzy, cyrulików, krawców, bednarzy, garbarzy, rybaków i wiele innych profesji [Panasiuk, 2022, s. 43–44, tabela 2, s. 35–42].

W 1815 r. w mieście pracowali m.in.: cieśle (Karp Kroszyński, Kajetan Wytowski), cyrulik (Szmul Kopelewicz), garbarze (Berko Leybowicz, Mikita Sawicki i Peres Wigdorowicz), garncarze (Jan Jurkiewicz, Karp Juszczuk, Grzegorz Mikołajewski, Maciej Mironowicz i Bazyli Trzeciak), handlarz (Mordko Juskowicz), introligator (Nutka Leybowicz), kowal (Fabian Sławiński), kramarze (Szmul Meyerowicz, Wolf Meyerowicz, Zelko Moszkowicz), krawcy (Wolf Abramowicz, Judko Borkowicz, Naftuła Joselewicz, Srol Moszkowicz, Josiel Naftuła i Leybko Sonderowicz), kupcy (Jankiel Azikowicz, Herszko Hermanowicz, Icko Herszkowicz, Mejer Jankielewicz, Wolf Nuchomowicz, Moszko Szayowicz i Chaim Wolfowicz), kuśnierze (Herszko Leybowicz i Szulim Leyzorowicz), piekarz (Icko Szulimowicz), młynarz (Mordko Jankielewicz), rybacy (Jankiel Leybowicz i Dawid Nastulewicz), rymarz (Antoni Szalecki), skórnik (Icko Jankielewicz), sukiennik (Gotlib Torens), szczecinnik (Judko Jankielewicz), szewcy (Chaim Aramowicz i Jan Dudkiewicz), szklarz (Michal Joselewicz) szynkarze (Abram Chajmowicz, Abram Joselewicz, Fazel Leyzerowicz, Herszko Meyerowicz, Mordko Szmuyłowicz i Mordko Zelkowicz), ślusarz (Jan Zienkowski) i winiarz (Szmul Jankielewicz) [AGAD, AWR, sygn. 3809].

W 1928 r. w Sławatyczach pracowali następujący specjaliści i firmy: lekarz (Jan Kaczanowski), aptekarz (Kazimierz Staszewski), blacharz (A. Blechman), bławatnicy (G. Ajnszpan, B. Apel, D. Domaczewska, A. Lederman, F. Rotenberg i H. Szajnberg), browarnicy (Apelberg i Kowartowski), handlarze bydłem (M. Fagiel, M. Feldman, Sz, i B Feldman), właściciel cegielni (G. Osypniuk), czapnicy (E. Gitelman, I. Zingier), farbiarz (J. Len), felczer weterynarii (Leon Dejczman), fryzjerzy (M. Jarmoszewicz, Sz. Szaper), właściciele herbaciarni (M. Adler, A. Bekerman, Ch. Ejdelsztajn, B. Ratyńska, R. Szapirsztejn, S. Zilbersztejn), kamasznicy (J. Najmark, H. Winterman), właściciele kaszarni (R. Waserman, R. Zalcman), kowale (J. Dudkiewicz, A. Iszak, J. Sławiński), krawcy (L. Grynszpan, R. Pocztar, R. Preter, H. Sznajder, Sz. Winterman, Ch. Zajdeffer), naczynia kuchenne (Ch. Domaczewska), kuśnierze (Ch. Długi, Z. Długi, Sz. Długi, B. Frydman, M. Gitelman, N. Mincmacher, S. Saferman), młynarze (M. Apelberg, Ch. Kuwartowski), murarze (S. Sołoduszkiewicz, J. Trzeciak), nasiona (St. Wroński), olejarnie (M. Fluksbard, Sz. Sobelman, P. Szyfman, U. Szyfman, F. Żołądź), piekarze (M. Ajzenberg, Sz. Gejerman, Sz. Guterman, R. Hochman), piwiarnie (M. Goldcwajg, M. Spokojny, B. Szynkarczuk), przedsiębiorstwo przewozowe (J. Altman), sklep z artykułami rolniczymi (St. Wroński), rymarze (B. Biderman, P. Szechtman), rzeźnicy (J. Feferman, M. Fogiel, M. Rucki, Z. Sznajderman, S. Śpiewak, Ch. Zuberman, G. Zuberman, H. Zuberman), skóry (Sz. Gerszberg, H. Winterman), stolarze (K. Pryniewicz), szewcy (Sz. Gerszberg, Ch. Guterman, K. Kuniewicz, W. Pachter, J. Sztyrmer, S. Sztyrmer, B. Szumacher, Sz. Wasserman, J. Zinger), sklep z wódką (A. Chyż, A. Mierzejewski), zegarmistrze (J. Edelman, J. Engelman, Sz. Gdala), sklepy z żelazem (Sz. Engelman, Z. Engelman, S. Erlich), sklepy spożywcze (H. Akselbruch, J. Bilkiewicz, A. Domaczewski, S. Erlich, R. Epelbaum, M. Feldman, P. Feldman, S. Feldman, S. Gartman, M. Gołowner, R. Gołowner, Sz. Gołowner, M. Helfgot, R. Herszberg, A. Iwaschko, S. Korenblum, S. Kotlarski, J. Krelenbaum, M. Krelenbaum, C. Krongold, Ch. Krongold, J. Kuniewicz, Ch. Libman, E. Libman, L. Sobelman, M. Spokojny, P. SZtejnberg, J. Szyfman, M. Tennenbaum, A. Wajntraub, A. Waserman, Sz. Zylberstein) oraz Kooperatywa „Społem” i Spółdzielcze Stowarzyszenie Spożywców sp. z oo. [KAP, 1928, t. 4, s. 608].

Kościół rzymskokatolicki pw. Matki Bożej Różańcowej – wymurowany w stylu neoromańskim z elementami eklektycznymi w latach 1913–1919 z inicjatywy ks. Józefa Mazurkiewicza. We wnętrzu znajdują się części barokowego wyposażenia poprzednich świątyń.

Cerkiew prawosławna pw. Opieki Matki Bożej – wymurowana z czerwonej cegły w latach 1910–1912 z funduszy ofiarowanych przez Artiemija Syczowa z guberni czernihowskiej i rodzinę Paschałowów z guberni tulskiej, wyświęcona w 1912 r. [Pelica, 2013a]. Prawdopodobnie nie została jednak w pełni ukończona do wybuchu I wojny światowej, gdyż jeszcze w 1915 r. rolę parafialnej świątyni prawosławnej pełniła stara drewniana cerkiew z 1721 r. [APL, KPCH, KV, sygn. 949]. Wybudowana według projektu Aleksandra Puringa, w typie cerkwi bizantyńsko-eklektycznej. Sześciokopułowa – z największą kopułą na szczycie namiotowego dachu, czterema mniejszymi w jego narożach i kopułką wieńczącą frontową wieżę. Pierwotnie z pięcioma dzwonami. Ikonostas pochodzi z czasu budowy cerkwi. Do zabytkowego wyposażenia należą dwie ikony, dwa późnobarokowe feretrony z dwustronnymi obrazami [https://www.lubelskieklimaty.pl/atrakcje-turystyczne/cerkwie/948-slawatycze-cerkiew-opieki-matki-bozej.html].

Cmentarz żydowski w Sławatyczach –niegdyś służący żydowskiej społeczności Sławatycz. Cmentarz znajduje się przy ul. Polnej i ma powierzchnię 1 ha. Jest ogrodzony i zachowało się na nim kilka nagrobków [http://www.dioblina.eu/Cmentarz_zydowski_Slawatycze].

Cmentarz katolicki (nieczynny) – znajduje się na nim m.in. mogiła 3 nieznanych żołnierzy poległych w 1920 roku.

Tablica pamiątkowa w ścianie kościoła z napisem:

„Żołnierze 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, którzy oddali życie za wolność ojczyzny w walce z niemieckim najeźdźcą:

Szer. Duda Stanisław ps. „Wiatr”

Szer. NN ps. „Dąbek”

Polegli 10.06.1944 w Sławatyczach

Plut. pchor. Hurtaj Wiktor ps. Wiktor”

Plut. pchor. Kopka Bogusław ps. „Gniewosz”

Szer. Bagiński Kazimierz ps. Renik”

Szer. NN ps. „Toni”

Polegli 10.06.1944 w Pawlukach

Ułan NN ps. „Wilk” poległ w czerwcu 1944 r. pod Sawinem

Ich mogiły zatarł czas

Niech spoczywają w pokoju”.

Pomnik „Bohaterom Poległym / w walce z okupantem / w latach 1939 – 1945 / Społeczeństwo Gromady / Sławatycze IX 1970”

Zainteresowanych wielkimi i małymi wydarzeniami z dziejów Sławatycz odsyłamy do istniejącej literatury, a przede wszystkim do lektury wydawanego od 2000 r. przez grupę związanych z tą miejscowością historyków i pasjonatów historii rocznika „Nadbużańskie Sławatycze” (do 2014 r. z podtytułem: Pismo Stowarzyszenia Rozwoju Gminy Sławatycze). Co roku zamieszanych jest nim kilkanaście artykułów naukowych i popularnonaukowych poszerzających wiedzę o przeszłości tak samych Sławatycz jak i ich okolic. Czasopismo jest dostępne w wersji online: https://bbc.mbp.org.pl/dlibra/publication/2850#structure.