Sajówka

Patrz hasło: Sławatycze.

Zapisywana też jako Saiowka. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Sayowka. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Saj (Izajasz, wschodniosłowiańki ‘Saj’) z sufiksem -ówka [NMP, 2016, t. 13, s. 27].

Sajówka powstała w powiecie brzeskim województwa brzesko-litewskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej znalazła się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu bialskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 była w składzie województwa bialskopodlaskiego. W 1999 r. znalazła się ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nową formę ustroju lokalnego – gminę wiejską z wójtami na czele. Zostawali nimi właściciele ziemscy lub osoby przez nich wyznaczone. Sajówka należała wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Międzyleś [APL, KWPB, sygn. 3]. W 1927 r. zmieniono jej nazwę na gmina Tuczna. W 1933 r. Sajówka stała się gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1972 wchodziła w skład gromady Krzywowólka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. sołectwo w gminie Sławatycze [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Sajówka są: Ostatki i Szklarowe [https://eteryt.stat.gov.pl/]. W roku 1764 odnotowano w Sajówce ostępy leśne: Koryłow Dub, Hryniow Lis [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804].

W inwentarzu z roku 1679 odnotowano następujące nazwiska mieszkańców Sajówki: Sieliwonik, Oniszczyk, Iwaniuk, Plisiuk, Mazuryk, Miskowicz, Korolczuk, Kot, Trzeciak, Hawrylik [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3783/1]. W roku 1746 wymienieni są trzej gospodarze: Lewko Plis, Wawryn Haryn, Tymosz. Niespełna 20 lat później: Jan Plis, Wawryn Huryniuk i Mikołaj Sobczuk [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3802, 3804]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Czołkowski, Ginsburg, Guszko, Kamiński, Lodwich, Łukaszewicz, Pastryk, Ryl, Sobczuk, Torens, Uryniuk i Wit [APL, ZTL, sygn. 87]. W 1936 r. w miejscowości odnotowano 44 gospodarstwa zamieszkiwane przez gospodarzy o następujących nazwiskach: Czajkowski, Grysze, Kamiński, Litwiniuk, Lodwich, Nicowski, Pastryk, Rozin, Ryl, Siomka, Sobczuk, Uryniuk, Wit i Zelent [APL ORP, Akta Gminy Tuczna, sygn. 56].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1986 w ramach AZP [NID, AZP obszar 66-90].

Osada powstała zapewne około połowy XVII wieku. Najstarsza odnaleziona wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z roku 1654 [AGAD, AWR, XXIII, sygn. t. 111 p. 1].

W czasie, gdy odnajdujemy pierwsze informacje o istnieniu Sajówki, dobra te należały do syna wojewody bełskiego Rafała Leszczyńskiego, podkomorzego brzeskiego Władysława Leszczyńskiego. Zmarł on w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletności postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku. Wspomniana przerwa to lata 1764–1767, kiedy to Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”, najpotężniejszy magnat Rzeczypospolitej 2 poł. XVIII w. za swój czynny sprzeciw wobec dokonanej przy pomocy wojsk rosyjskich elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, został pozbawiony urzędów, a jego dobra zasekwestrowano. Tymczasowy zarząd nad dobrami sławatyckimi przejęła komisja, na czele której stał biskup wileński Ignacy Massalski. Ostatni męski ich właściciel z tego rodu Dominik Hieronim Radziwiłł zm. w 1813 roku.

Sajówkę wraz z całymi dobrami odziedziczyła wówczas na mocy ukazu cara Rosji Aleksandra I jego kilkuletnia córka Stefania. W 1828 r. wyszła ona za mąż za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra i Marię – w przyszłości żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich W tym czasie w wyniku uwłaszczenia w 1864 r. obszar dóbr sławatyckich uległ zmniejszeniu, gdyż m.in. chłopi z Sajówki stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi dworskiej (612 morgów). W 1867 r. jedyną właścicielką dóbr sławatyckich została Maria. Po jej śmierci na mocy jej testamentu z 1892 r., zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r. dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli. Jednak z rozkazu władz carskich jako obcokrajowcy musieli oni sprzedać swoje majątki w Cesarstwie Rosyjskim. W tym celu podzielono dobra sławatyckie na kilka części (pustki z Sajówki znalazły się w dobrach „Sławatycze”). Wydzielone dobra sprzedano 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu, którzy planowali ich parcelację we współpracy z Bankiem Włościańskim [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400]. W Sajówce w 1902 r. sprzedano chłopom ziemię pozostałą po tzw. pustkach chłopskich o areale 14 dziesięcin. Kupili ją Paweł Sobczuk, Danił Uryniuk, Michał Uryniuk i Roman Uryniuk [APL OR, HBP, sygn. 699]. W ten sposób we wsi pozostały tylko indywidualne gospodarstwa rolne uprawiane przez ich właścicieli.

Inwentarz z roku 1679 odnotowuje 15 dymów-gospodarstw, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na ok. 75–90 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3783/1]. W XVIII w. daje się zauważyć ogromny regres, spowodowany zapewne skutkami m.in. tzw. wielkiej wojny północnej. Według inwentarzy XVIII-wiecznych w Sajówce było zaledwie trzy gospodarstwa. W roku 1746 z 8 włók należących do wsi, połowa była „pustych, kniejami zarosłych” [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3802]. Sytuacja zmieniła się dopiero w XIX w. Spis z 1827 r. wymienia już 19 domów zamieszkanych przez 139 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 139]. Słownik Geograficzny informuje o 28 domach i 209 mieszkańcach we wsi [SGKP, 1880–1914, t. 10, s. 211]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 41 budynkach zamieszkiwało 217 osób, które deklarowały wyznanie: ewangelickie – 139, prawosławne – 51 i rzymskokatolickie – 27, przy tym wszyscy zadeklarowali narodowość polską [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 3]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 107 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Pierwszymi mieszkańcami Sajówki byli chłopi wyznania greckokatolickiego, którzy należeli do parafii greckokatolickiej pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Hannie. W 1759 r. w miejscowości zamieszkiwało w dwóch domach 10 unitów [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48]. W 1796 r. zamieszkiwali oni w trzech domach [AGAD, CHKGK, sygn. 145]. W 1875 r. miejscowi unici stali się oficjalnie prawosławnymi. Większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na porzucanie prawosławia w Rosji, niewielu mieszkańców Sajówki zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych w Sajówce pomiędzy 1904 a 1906 r. spadła z 51 do 37 osób [APL, KPCH KV, sygn. 941 i 942]. Po II wojnie światowej nielicznych prawosławnych, którzy podawali się za Ukraińców wysiedlono ze wsi.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach, okresowo w Tucznie. Ich liczba zaczęła powoli rosnąć od 1905 roku. Dominować zaczęli jednak dopiero po II wojnie światowej. Obecnie katolicy ze wsi należą do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach.

Co najmniej od 1791 r. w Sajówce pojawiła się społeczność ewangelicka, reprezentowana przez przesiedleńców z pobliskich kolonii Neudorf lub Neubrow. Ich liczba wzrastała i już w 1835 r. było we wsi 10 gospodarstw „Holendrów” [AGAD, AWR, sygn. 1994]. Szybko stali się oni dominującą grupą wyznaniową w Sajówce, stanowiąc zdecydowaną większość jej mieszkańców. Do 1939 r. należeli oni do parafii ewangelicko-augsburskiej w Nejdorfie, która w okresie międzywojennym oficjalnie nazywała się ona „w Nejdorfie i Nejbrowie”. Na upadek tej społeczności w Sajówce miała wpływ II wojna światowa. W 1940 r. niemieckie władze okupacyjne przymusowo przesiedliły do Rzeszy miejscowych ewangelików, którzy zadeklarowali niemieckość.

Zdecydowana większość mieszkańców Sajówki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Chłopi odrabiali swoje powinności w folwarku kuzawskim.

W 1801 r. we wsi istniało 6 dymów (gospodarstw), w tym 3 pańszczyźnianych i 3 czynszowych, poza nimi było trzech bartników (Ryl, Wit i Hinberg). Gospodarze pańszczyźniani odrabiali po dwa dni męskie i jeden dzień kobiecy pańszczyzny tygodniowo przez cały rok. Jako ciekawostkę można podać, że posiadali oni wówczas tylko trzy woły [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1991]. Z kolei w 1835 r. we wsi pozostali tylko: jeden gospodarz pańszczyźniany, jeden czynszowy (ruski), 10 czynszowych „Holendrów” i dwóch wolnych leśników [AGAD, AWR, sygn. 1994].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 19 gospodarstw będących w posiadaniu 19 właścicieli. Większość gospodarstw otrzymała 15 lub 30 morgów ziemi. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano kolejnych 7 osób, plac pastucha wiejskiego i ziemie wspólne (60 morgów). W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali w sumie ponad 612 morgów. Trzy osady nienależące do „Holendrów” otrzymały serwitut leśny, tj. prawo bezpłatnego pobierania 26 wozów opału i jednego wozu łuczyny rocznie z lasu Pieriedielnica oraz serwitut pastwiskowy. Pozostałe gospodarstwa miały prawo do 3 lub 6 wozów opału rocznie z lasów domaczewskich. W 1930 r. dokonano podziału ziemi należącej do wspólnoty w Zańkowie [APL, ZTL, sygn. 87]. Chłopi z Sajówki zrezygnowali z serwitutu leśnego w 1906 r. w zamian za ponad 15 dziesięcin ziemi [APL OCh, HW, sygn. 546].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich, albo trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się rzemiosłem. W 1819 r. we wsi mieszkał cieśla Michał Ryl [AGAD, AWR, sygn. 3810]. Z kolei w 1835 r. leśnikami byli Supryn Uryniuk i Chwedor Sobczuk [AGAD, AWR, sygn. 1994].

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Sajówki do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała podczas odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi.

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Wśród rannych był m.in. Ilja Ureniuk z Sajówki [https://gwar.mil.ru/heroes/]. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofywała się z południa na północ, w kierunku Brześcia. 15 sierpnia 1915 r. przez kilka godzin (19.00–24.00) w okopach w okolicach wsi natarcie wroga powstrzymywali żołnierze z rosyjskiego 18 pułku strzelców syberyjskich z 5 Syberyjskiej Dywizji Strzelców i 20 pułku strzelców syberyjskich z 4 Syberyjskiej Dywizji Strzelców [https://gwar.mil.ru/documents/]. Tego dnia wieś w znacznej części została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie a część jej mieszkańców udało się na uchodźstwo w głąb Rosji. Uchodźcy zaczęli wracać dopiero w 1918 roku. Tragizmu przemarszowi frontu w sierpniu 1915 r. dodaje fakt, że łączył się on z pojawieniem epidemii cholery. Zmarło wówczas na tę chorobę trzech ewangelików z Sajówki (Władysław Ryl, August Zelent i Gustaw Zelent) [AGAD, Księgi metrykalne wyznania ewangelicko-augsburskiego z terenów zachodnich guberni, sygn. 276]. O zmarłych innych wyznań nie wiemy, gdyż tylko w księgach ewangelickich zapisywano przyczynę zgonu.

Według Raportu o stratach we wsi w latach 1939–1944 z rąk okupantów niemieckich zginęły 2 osoby [Raport, 2022, t. 3].