Liszna

Patrz hasło: Sławatycze.

Początkowo w źródłach używana jest raczej forma Leszna. Nazwa Liszna utrwaliła się na przełomie XVIII i XIX w. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Liszna. Nazwa pochodzi od słowa pospolitego w gwarze ukraińskiej ‘liska’ (leszczyna) [NMP, 2005, t. 6, k. 172]. Możliwe także, że jest to nawiązanie do nazwiska Leszczyńskich, właścicieli dóbr sławatyckich w momencie, kiedy Leszna po raz pierwszy pojawia się w źródłach.

Liszna położona była na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należała do powiatu brzeskiego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Liszna znalazła się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego się z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Bug. W 1960 r. przeniesiono wieś do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego [DzU, 1959, nr 70, poz. 441]. W latach 1975–1998 była w składzie województwa bialskopodlaskiego. W 1999 r. znalazła się w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego, m.in. gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy lub osoby przez nich wyznaczone. Liszna należała wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Zabłocie [APL, KWPB, sygn. 3]. Od 1933 r. Liszna była gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1959 wchodziła w skład gromady Jabłeczna [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Potem, w latach 1960–1972 r. należała do gromady Sławatycze [DUWRNwL, 1959, nr 9, poz. 63]. Od 1973 r. sołectwo w gminie Sławatycze [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Liszna są: Browarzysko i Wydymka [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W połowie XVIII w. spotykamy w Lisznej następujące nazwiska: Kurduch, Hałaszuk, Gradowski, Tarasiuk, Własiuk, Młynarz, Sarnacki, Kurdach, Jasiński, Łukaszuk, Kodyk, Jakimiuk, Miszczuk, Wowk, Holaszuk, Kadłubowski [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3802, 3804].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Borysewicz, Cedeń, Choronży, Ciodyk, Czopowski, Dombrowski, Gałasz, Gałaszacha, Ignatiuk, Jakobczuk, Jarocki, Jaroszewicz, Jasiński, Kadłubowski, Kaliszuk, Korniluk, Kranok, Kroszczyński, Krzymowski, Kurdach, Lodwich, Łukaszewicz, Łuszczewski, Michałowski, Ostrowski, Panasiewicz, Parczewski, Prybuchowicz, Romańczuk, Ryl, Salszczuk, Sieniewicz, Sołoduszkiewicz, Szczur, Szkodziński, Szmytko, Tetera, Tymoszuk, Wierzbicki, Wilczyński, Witt i Wojciechowski [APL, ZTL, sygn. 57].

Pierwsze regularne badania powierzchniowe skoncentrowane na strefie przybrzeżnej Bugu na odcinku Włodawa – Kodeń, prowadził Jan Gurba z zespołem w roku 1962 lokalizując cztery stanowiska. Zebrane nieliczne ułamki glinianych naczyń dwukrotnie powiązano z późną epoką brązu – wczesną epoką żelaza (kultura łużycka), kolejne ze średniowieczem bliżej nieokreślonym. Nie określono chronologii kilku krzemieni o charakterze odpadkowym [Dąbrowska 1966, 190-191].

W trakcie prowadzonych w roku 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto kolejnych 6 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec), a przede wszystkim ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z co najmniej trzech faz osadniczych. Poza bliżej niedatowanymi materiałami pochodzącymi z epoki kamienia – epoki brązu, na dwóch stanowiskach wyróżniono ceramikę z początków epoki żelaza (kultura grobów kloszowych) i być może okresu wpływów rzymskich (brak afiliacji kulturowej), na kolejnym z okresu średniowiecznego (w tym z VIII-IX w.) [NID, AZP obszar 66-90 i 66-91; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 56].

Osada powstała zapewne około połowy XVII wieku. Pierwsza odnaleziona wzmianka w źródłach pisanych pochodzi z roku 1654 [AGAD, AWR, XXIII, sygn. t. 111 p. 1].

W czasie, gdy odnajdujemy pierwsze informacje o istnieniu Lisznej, dobra te należały do wojewody bełskiego Rafała Leszczyńskiego. Po jego śmierci (zm. 1636) przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletniości postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Trzeba jednak zaznaczyć, że Liszna wraz z Jabłeczną, Neydorfem i Neybrowem, znalazły się w rękach Radziwiłłów jeszcze ponad 20 lat później, bo dopiero w roku 1699. Wynikało to z faktu, że miejscowości te zapisał Władysław Leszczyński swej żonie Swiętosławie z Rajeckich (po piątym mężu Prażmowskiej) jako dożywocie. Ta na tyle skutecznie, choć niekiedy w sposób budzący wątpliwości, broniła swoich praw, że dopiero po jej śmierci, w roku 1699, Radziwiłłowie przejęli całość „państwa sławatyckiego”, jak zaczęto nazywać te dobra. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku. Wspomniana przerwa to lata 1764-1767, kiedy to Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”, najpotężniejszy magnat Rzeczypospolitej 2 poł. XVIII w. za swój czynny sprzeciw wobec dokonanej przy pomocy wojsk rosyjskich elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, został pozbawiony urzędów, a jego dobra zasekwestrowano. Tymczasowy zarząd nad dobrami sławatyckimi przejęła komisja, na czele której stał biskup wileński Ignacy Massalski. Ostatni męski ich właściciel z rodu Radziwiłłów Dominik Hieronim zm. w 1813 roku.

Lisznę wraz z całymi dobrami odziedziczyła wówczas na mocy ukazu cara Rosji Aleksandra I kilkuletnia córka Stefania. W 1828 r. wyszła ona za mąż za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra i Marię – w przyszłości żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich W tym czasie w wyniku uwłaszczenia w 1864 r. obszar dóbr sławatyckich uległ zmniejszeniu, gdyż m.in. chłopi z Lisznej stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi dworskiej (1009 morgów). W 1867 r. jedyną właścicielką dóbr sławatyckich obejmujących i Lisznę została Maria. Po jej śmierci na mocy spisanego w 1892 r. testamentu, zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r. dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli, które jako obcokrajowcy musiały sprzedać swoje majątki w Cesarstwie Rosyjskim. W tym celu podzielono dobra sławatyckie na kilka części. Dobra te sprzedano 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu, którzy planowali ich parcelację we współpracy z Bankiem Włościańskim [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400]. We wsi Liszna parcelacji podlegało tylko 4 dziesięciny tzw. pustek, które w 1901 r. nabyło 5 miejscowych chłopów [APL OCh, HW, sygn. 3/551].

W inwentarzu z roku 1746 odnotowano w Lisznej 13 dymów/gospodarstw, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na ok. 65–80 osób. Niespełna 20 lat później znajdujemy 18 dymów, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na ok. 90–110 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3802, 3804].

Według wykazu z 1827 r. w Lisznie było 51 domów zamieszkanych przez 312 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 271]. Słownik Geograficzny informuje o 61 domach i 423 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 5, s. 325]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 97 budynkach zamieszkiwało 491 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 393, prawosławne – 74 i mojżeszowe – 24 oraz narodowość polską – 437, rusińską – 42 i żydowską 12 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 5]. W 2021 r. we wsi zameldowanych było 263 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Duża część mieszkańców miejscowości była wyznania prawosławnego. Należeli oni do parafii w Jabłecznej. Po przejęciu na własność miejscowości przez Radziwiłłów jej mieszkańcy zostali uznani za grekokatolików. Od 1698 r. należeli oni do parafii greckokatolickiej w Sławatyczach, a od 1750 r. do nowoutworzonej parafii greckokatolickiej Przemienienia Pańskiego w Jabłecznej. W 1759 r. w Lisznej w 14 domach „unickich” zamieszkiwało 34 osób zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48]. W 1775 r. we wsi było 16 takich domów zamieszkanych przez 88 unitów [APL, CHKGK, sygn. 122]. W 1875 r. grekokatolicy z Liszny stali się prawosławnymi w wyniku decyzji władz carskich. Większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim, część zaś potajemnie wyznawała katolicyzm i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na porzucanie prawosławia w Rosji zmieniła wyznanie. Liczba prawosławnych we wsi pomiędzy 1904 a 1908 r. spadła z 344 do 198 osób [APL, KPCH KV, sygn. 103 i 106]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR w latach 1944–1946 lub została wywieziona w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane w 1947 roku.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach. Ich liczba wzrosła zaczęła rosnąć od 1905 roku. Obecnie katolicy należą do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach.

Zdecydowana większość mieszkańców Liszny na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Chłopi pańszczyźniani ze wsi odrabiali swoje powinności w folwarku Jabłeczna.

W 1814 r. we wsi istniało 44 dymów (gospodarstw), w tym 18 pańszczyźnianych i 26 czynszowych (tzw. „Holendrów”). Włościanie odrabiali w nim swoje powinności w oparciu o inwentarz spisany 23 kwietnia 1778 roku. Według niego włościanie mieli oddawać rocznie do dworu z każdej włóki ciągłej (pańszczyźnianej) [ok. 16,8 ha] na św. Marcina (11 listopada) 220 garnców owsa, 196 garnców żyta, 96 garnców chmielu, jedną gęś, jednego koguta, cztery kury, 20 jaj kurzych, cztery kopy grzybów, osiem sążni sieci niewodowej z nici kręconej. Do tego dochodziła pańszczyzna wynosząca tygodniowo z ćwierci włóki ciągłej – latem: po trzy dni męskie i żeńskie, a zimą dwa dni męskie i jeden żeński, zaś z jednej ósmej włóki dwa dni męskie i jeden żeński przez cały rok. Do tego dochodziło: 10 dni tzw. gwałtów (dwa do orania wiosną, dwa do koszenia łąk, dwa do żniwa, dwa do orania jesienią – które obowiązywały jedną osobę z domostwa, oraz dwa dni do zbierania zboża – które obowiązywały wszystkich dorosłych, poza jedną osobą z domu), stróża tygodniowa w dworze i folwarku (według kolejki), obowiązek wyrabiania talków z włókna dworskiego i udzielenia podwód (odliczany od pańszczyzny). W rzeczywistości pańszczyzna wynosiła około 2–3 dni tygodniowo, gdyż chłopi posiadali zwykle tylko 1/8 włoki ciągłej [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1473/1].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 54 gospodarstw będących w posiadaniu 54 właścicieli. Otrzymali oni zróżnicowaną ilość ziemi od 6 do 27 morgów. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano kolejnych 18 osób, wygon (40 morgów) i nieużytki (60 morgów). W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali w sumie ponad 1009 morgów oraz zróżnicowane prawa serwitutowe. 18 gospodarstw otrzymało do pastwiska dworskiego, łowienia ryb w Bugu i serwitutu leśnego w lasach domaczewskich położonych za Bugiem. Właściciele uwłaszczonych gospodarstw mieli otrzymywać w miarę potrzeb drewno na: poprawę budynków mieszkalnych i gospodarczych, płoty, wozy, sanie oraz posusz na opał (od 9 do 26 wozów rocznie) i wszyscy razem 10 wozów łuczyny na oświetlenie. Pozostałe 36 gospodarstw otrzymało jedynie prawo do otrzymywania 3 lub 6 wozów opału rocznie [APL, ZTL, sygn. 57].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich, albo trudniła się innymi zawodami. W połowie XVIII w. spotykamy np. aż pięciu młynarzy (Hryc Młynarz, Iwan Młynarz, Anton Ochrymuk, Iwan Sołoduszka, Hryc Szczur), sternika (Michałko Kadłubowski) i leśniczego (Iwan Miszczuk) [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3802, 3804]. W 1814 r. we wsi karczmarzem był Szloma Mordkowicz, [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1473/1]. W latach 20. XX w. w miejscowości pracowali: bednarz – J. Drążkiewicz, kowale – B. Kropiński i A. Gołoduszkiewicz oraz młyny wiatraki – P. Sawoniuka, B. Więckowskiego i B. Wojciechowskiego [KAP, 1928, s. 631].

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Lisznej do XX w. źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny Północnej na początku XVIII w. i podczas odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi.

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Wśród rannych byli m.in. Stepan Codik, Osip Jarecki, Stanisław Sielszczuk, Wasilij Szczur, Wasilij Sztroch i Aleksandr Ukleniuk z Lisznej [https://gwar.mil.ru/heroes/]. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofywała się z południa na północ, w kierunku Brześcia. 15 sierpnia 1915 r. wieś w znacznej części została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie a wielu jej mieszkańców udało się na uchodźstwo w głąb Rosji, m.in. Antonina Jasińska znalazła się w guberni kałuskiej a Stefania Zielińska w guberni tulskiej [AAN, CKO, sygn. 329]. Uchodźcy zaczęli wracać dopiero w 1918 roku.