Krzywowólka

Patrz hasło: Sławatycze.

Obok nazwy Krzywowólka, spotkać w źródłach możemy także formy Krzywa Wola, Krzywa Wólka. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Krzywa Wolka. Nazwa pochodzi od przymiotnika ‘krzywy’ i od ‘wólka’ (wola w znaczeniu osadniczym) w formie złożonej [NMP, 2003, t. 5, k. 419].

Krzywowólka powstała w powiecie brzeskim województwa brzeskolitewskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Krzywowólka znalazła się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu bialskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 była w składzie województwa bialskopodlaskiego. W 1999 r. znalazła się ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego, m.in. gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy lub osoby przez nich wyznaczone. Krzywowólka należała wówczas do gminy Kodeń [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Międzyleś [APL, KWPB, sygn. 3]. W 1927 r. zmieniono jej nazwę na gmina Tuczna. W 1933 r. w tej gminie powstała gromada Krzywowólka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1972 powstała gromada Krzywowólka, do której należały wsie: Krzywowólka, Krzywowólka Kolonia, Matiaszówka, Międzyleś, Rozbitówka, Sajówka, Władysławów i Zańków [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. sołectwo w gminie Sławatycze [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Krzywowólka są: Majdany, Pasieka, Prosta, Tymiszczyce, Zagumnie i Zaogrodzie [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W pierwszej poł. XVIII w. odnotowano nazwy następujących włók: Waśkowszczyzna, Solecka, Weszkowska, Nakoneczna, Nazarczukowska [ANK, AMCh, sygn. 1015]. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy: Dubrowka, Gaj, Jabłonki, Kamienska Droga, Kobyle, Lisiaczy Nory, Mieżyłużie, Moszczony, Od Moszczony, Odpadok Moszczony, Prostowate, Prydatki, Pry Wyrubie, Szyrokija, Uzkija, Wyrub i Zagumienie [APL, ZTL, sygn. 49].

W połowie XVIII w. najczęściej pojawiające się nazwiska to: Łuciuk, Lewczuk, Radczuk, Duchno, Selewoniuk, Pilipiuk i Rydzeluk [ANK, AMCh, sygn. 691; AGAD, AWR, XXV, sygn. 1694].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bojarczuk, Chawryluk, Dawidiuk, Józefczuk, Kotiuk, Łuciuk, Melaniuk, Miciuk, Nicowski, Niczyporuk, Nieścioruk, Pietruczuk, Pietruruk, Romanowski, Szczygielski, Szołucha, Szypeluk, Trociuk, Tymoszuk i Woszkiel [APL, ZTL, sygn. 49].

Pierwotnie na uroczysku Muszaryniec (Mucharyniec) w lesie pomiędzy wsiami Krzywowólka, Matiaszówka i Sajnówka znajdował się głaz z licznymi naturalnymi zagłębieniami na powierzchni, obecnie przeniesiony obok kościoła pw. Matki Boskiej Siewnej w Krzywowólce. Według miejscowej tradycji na kamieniu objawiła się Matka Boska, zostawiając w skale odciski stóp. Miejscowe podanie mówi także o „odciśniętym” różańcu [Miechowicz 2023, 122].

W trakcie prowadzonych w roku 1990 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto kolejnych 7 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec), a przede wszystkim ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z co najmniej z kilku faz osadniczych. Poza bliżej niedatowanymi materiałami pochodzącymi z epoki kamienia – epoki brązu (epoki żelaza), wyróżniono ceramikę z okresu wczesnego średniowiecza X-XII w.) oraz okresu nowożytnego (bliżej nieokreślonego) – w jednym przypadku na podstawie wywiadu z miejscową ludnością być może zlokalizowano cmentarz z XIX (?) w. [NID, AZP obszar 65-90].

Osada powstała zapewne około połowy XVII wieku, bowiem nie znajdujemy jej we wcześniejszych inwentarzach, czy działach dóbr kodeńskich. Najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1649 [ANK, AMCh, sygn. 691].

Właścicielami dóbr kodeńskich, do których należała Krzywowólka, od początków XVI po koniec XVIII wieku byli Sapiehowie (szerzej patrz: Kodeń). W momencie, gdy mamy pierwsze informacje o miejscowości ich właścicielem był Kazimierz Melchiades Sapieha, starosta krzepicki (zm. 1654). Kolejni z Sapiehów do których należały dobra kodeńskie to m.in. Jan Ferdynand, cześnik litewski (zm. 1659), Jan Fryderyk, pisarz polny litewski (zm. 1664), Kazimierz Władysław, wojewoda trocki (zm. 1703), Jan Fryderyk, kanclerz wielki litewski (zm. 1751). Ostatnią właścicielką Krzywowólki o nazwisku Sapieha, była Elżbieta z Branickich Sapieżyna, wdowa po Janie Sapieże, wojewodzicu mścisławskim, która zmarła w 1800 r. nie pozostawiając po sobie potomka (jej syn Kazimierz Nestor Sapieha, marszałek Sejmu Wielkiego, nie przeżył matki, zmarł w roku 1798). Na mocy zapisu testamentowego przekazała ona całe dobra kodeńskie Władysławowi Branickiemu, który był ich właścicielem do śmierci w 1843 r. Po nim odziedziczyła część ich wraz z Krzywowólką jego córka Elżbieta (Eliza), zamężna najpierw z Zygmuntem Krasińskim a później Ludwikiem Krasińskim. Po jej śmierci w 1876 r. dobra przeszły na własność jej kilkuletnich wnuków: Adama, Zofii i Elżbiety Róży Krasińskich. Ostatecznie w 1894 r. dobra te z Krzywowólką stały się własnością Elżbiety Róży, która w tym samym roku wyszła za mąż za Tyszkiewicza. W 1899 r. sprzedała je Helenie Kogan (Kohan), która cztery lata później, w 1903 r., odsprzedała majątek Noechowi-Lejb i Szmulowi Gurowiczom. Z kolei w 1908 r. nabył je Józef Antoni Piechowski, który rozpoczął wyprzedaż kolejnych folwarków. W 1910 r. sprzedał on folwark Krzywowólka Janowi Piątkowskiemu. Po śmierci tego ostatniego, w 1921 r. przejął go jego syn Jan Henryk Piątkowski, który dokonał jego parcelacji [SRwBP WKW, sygn. 246].

Właściciele dóbr kodeńskich rzadko przebywali z tych dobrach. Najczęściej oddawane były one w dzierżawę. Dzierżawcami folwarku Krzywowólka byli m.in. Piotr Rymer, lekarz sapieżyński (do 1812 r.), Józef Mańkowski [Onyszczuk, 2016, s. 201]. Wymienieni dzierżawcy też nie zamieszkiwali w omawianej wsi.

W 1864 r. właścicielami użytkowanej ziemi stali się uwłaszczeni chłopi z Krzywowólki.

Spis z roku 1649 wylicza w Krzywowólce 60 gospodarzy, co pozwala szacować liczbę ludności na ok. 300–360 osób. Inwentarz sto lat późniejszy wymienia 15 dymów/gospodarstw zamieszkanych i aż 17 pustych/opuszczonych, co pozwala szacować liczbę ludności na ok. 75–90 osób [ANK, AMCh, sygn. 691; AGAD, AWR, XXV, sygn. 1694]. Według wykazu z 1827 r. w Krzywowólce było 46 domów zamieszkanych przez 305 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 249]. Słownik Geograficzny informuje o 50 domach i 363 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 4, s. 813]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi Krzywowólka w 52 budynkach zamieszkiwało 315 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 125, nietypowo w tej wsi podawano „inne chrześcijańskie” – 181 i mojżeszowe – 9 oraz narodowość polską – 303, rusińską – 3 i żydowską 9 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 3]. W 1939 r. we wsi mieszkało 413 mieszkańców [Górny, 1939, s. 312]. W 2021 r. w Krzywowólce zameldowanych było 136 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Unici z Krzywowólki należeli do parafii greckokatolickiej w Zabłociu. Wierni z Krzywowólki nie stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia większego oporu przeciwko przymusowemu przejściu z grekokatolicyzmu na prawosławie. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim, część potajemnie wyznawała jednak katolicyzm i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na porzucanie prawosławia w Rosji, zmieniła wyznanie. Liczba prawosławnych w Krzywowólce pomiędzy 1904 a 1908 r. spadła z 412 do 320 osób [APL, KPCH KV, sygn. 103 i 106]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to część Ukraińców dobrowolnie lub pod przymusem wyjechała do ZSRR w latach 1944–1946 a 226 zostało wywiezionych w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane w 1947 roku. Po powrocie części z nich we wsi odrodziło się prawosławie. Obecnie znajduje się tam kaplica prawosławna należąca do parafii prawosławnej w Zabłociu.

Do XX w. katolicy obrządku rzymskiego należący do parafii rzymskokatolickiej w Kodniu, zamieszkiwali jedynie w folwarku w Krzywowólce. Chłopi katolicy pojawili się dopiero od 1905 roku. Dominować zaczęli zaś po II wojnie światowej. Od 1919 r. katolicy z Krzywowólki należą do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach.

Zdecydowana większość mieszkańców Krzywowólki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Obok wsi istniał folwark. Jego ekonomami w XIX w. byli m.in. Antoni Przegaliński (1835) i Ignacy Koncewicz (1837) [https://regestry.lubgens.eu/news.php].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 37 gospodarstw będących w posiadaniu 38 właścicieli. Gospodarstwa otrzymały po 22 morgi ziemi. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali ponad 918 morgów oraz prawa serwitutowe do pastwiska dworskiego i serwitut leśny, czyli każde gospodarstwo miało otrzymywać drewno na poprawę budynków i narzędzi w miarę potrzeb, 52 wozy opału i jeden wóz łuczyny corocznie [APL, ZTL, sygn. 49]. Na przełomie XIX i XX w. dokonano zamiany serwitutów na 114 dziesięcin ziemi.

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich, albo trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się rzemiosłem. W 1850 r. kowalem we wsi był Antoni Nowakowski [https://regestry.lubgens.eu/news.php].

Krzywowólkę, jak i inne wie nie omijały w przeszłości klęski elementarne. 16 marca 1836 r. wieś dotknął straszliwy pożar. O jego skali świadczy suma wypłaconego odszkodowania (9975 złotych polskich) [„Gazeta Poranna”, 1836, nr 83, s, 10].

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Krzywowólki do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny Północnej na początku XVIII w. i podczas odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi.

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Wśród zabitych był Stepan Pietraczuk a wśród rannych byli m.in.: Maksim Gaponiuk, Stepan Juszczuk, Łuka Łucuk, Gieorgij Niestieruk, Ignat Niestieruk, Iwan Niestieruk, Paweł Oniszczuk i Michaił Walczuk z Krzywowólki [https://gwar.mil.ru/heroes/]. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofywała się z południa na północ, w kierunku Brześcia. 15 sierpnia 1915 r. przez kilka godzin (19.00–24.00) w okopach na południe od wsi natarcie wroga powstrzymywali żołnierze z rosyjskiego 18 pułku strzelców syberyjskich z 5 Syberyjskiej Dywizji Strzelców i 20 pułku strzelców syberyjskich z 4 Syberyjskiej Dywizji Strzelców [https://gwar.mil.ru/documents/]. Tego dnia wieś w znacznej części została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie a wielu jej mieszkańców udało się na uchodźstwo w głąb Rosji. Uchodźcy zaczęli wracać dopiero w 1918 roku.

W 1946 r. władze komunistyczne zorganizowały referendum mające być wyrazem poparcia społeczeństwa dla nich. Postawiono w nim pytania: „1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?; 2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?; 3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?”. Władze nawoływały do głosowania „3 x TAK”. Tak też według oficjalnych wyników w zdecydowanej większości zagłosowało społeczeństwo. Przeczą temu jednak zachowane wyniki z lokali wyborczych. W komisji wyborczej w Krzywowólce spośród 1169 uprawnionych do głosowania zagłosowało aż 1062 osoby. Na pierwsze pytanie „za” głosowało 286 a „przeciw” 741 osób. Na drugie pytanie „za” głosowało 278 a „przeciw” 749 osób. Na trzecie pytanie „za” głosowało 386 a „przeciw” 641 osób [APL, WiN, sygn. 59].

Według Raportu o stratach we wsi w latach 1939–1944 z rąk okupantów niemieckich zginęła jedna osoba [Raport, 2022, t. 3]. Mieszkaniec Krzywowólki ppor. piechoty rez. Marian Józef Juszczuk, żołnierz SGO „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga, został zamordowany przez NKWD i spoczywa na cmentarzu katyńskim w Miednoje w Charkowie.