
Pawluki
start
Powiat: włodawski
Gmina: Hanna
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
Patrz hasło: Hanna.
Nazwa, przynależność administracyjna
Nazwa Pawluki jest dość trwała i nie ulegała większym modyfikacjom na przestrzeni dziejów. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Pawluky. Nazwa wsi pochodzi od nazwiska lub przydomka Pawluk i oznacza potomków tak określonej osoby.
Pawluki (pierwotnie jako część Dołhobród) położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Pawluki znalazły się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) w Galicji (zabór austriacki). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. Pawluki weszły w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 r., w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazły się one w powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżały w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowały się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należały do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W 1923 r. gminę Sławatycze, obejmującą większość dzisiejszej gminy Hanna, w tym i Pawluki, przeniesiono do powiatu włodawskiego. Później okupacyjne władze niemieckie 26 X 1939 r. zlikwidowały powiat włodawski, w wyniku czego gmina Sławatycze znowu znalazła się w powiecie bialskim. W 1944 r. powróciła ona do przywróconego powiatu włodawskiego w województwie lubelskim, chociaż 20 lipca 1944 r. Nikita Chruszczow proponował, aby powiat ten przyłączyć do ZSRR. W latach 1975–1998 Pawluki należały do województwa bialskopodlaskiego. Potem ponownie znalazły się w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977; Wawryniuk, 2012b, s. 10–11].
Gmina
Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Powstały gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Pawluki należały wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono do gminy Sławatycze [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Pawluki były gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1961 wchodziły w skład gromady Dołhobrody [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W latach 1961–1972 należały do gromady Hanna [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. Pawluki są sołectwem w gminie Hanna [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].
Mikrotoponimia
Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Pawluki są: Pod Górą i Siedliska [https://eteryt.stat.gov.pl/]. Na początku XX w. w źródłach pisanych pojawiają się nazwy uroczysk: Bereziny, Bołonie, Dejnekowo, Dołgija Rezy, Korniłowszczyna, Lebiediewo, Łużek, Podgirie, Pod Gorochy, Siełyska, Swientusowo, Zagrudocze i Żydowo [APL, ZTL, sygn. 79]. Na początku XXI w. odnotowano nazwy: Błota, Długie, Futor, Kasianowe, Koziniec, Osowce, Podgóra, Połosa, Popowa, Romanowe, Tysiń i Wygon [Olejnik, 2014].
Antroponimia
W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Byszuk, Łobacz, Pawluk, Pyszko i Wegiera [APL, ZTL, sygn. 79].
Archeologia o najdawniejszych dziejach
Pierwsze regularne badania powierzchniowe skoncentrowane na strefie przybrzeżnej Bugu na odcinku Włodawa – Kodeń prowadził w roku 1962 Jan Gurba z zespołem, lokalizując odosobnione stanowisko. Znaleziony tam fragmentu ceramiki odniesiono do końca epoki brązu – początku epoki żelaza (kultura łużycka) [Dąbrowska 1966, 190].
Kolejnych 16 stanowisk pochodzi z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1986 i 2002 w ramach AZP, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.
Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Szczególnie jedno stanowisko wyróżnia się wielofazowością. Z niewielkiej przestrzeni zebrano ceramikę neolityczną (kultura pucharów lejkowatych), z późnej epoki brązu (kultura łużycka), okresu wpływów rzymskich (kultura przeworska?) oraz okresu wczesnego średniowiecza (brak bliższego datowania). Podobny zakres chronologiczny prezentują materiały z pozostałych stanowisk, poszerzone o ceramikę z zakresu XIV-XV oraz XVI-XVII stulecia. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 68-90 i 69-90].
Pierwsza wzmianka o osadzie
Pawluki mają zapewne dawną metrykę, możliwe że XVI-wieczną, ale nazwa ta nie występowała samodzielnie Traktowano je raczej jako integralną część, czy przysiółek Dołhobród. Kolejne inwentarze dóbr dołhobrodzkich z XVII i XVIII w. zdają się potwierdzać ten fakt – w żadnym z nich Pawluki nie są wyodrębnione. Zmieniło się to około roku 1778, bowiem dopiero inwentarz z tego roku wymienia Pawluki jako osobną miejscowość, precyzując powinności jej nielicznych mieszkańców [AGAD, AWR, XXV, sygn. 800].
Właściciele i zarządcy
W 2 poł. XV w., dobra dołhobrodzkie, których częścią były także Pawluki, znajdowały się w prawdopodobnie w posiadaniu niejakiego Taluszka, pod koniec tego stulecia były własnością jego synów Jaczka i Michny Taluszkiewiczów. Jaczko miał pięciu synów, którzy podzielili między siebie m. in. dobra dołhobrodzkie. Najwięcej informacji mamy o jednym z nich – Tworianie Dremliku Taluszkiewiczu. Odmówił on udziału w wyprawie wojennej, zbiegł do Korony i „złodziejskim obyczajem” napadał na ziemie litewskie, m. in na działy swojego brata Olechny Taluszkiewicza. Za te wybryki Aleksander Jagiellończyk odebrał Dremlikowi jego części w Dołhobrodach i Hannie (a także Koroszczynie i Berezcach), nadając je Mikołajowi Jundziłłowiczowi [LM 5, nr 239; Pietkiewicz 2019, s. 12–14]. Wydaje się, że z czasem Dremlik powrócił do łask książęcych. W roku 1507 nie tylko odzyskał swoje dobra, ale odkupił także części Dołhobród i Hanny od swego brata Olechny [LM 8, nr 231; Pietkiewicz 2019, s. 13]. W drugiej i trzeciej dekadzie XVI wieku Dołhobrodami zainteresował się Michał Bohusz Bohowitynowicz, marszałek hospodarski, podskarbi ziemski, który zaczął skupywać lub brać w zastaw od Taluszkiewiczów poszczególne części Dołhobród i Hanny. W testamencie z roku 1529 zapisał te dobra swojej żonie Fedorze oraz córkom, choć poszczególni krewni Taluszkiewiczów występowali ze swoimi pretensjami jeszcze prze kilkadziesiąt lat [LM 29, nr 59; Pietkiewicz 2019, s. 17–21]. Z trzech córek Michała Bohusza, najstarsza Hanna poślubiła Stanisława Tęczyńskiego, późniejszego wojewodę krakowskiego, mężem najmłodszej Julianny (Uliana) (zm. ok. 1569) był Iwan Hornostaj, marszałek wielki litewski. Najbardziej skomplikowane perypetie małżeńskie miała średnia córka Michała Bohusza – Fedora (zm. ok. 1578), która wychodziła za mąż trzykrotnie: za Semena (Fryderyka) Prońskiego, Mikołaja Trzebuchowskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i Michała Działyńskiego, podkomorzego chełmińskiego. W roku 1564 siostry Fedora i Julianna dokonały działu, na mocy którego tej pierwszej przypadły: Jabłeczna, Kościeniewicze, połowy zamku i miasta Sławatycz i miasteczka Hanna. Druga z sióstr uzyskała Dołhobrody, połowę zamku i miasta Sławatycze i połowę miasteczka Hanna [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 175 p. 12, s. 77]. Z czasem do rywalizacji włączyła się Katarzyna z Tęczyńskich, córka Hanny, która scedowała wszystkie swoje prawa i pretensje do tych dóbr na męża – Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, wojewodę wileńskiego.
W latach 70. i 80. XVI w. dobra stały się przedmiotem licznych rodzinnych sporów i procesów, z których zwycięsko wyszli Aleksander Proński, syn Fedory z Bohowitynowiczów z pierwszego małżeństwa oraz wojewoda wileński Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, którzy podzielili się dobrami. Aleksander Proński ożenił się z Fedorą z Sanguszków, córką kniazia Romana, wdową po wojewodzie podlaskim Stanisławie Radzimińskim. Po śmierci Aleksandra Prońskiego (zm. 1595) wdowę po nim poślubił wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński, który z czasem przejął także prawa do części Prońskiego. Radziwiłł „Piorun” odsprzedał swoją część ciwunowi wileńskiemu Janowi Pacowi, od Paca zaś odkupił ją w roku 1599 wspomniany wyżej Andrzej Leszczyński [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 154 p. 1, s. 110–195]. W roku 1623 synowie Andrzeja dokonali działu, na mocy którego Rafał Leszczyński, wojewoda bełski otrzymał m.in. „połowicę wsi Dolobrody i folwark, sortes pewne miasteczek Anny i Sławatycz, wieś Oleszów” [AGAD, MK, sygn. 170, k. 563]. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego (zm. 1636) interesujące nas dobra przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletniości postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku.
Wspomniana przerwa to lata 1764–1767, kiedy to Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”, najpotężniejszy magnat Rzeczypospolitej 2 poł. XVIII w. za swój czynny sprzeciw wobec dokonanej przy pomocy wojsk rosyjskich elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, został pozbawiony urzędów, a jego dobra zasekwestrowano. Tymczasowy zarząd nad dobrami sławatyckimi przejęła komisja, na czele której stał biskup wileński Ignacy Massalski.

Książę Dominik Hieronim Radziwiłł (ordynat nieświeski i ołycki) zmarł w 1813 roku. Dobra sławatyckie, w tym i wieś Pawluki odziedziczyła po nim na mocy ukazu cara Aleksandra I wydanego w Chaumont w marcu 1814 r. jego kilkuletnia córka Stefania (1809–1832). W 1828 r. wyszła ona za mąż za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra (1831–1887) i Marię (1829–1897) żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich do 1867 roku. Potem ich jedyną właścicielką została Maria. Po jej śmierci na mocy spisanego w 1892 r. testamentu, zatwierdzonego 22 czerwcu 1898 r. dobra te przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli. One z kolei podzieliły dobra sławatyckie na kilka części (Pawluki weszły w skład dóbr „Folwark Dołhobrody”) i sprzedały je wszystkie razem 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu. Nowi nabywcy w kolejnych latach przeprowadzili wyprzedaż nabytych majątków [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400].
W związku z faktem, że dobra wchodziły w skład wielkiej własności ziemskiej ich właściciele nie mieszkali w nich, ani sami nimi nie zarządzali. Były one stale oddawane w zastaw lub dzierżawę. W 1824 r. folwark Lack posiadał jako zastaw Józef Grabowski.
Stosunki etniczne i wyznaniowe
Mieszkańcy wsi powstałej na przełomie XVIII i XIX w. byli wiernymi parafii greckokatolickiej w Dołhobrodach. W latach 60.–70. XIX stulecia sprzeciwiali się oni przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. Ostatecznie jednak w 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Część z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i związała się z religią prawosławną, część zaś potajemnie wyznawała katolicyzm. Znalazło to swoje odbicie po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego w państwie rosyjskim, gdy ponad połowa mieszkańców Pawluków przeszła na obrządek rzymskokatolicki. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 115 do 39 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941 i 942].
Po I wojnie światowej we wsi zdecydowaną większość stanowili już katolicy obrządku rzymskiego, należący do parafii rzymskokatolickiej w Dołhobrodach.
Gospodarka w dziejach
Zdecydowana większość mieszkańców Pawluków na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W pierwszej połowie XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Dołhobrody. Ze względu na położenie nad samym Bugiem, osada pełniła także funkcję przystani rzecznej (portu).
W pierwszej połowie XIX w. kilku gospodarzy w Pawlukach odrabiało powinności pańszczyźniane w oparciu o inwentarz spisany 23 kwietnia 1778 roku. Według niego włościanie mieli oddawać rocznie do dworu z każdej włóki ciągłej (pańszczyźnianej) [ok. 16,8 ha] na św. Marcina (11 listopada) 220 garnców owsa, 196 garnców żyta, 96 garnców chmielu, jedną gęś, jednego koguta, cztery kury, 20 jaj kurzych, cztery kopy grzybów, 8 sążni sieci niewodowej z nici kręconej. Do tego dochodziła pańszczyzna wynosząca tygodniowo z ćwierci włóki ciągłej – latem: po trzy dni męskie i żeńskie, a zimą dwa dni męskie i jeden żeński, zaś z jednej ósmej włóki dwa dni męskie i jeden żeński przez cały rok. Do tego dochodziło: 10 dni tzw. gwałtów (dwa do orania wiosną, dwa do koszenia łąk, dwa do żniwa, dwa do orania jesienią – które obowiązywały jedną osobę z domostwa, oraz dwa dni do zbierania zboża – które obowiązywały wszystkich dorosłych domowników, poza jedną osobą), stróża tygodniowa w dworze i folwarku (według kolejki), obowiązek wyrabiania talków z włókna dworskiego i udzielenia podwód (odliczany od pańszczyzny) [AGAD, AWR, XXV, sygn. 801].
W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 9 gospodarstw o zróżnicowanym areale, od 13 do 42 morgów ziemi, będących w posiadaniu 11 właścicieli. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano wspólne pastwisko o powierzchni ponad 52 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi z Pawluków otrzymali ponad 370 morgów oraz prawa serwitutowe do pastwiska dworskiego, połowu ryb w Bugu i serwitutu leśnego w lasach domaczewskich położonych za Bugiem, ale z prawem korzystania z niego tylko w okresie od października do marca. Właściciele uwłaszczonych gospodarstw mieli otrzymywać w miarę potrzeb drewno na: poprawę budynków mieszkalnych i gospodarczych, płoty, wozy, sanie oraz posusz na opał (26 wozów rocznie) i łuczynę na oświetlenie (jeden wóz). Serwituty leśne zostały uściślone zapisami z lat 1881 i 1884. Według nich każde z gospodarstw miało otrzymywać na naprawę budynków – jedną sosnę (15 łokci x 13 cali) co trzy lata, 20 osinowych łat co 15 lat; na ogrodzenia – jednokonny wóz dębowych kołków (3 łokcie x 3 cale), tj. 60 sztuk i dwa wozy jednokonne chrustu co 15 lat; na sanie – dwa graby na płozy, na wozy – jedną brzozę i dwa dęby na osie co 15 lat; na oświetlenie – jeden wóz karpiny rocznie [APL, ZTL, sygn. 79].
Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się też rzemiosłem. W 1814 r. młynarzami w Pawlukach byli: Olexa Pawluk i Artem Pojta [AGAD, AWR, XXV, sygn. 801].
Zabytki i miejsca pamięci
Ważne wydarzenia
O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Pawluk do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny północnej na początku XVIII w. i odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Jej okolice stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 sierpnia 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty, które tego samego dnia zostały przełamane. Następnego dnia Pawluki zostały spalone przez wycofujące się wojska rosyjskie a wielu jego mieszkańców udało się na uchodźstwo w głąb Rosji. Przełomowym wydarzeniem w dziejach Pawluk była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 roku.
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci