Lack

Patrz hasło: Hanna.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Lackie, czasami zapisywana jako Ladzkie. Forma Lack/Ladzk, przyjęła się dopiero w XIX w. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Lackie.

Nazwa pochodzi od przymiotnika lacki ‘polski’ [NMP, 2005, t. 6, k. 7].

Lack położony był na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie tereny przyszłej wsi należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Lack znalazł się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) w Galicji (zabór austriacki). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wszedł w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., miejscowość znalazła się w powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego się z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W 1923 r. gminę Sławatycze, obejmującą większość dzisiejszej gminy Hanna, przeniesiono do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. Okupacyjne władze niemieckie 26 października 1939 r. zlikwidowały powiat włodawski, w wyniku czego gmina Sławatycze znowu znalazła się w powiecie bialskim. W 1944 r. powróciła ona do przywróconego powiatu włodawskiego województwa lubelskiego, chociaż 20 lipca 1944 r. Nikita Chruszczow proponował, aby powiat przyłączyć do ZSRR. W latach 1975–1998 była częścią województwa bialskopodlaskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977; Wawryniuk, 2012b, s. 10–11].

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Powstały gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Lack należał wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Sławatycze [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Lack był gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1961 wchodził w skład gromady Dołhobrody [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Po jej likwidacji w latach 1961–1968 Lack należał do gromady Różanka [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84], a w latach 1968–1972 do gromady Hanna [DUWRNwL, 1968, nr 13, poz. 100–102]. Od 1973 r. Lack jest sołectwem w gminie Hanna [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częścią wsi Lack jest Obszar [https://eteryt.stat.gov.pl/].

Z połowy XVIII w. znane są nazwy ostępów leśnych: Ostrówek, Wołosadz [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 103]. Na początku XXI w. odnotowano nazwy: Dworskie, Huszcza, Koszarki, Ostriwok, Paszkiwska i Wilcza Jama/Wołcza Jama [Olejnik, 2014].

W inwentarzu z roku 1764 najczęściej pojawiają się nazwiska: Jezierski, Sołtan, Oleszuk, Zarychta, Plas, Huk, Skiba, Kozicki, Biszczuk, Semczuk, Grosiuk, Kuryluk, Wowczko, Gieyło, Basuk, Jaroszuk [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 59–61].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Baj, Bazyluk, Celej, Chwedko, Dejneka, Demczuk, Dydiuk, Giełło, Jasiński, Oleszczuk, Oleszko, Ozierski, Pawłowski, Plas, Rewa, Siemko, Skuba, Sokołowski, Sołtan, Struk, Wołczko i Żuk [APL, ZTL, sygn. 53].

W trakcie prowadzonych w roku 2002 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 20 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Znaczny odsetek materiałów określono ogólnikowo na pradzieje, kolejne na epokę brązu – wczesny okres epoki żelaza (kultura łużycka), następne na okres wpływów rzymskich (kultura przeworska) oraz najmłodsze na bliżej nie sprecyzowane fazy wczesnego średniowiecza i okresu nowożytnego. Z tym ostaniem związana jest lokalizacja miejsce dawnego folwarku z XVI-XVII stulecia. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 68-89].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1637 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 175 p12, s. 41].

W latach 70. i 80. XVI w. dobra do których zaliczał się Lack stały się przedmiotem licznych rodzinnych sporów i procesów, z których zwycięsko wyszli Aleksander Proński, syn Fedory z Bohowitynowiczów z pierwszego małżeństwa oraz wojewoda wileński Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, którzy podzielili się dobrami. Aleksander Proński ożenił się z Fedorą z Sanguszków, córką kniazia Romana, wdową po wojewodzie podlaskim Stanisławie Radzimińskim. Po śmierci Aleksandra Prońskiego (zm. 1595) wdowę po nim poślubił wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński, który z czasem przejął także prawa do części Prońskiego. Radziwiłł „Piorun” odsprzedał swoją część ciwunowi wileńskiemu Janowi Pacowi, od Paca zaś odkupił ją w roku 1599 wspomniany wyżej Andrzej Leszczyński [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 154 p. 1, s. 110–195]. W roku 1623 synowie Andrzeja dokonali działu, na mocy którego Rafał Leszczyński, wojewoda bełski otrzymał m.in. „połowicę wsi Dolobrody i folwark, sortes pewne miasteczek Anny i Sławatycz, wieś Oleszów” [AGAD, MK, sygn. 170, k. 563]. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego (zm. 1636) interesujące nas dobra przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletniości postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku.

Książę Dominik Hieronim Radziwiłł (ordynat nieświeski i ołycki) zmarł w 1813 roku. Dobra sławatyckie, w tym i wieś Lack, odziedziczyła po nim na mocy ukazu cara Aleksandra I wydanego w Chaumont w marcu 1814 r. jego kilkuletnia córka Stefania (1809–1832). W 1828 r. wyszła ona za mąż w Petersburgu za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra (1831–1887) i Marię (1829–1897), żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. do 1867 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich. Potem ich jedyną właścicielką została Maria. Po jej śmierci na mocy spisanego w 1892 r. testamentu, zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r. dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli. One z kolei podzieliły dobra sławatyckie na kilka części (wydzielono wówczas m.in. dobra „Folwark Lack”) i sprzedały je w całości 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu. Nowi nabywcy w kolejnych latach przeprowadzili wyprzedaż nabytych majątków [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400].

W roku 1764 odnotowano w Lacku 41 gospodarzy, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na około 200–250 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 66]. Według wykazu z 1827 r. w Lacku było 41 domów zamieszkanych przez 269 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 259]. Słownik Geograficzny informuje o 37 domach i 303 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 5, s. 58]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 58 budynkach zamieszkiwało 352 osób, które deklarowały wyznanie: prawosławne – 180, rzymskokatolickie – 171 i ewangelickie – jedna oraz narodowość polską – 351 i inną – jedna osoba [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 5]. W 1943 r. w czasie okupacji niemieckiej we wsi doliczono się 318 Ukraińców i 148 Polaków [APL, UOL, sygn. 139]. W marcu 1947 r. we wsi pozostawało m.in. 92 osób narodowości ukraińskiej, które nie wyjechały do ZSRR [APL OCh, Starostwo Powiatowe we Włodawie, sygn. 219]. W 1966 r. zarejestrowano tam 313 mieszkańców [Wawryniuk, 2012b, s. 89]. W 2021 r. w Lacku zameldowanych było 166 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Początkowo mieszkańcy Lacka byli prawosławni i należeli do parafii prawosławnej w Dołhobrodach powstałej przed 1586 rokiem. Zostali zmuszeni do przejścia na obrządek greckokatolicki w końcu XVII w., kiedy przez kilka lat należeli do parafii greckokatolickiej w Holeszowie [Buczyło, 2014, s. 239]. Potem należeli do parafii greckokatolickiej Podwyższenia Krzyża Świętego w Dołhobrodach ufundowanej w 1701 roku [AVAK, 1870, t. 3, 124]. W 1759 r. we wsi należącej do parafii greckokatolickiej w Dołhobrodach w 32 domach zamieszkiwało 69 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48].

W 1795 r. we wsi wybudowano należącą do parafii unickiej w Dołhobrodach filialną cerkiew pod wezwaniem św. Józafata Kuncewicza, w której znajdował się obraz Matki Boskiej Bolesnej.

Wierni z Lacka nie stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia większego oporu przeciwko przymusowemu przejściu na prawosławie. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego niewielu mieszkańców Lacka zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 366 do 331 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941 i 942]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość z nich w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR lub została wywieziona w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach. Ich liczba wzrosła dopiero od 1905 roku. Zdecydowanie dominować zaczęli dopiero po II wojnie światowej. W latach 1919–1978 należeli oni do parafii rzymskokatolickiej w Dołhobrodach. W 1978 r. erygowano parafię rzymskokatolicką Matki Boskiej Bolesnej w Lacku, do której należą wierni z Lacka, Konstantyna, Krasówki i części Zaświatycz.

Do II wojny światowej w Lacku zamieszkiwali też wyznawcy religii mojżeszowej.

Zdecydowana większość mieszkańców Lacka na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. We wsi istniał folwark o powierzchni ok. 800 morgów. Odrabiali w nim swoje powinności pańszczyźniane tylko włościanie z Lacka.

W 1764 r wieś liczyła prawie 9 włók gruntu. Poszczególni gospodarze posiadali 1/8 lub ¼ włóki. Z ćwierci włóki w lecie odrabiano trzy dni pańszczyzny męskiej i tyleż kobiecej, zaś w zimie po dni dwa. Z ośminy wymiar pańszczyzny w lecie wynosił dwa dni męskie i jeden kobiecy, zaś w zimie po jednym dniu. W ciągu roku poddani z Lacka zobowiązani byli także do dziewięciu dni tzw. gwałtów, w których mieli brać udział wszyscy członkowie danej rodziny zdolni do pracy, „zostawując tylko jednego rozumnego, dla ostrożności ognia” [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 67].

W 1814 r. we wsi było 40 dymów (gospodarstw), w tym 38 pańszczyźnianych, i po jednym chałupniczym i wolnym. Pierwszych 38, posiadających po jednej ósmej włóki ciągłej ziemi, odrabiało po dwa dni męskie i jeden dzień kobiecy tygodniowo przez cały rok. Do tego posiadali oni zwykle tyle samo ziemi czynszowej, a niektórzy jeszcze tzw. pustki. Jako ciekawostkę można podać, że hodowali oni wówczas, m.in.: 7 koni, 55 wołów, 45 krów i 100 owiec [AGAD, AWR, XXV, sygn. 2006/1].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 29 gospodarstw będących w posiadaniu 33 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało 24–26 morgów ziemi, w tym 15–17 morgów ziemi ornej. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano łąkę w Dołhobrodach (36 morgów), trzy wspólnotowe pastwiska o łącznej powierzchni prawie 157 morgów i wspólne nieużytki. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi z Lacka otrzymali ponad 914 morgów oraz prawa serwitutowe do pastwiska dworskiego i serwitutu leśnego w lasach domaczewskich położonych za Bugiem. Właściciele uwłaszczonych gospodarstw mieli otrzymywać w miarę potrzeb drewno na: poprawę budynków mieszkalnych i gospodarczych, płoty, wozy, sanie oraz posusz na opał (26 wozów rocznie) i łuczynę na oświetlenie (jeden wóz). Serwituty leśne zostały uściślone zapisami z lat 1881 i 1884. Według nich każde z gospodarstw miało otrzymywać na poprawę budynków – jedną sosnę (15 łokci x 13 cali) co trzy lata, 20 osinowych łat co 15 lat; na ogrodzenia – jednokonny wóz dębowych kołków (3 łokcie x 3 cale), tj. 60 sztuk i dwa wozy jednokonne chrustu co 15 lat; na sanie – dwa graby na płozy, na wozy – jedną brzozę i dwa dęby na osie również co 15 lat; na oświetlenie jeden wóz karpiny rocznie. W 1900 r. chłopi z Lacka zrezygnowali ze wszystkich swoich praw serwitutowych w zamian za ponad 100 dziesięcin ziemi. Wspólnoty uwłaszczeniowe zostały zaś podzielone w czasie scalenia gruntów w 1927 roku [APL, ZTL, sygn. 53].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się też rzemiosłem. W 1814 r. leśnikiem w Lacku był Maxym Bay [AGAD, AWR, XXV, sygn. 2006/1]. W roku 1764 odnotowano funkcjonowanie we wsi karczmy [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 65]. W roku 1764 roczny dochód z Lacka szacowano na 1247 zł i 27 groszy [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s 91].

Kościół Matki Bożej Bolesnej w Lacku – wybudowany w 1795 r. jako świątynia unicka, potem prawosławna, obecnie rzymskokatolicka. Budowla drewniana, konstrukcji zrębowej, oszalowana. Pierwotnie posiadała konstrukcję trójdzielną z wyraźnie wyodrębnionymi nawą, przedsionkiem i pomieszczeniem ołtarzowym. Ołtarz główny z XVIII w. z obrazem patronki świątyni. Dwa ołtarze boczne z pocz. XIX wieku.

15 VII 1842 r. olbrzymie gradobicie całkowicie zniszczyło plony w Lacku.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Lacka do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny Północnej na początku XVIII w. i odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na jej terenie nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 sierpnia 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Rożanka–Mosty, które tego samego dnia zostały przełamane. Następnego dnia Lack został spalony przez wycofujące się wojska rosyjskie a wielu jego mieszkańców udało się na uchodźstwo w głąb Rosji. Przełomowym wydarzeniem w dziejach Lacka była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W tych latach we wsi nastąpił rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi.