Kuzawka

Patrz hasło: Hanna.

K. Baj podaje informację, że Kuzawka pierwotnie nazywała się Dobrysza/Dobrosz [Kaźmiruk, Baj 2001, s. 77]. Nie jesteśmy w stanie zweryfikować tej informacji. Nazwa Kuzawka była raczej stabilna i nie podlegała większym modyfikacjom na przestrzeni dziejów. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Kuzawka. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Kuzawa, Kuzaw z sufiksem -ka, lub od nazwy kużawka powstałej w wyniku adideacji do ap. słowa kurz 'pył’, kurzawa 'zawierucha’ [NMP, 2003, t. 5, k. 508].

Kuzawka położona była na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jej tereny pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Kuzawka znalazła się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) w Galicji (zabór austriacki). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r. Kuzawka znalazła się w powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W 1923 r. gminę Sławatycze, obejmującą większość dzisiejszej gminy Hanna, w tym i Kuzawkę, przeniesiono do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. Okupacyjne władze niemieckie 26 X 1939 r. zlikwidowały powiat włodawski, w wyniku czego gmina Sławatycze znowu znalazła się w powiecie bialskim. W 1944 r. powróciła ona do przywróconego powiatu włodawskiego województwa lubelskiego, chociaż 20 lipca 1944 r. Nikita Chruszczow proponował, aby powiat przyłączyć do ZSRR. W latach 1975–1998 należała do województwa bialskopodlaskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977; Wawryniuk, 2012b, s. 10–11].

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Pojawiły się gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Kuzawka należała wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Sławatycze [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Kuzawka były gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1972 wchodziła w skład gromady Hanna [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. Kuzawka jest sołectwem w gminie Hanna [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częścią wsi Kuzawka są Porchuciny [https://eteryt.stat.gov.pl/]. Na początku XXI w. odnotowano nazwy: Dubyna, Grząskie, Harsowe, Łaszniewo, Na Wyhony, Pańskie, Parchociny, Szachownice i W Krynyci [Olejnik, 2014].

W roku 1679 w Kuzawce znajdujemy następujące nazwiska: Misik, Ulianiuk, Dejneka, Lesiuk, Ostapiuk, Tetiorka, Tarasiuk, Walandyk, Hryciuk, Krywdyk, Piskoryk, Staniec [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3781/1, s. 15–16]. W inwentarzu z roku 1764 najczęściej pojawiają się nazwiska: Lalka, Kiryczuk, Ostrowski, Ostapczuk, Kazimirczuk, Sarnacki, Trzeciak, Romaniuk, Struk, Jaszczuk, Hanusik, Tetiurka, Korniluk[AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s 73].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Baj, Dydiuk, Garola, Hondra, Ignatiuk, Kazimieruk, Kazimiruk, Kiryczuk, Korniluk, Kozaczuk, Lalko, Ledwig, Łobacz, Matczuk, Oleksiuk, Ostapczuk, Ostrowski, Pietraczuk, Romaniuk, Sarnacki, Semeniuk, Sobczuk, Sołowczuk, Swatczuk, Switczuk, Szmytki, Szymański, Teterko, Trybuchowicz, Trzeciak i Ulaniuk [APL, ZTL, sygn. 51].

Pierwsze regularne badania powierzchniowe, skoncentrowane w strefie przybrzeżnej Bugu na odcinku Włodawa – Kodeń, prowadził Jan Gurba z zespołem w roku 1962 lokalizując cztery stanowiska. Zebrane nieliczne zabytki krzemienne i ułamki glinianych z niewielkich powierzchni dowodzą eksploracji tych ziem w różnym czasie, bez możliwości określenia charakteru osadnictwa. Część z nich to pozostałości po bliżej nieokreślonym osadnictwie pradziejowym, wiek innych datowano na epokę brązu (kulturę trzciniecką), wczesną epokę żelaza (kultura łużycka), także bliżej nie sprecyzowaną fazę wczesnego średniowiecza [Dąbrowska 1966, 190; Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 55 – w obu tekstach: Kużawka; także Taras 1995, 181].

Kolejna prace o podobnym charakterze prowadzone w 1986 roku w ramach AZP ujawniły 8 stanowisk o nieznanym charakterze. Na podstawie zebranych zarówno wytworów krzemiennych, jak i pokawałkowanej ceramiki naczyniowej ich chronologia w zasadzie jest zbliżona z wynikami datowań wcześniej odkrytych materiałów, poza okresem wczesnohistorycznym, w ramach którego wyróżniono ceramikę fazy wczesnego (bliżej nieokreśloną) i późnego (XIV-XV w.) średniowiecza, z przesunięciem na okres nowożytny (XVI w.) [NID, AZP obszar 67-90].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1654 [AGAD, AWR, XXXIII, t. 111 p. 2, s. 83]. K. Baj podaje informację, że Kuzawka pierwotnie nazywała się Dobrysza/Dobrosz [Kaźmiruk, Baj, 2001, s. 77]. Nie jesteśmy w stanie zweryfikować tej informacji, ale pierwsza znana wzmianka o wsi Dobrosz, wymienionej razem z Dołhobrodami i Hanną pochodzi z roku 1531 [LM 17, nr 79].

W 2 poł. XV w., dobra dołhobrodzkie, których częścią była także Kuzawka, znajdowały się prawdopodobnie w posiadaniu niejakiego Taluszka, pod koniec tego stulecia były własnością jego synów Jaczka i Michny Taluszkiewiczów. Jaczko miał pięciu synów, którzy podzielili między siebie m. in. dobra dołhobrodzkie. Najwięcej informacji mamy o jednym z nich – Tworianie Dremliku Taluszkiewiczu. Odmówił on udziału w wyprawie wojennej, zbiegł do Korony i „złodziejskim obyczajem” napadał na ziemie litewskie, m. in na działy swojego brata Olechny Taluszkiewicza. Za te wybryki Aleksander Jagiellończyk odebrał Dremlikowi jego części w Dołhobrodach i Hannie (a także Koroszczynie i Berezcach), nadając je Mikołajowi Jundziłłowiczowi [LM 5, nr 239; Pietkiewicz 2019, s. 12–14]. Wydaje się, że z czasem Dremlik powrócił do łask książęcych. W roku 1507 nie tylko odzyskał swoje dobra, ale odkupił także części Dołhobród i Hanny od swego brata Olechny [LM 8, nr 231; Pietkiewicz 2019, s. 13]. W drugiej i trzeciej dekadzie XVI wieku Dołhobrodami zainteresował się Michał Bohusz Bohowitynowicz, marszałek hospodarski, podskarbi ziemski, który zaczął skupywać lub brać w zastaw od Taluszkiewiczów poszczególne części Dołhobrodów i Hanny. W testamencie z roku 1529 zapisał te dobra swojej żonie Fedorze oraz córkom, choć poszczególni krewni Taluszkiewiczów występowali ze swoimi pretensjami jeszcze prze kilkadziesiąt lat [LM 29, nr 59; Pietkiewicz 2019, s. 17–21]. Z trzech córek Michała Bohusza, najstarsza Hanna poślubiła Stanisława Tęczyńskiego, późniejszego wojewodę krakowskiego, mężem najmłodszej Julianny (Uliana) (zm. ok. 1569) był Iwan Hornostaj, marszałek wielki litewski. Najbardziej skomplikowane perypetie małżeńskie miała średnia córka Michała Bohusza – Fedora (zm. ok. 1578), która wychodziła za mąż trzykrotnie: za Semena (Fryderyka) Prońskiego, Mikołaja Trzebuchowskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i Michała Działyńskiego, podkomorzego chełmińskiego. W roku 1564 siostry Fedora i Julianna dokonały działu, na mocy którego tej pierwszej przypadły: Jabłeczna, Kościeniewicze, po połowach zamku i miasta Sławatycz i miasteczka Hanna. Druga z sióstr uzyskała Dołhobrody, połowę zamku i miasta Sławatycze i połowę miasteczka Hanna [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 175 p. 12, s. 77]. Z czasem do rywalizacji włączyła się Katarzyna z Tęczyńskich, córka Hanny, która scedowała wszystkie swoje prawa i pretensje do tych dóbr na męża – Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, wojewodę wileńskiego.

W latach 70. i 80. XVI w. interesujące na dobra stały się przedmiotem licznych rodzinnych sporów i procesów, z których zwycięsko wyszli Aleksander Proński, syn Fedory z Bohowitynowiczów z pierwszego małżeństwa oraz wojewoda wileński Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, którzy podzielili się dobrami. Aleksander Proński ożenił się z Fedorą z Sanguszków, córką kniazia Romana, wdową po wojewodzie podlaskim Stanisławie Radzimińskim. Po śmierci Aleksandra Prońskiego (zm. 1595) wdowę po nim poślubił wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński, który z czasem przejął także prawa do części Prońskiego. Radziwiłł „Piorun” odsprzedał swoją część ciwunowi wileńskiemu Janowi Pacowi, od Paca zaś odkupił ją w roku 1599 wspomniany wyżej Andrzej Leszczyński [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 154 p. 1, s. 110–195]. W roku 1623 synowie Andrzeja dokonali działu, na mocy którego Rafał Leszczyński, wojewoda bełski otrzymał m.in. „połowicę wsi Dolobrody i folwark, sortes pewne miasteczek Anny i Sławatycz, wieś Oleszów” [AGAD, MK, sygn. 170, k. 563]. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego (zm. 1636) dobra przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletniości postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku.

Książę Dominik Hieronim Radziwiłł (ordynat nieświeski i ołycki) zmarł w 1813 roku. Dobra sławatyckie, w tym i wieś Kuzawkę odziedziczyła po nim na mocy ukazu cara Aleksandra I wydanego w Chaumont w marcu 1814 r. jego kilkuletnia córka Stefania (1809–1832). W 1828 r. wyszła ona za mąż w Petersburgu za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra (1831–1887) i Marię (1829–1897), żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. do 1867 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich. Potem ich jedyną właścicielką została Maria. Po jej śmierci, na mocy spisanego w 1892 r. testamentu, zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r. dobra te przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli. One z kolei podzieliły dobra sławatyckie na kilka części (wydzielono wówczas m.in. dobra „Folwark Kuzawka”, w skład których weszły również wsie Hanna, Janówka, Sajówka i Miasto Sławatycze) i sprzedały je razem 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu. Nowi nabywcy w kolejnych latach przeprowadzili wyprzedaż nabytych majątków [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400].

Inwentarz z roku 1679 wymienia w Kuzawce 47 gospodarzy, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na ok. 240–280 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3781/1, s. 15–16]. W roku 1764 odnotowano 40 gospodarzy, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na około 200–240 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 73]. Według wykazu z 1827 r. w Kuzawce znajdowało się 49 domów zamieszkanych przez 337 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 257]. Słownik Geograficzny informuje o 65 domach i 491 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 5, s. 7]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 74 budynkach zamieszkiwało 405 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 243, prawosławne – 161 i ewangelickie – jedna oraz narodowość polską – 386 i inną – 19 osób [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 5]. W marcu 1947 r. w Kuzawce pozostawało m.in. 115 osób narodowości ukraińskiej, które nie wyjechały do ZSRR [APL OCh, Starostwo Powiatowe we Włodawie, sygn. 219]. W 1966 r. zarejestrowano tam 484 osób [Wawryniuk, 2012b, s. 83]. W 2021 r. w Kuzawce zameldowanych było 215 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Początkowo mieszkańcy Kuzawki byli prawosławni i należeli do parafii prawosławnej w Hannie powstałej przed 1586 rokiem. Zostali zmuszeni do przejścia na obrządek greckokatolicki pod koniec XVII wieku [Buczyło, 2014, s. 239]. Od 1750 r. Kuzawka należała do ufundowanej wówczas przez Hieronima Floriana Radziwiłła parafii greckokatolickiej pw. Apostołów Piotra i Pawła w Hannie. W 1759 r. w Kuzawce w 40 domach zamieszkiwało 145 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat).

Wierni z tej wsi w latach 60.–70. XIX stulecia występowali przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. Ostatecznie w 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Część z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i związała się z religią prawosławną, część zaś potajemnie wyznawała katolicyzm. Znalazło to swoje odbicie po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego w państwie rosyjskim, gdy prawie połowa mieszkańców Kuzawki przeszła na obrządek rzymskokatolicki. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 445 do 270 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941 i 942]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR lub została wywieziona w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach. Ich liczba wzrosła dopiero od 1905 roku. Zdecydowanie dominować zaczęli po II wojnie światowej. Obecnie należą oni do parafii rzymskokatolickiej pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Hannie.

Do II wojny światowej w Kuzawce zamieszkiwali też nieliczni wyznawcy religii mojżeszowej i luteranie.

Zdecydowana większość mieszkańców Kuzawki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. We wsi istniał folwark o powierzchni ok. 1200 morgów. W roku 1764 roczny dochód z Kuzawki szacowano na 439 zł i 11 groszy [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s 91].

Odrabiali w nim swoje powinności pańszczyźniane włościanie z miasta Sławatycze oraz wsi Kuzawka, Hanna, Janówka, a później i Sajówka. Chłopi z Kuzawki odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w oparciu o inwentarz spisany 23 kwietnia 1778 roku. Według niego włościanie mieli oddawać rocznie do dworu z każdej włóki ciągłej (pańszczyźnianej) [ok. 16,8 ha] na św. Marcina (11 listopada) 220 garnców owsa, 196 garnców żyta, 96 garnców chmielu, jedną gęś, jednego koguta, cztery kury, 20 jaj kurzych, cztery kopy grzybów, osiem sążni sieci niewodowej z nici kręconej. Do tego dochodziła pańszczyzna wynosząca tygodniowo z ćwierci włóki ciągłej – latem: po trzy dni męskie i żeńskie, a zimą dwa dni męskie i jeden żeński, zaś z jednej ósmej włóki dwa dni męskie i jeden żeński przez cały rok. Do tego dochodziło: 10 dni tzw. gwałtów (dwa do orania wiosną, dwa do koszenia łąk, dwa do żniwa, dwa do orania jesienią – które obowiązywały jedną osobę z domostwa oraz dwa dni do zbierania zboża – które obowiązywały wszystkich dorosłych, poza jedną osobą z domu), stróża tygodniowa w dworze i folwarku (według kolejki), obowiązek wyrabiania talków z włókna dworskiego i udzielenia podwód (odliczany od pańszczyzny) [AGAD, AWR, XXV, sygn. 800].

W 1814 r. we wsi było 47 dymów (gospodarstw), w tym 34 pańszczyźnianych, osiem czynszowych, cztery chałupniczych i jeden wolny. Pierwszych 34 posiadających po jednej ósmej włóki ciągłej ziemi odrabiało po dwa dni męskie i jeden dzień kobiecy pańszczyzny tygodniowo przez cały rok. Do tego posiadali oni zwykle tyle samo ziemi czynszowej, a niektórzy jeszcze tzw. pustki. Jako ciekawostkę można podać, że hodowali oni wówczas, m.in.: 8 koni, 28 wołów, 46 krów i 205 owiec [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1992/1].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 51 gospodarstw będących w posiadaniu 66 właścicieli. Większość gospodarstw otrzymała 27–29 morgów ziemi, w tym 20–21 morgów ziemi ornej. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano pastwiska i nieużytki. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali łącznie ponad 1574 morgów oraz prawa serwitutowe do pastwiska dworskiego, łowienia ryb w Bugu i serwitutu leśnego w lasach domaczewskich położonych za Bugiem. Właściciele 38 gospodarstw mieli otrzymywać w miarę potrzeb drewno na: poprawę budynków mieszkalnych i gospodarczych, płoty, wozy, sanie oraz posusz na opał (26 wozów rocznie) i łuczynę na oświetlenie (jeden wóz). Serwituty leśne zostały doprecyzowane zapisami z lat 1881 i 1884. Według nich każde z gospodarstw miało otrzymywać na poprawę budynków – jedną sosnę (15 łokci x 13 cali) co trzy lata, 20 osinowych łat co 15 lat; na ogrodzenia – jednokonny wóz dębowych kołków (3 łokcie x 3 cale), tj. 60 sztuk i dwa wozy jednokonne chrustu co 15 lat; na sanie – dwa graby na płozy; na wozy – jedną brzozę i dwa dęby na osie co 15 lat; na oświetlenie – jeden wóz karpiny rocznie. W 1882 r. chłopi z Kuzawki zrezygnowali z praw do serwitutów pastwiskowego i leśnego w zamian za ponad 134 morgów ziemi [APL, ZTL, sygn. 51].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich, albo też trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się rzemiosłem. W roku 1764 w Kuzawce odnotowano istnienie niewielkiej „karczemki”, potrzebującej pilnej reparacji oraz nowego i w pełni wyposażonego młyna pływającego na Bugu [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 72]. W 1814 r. w Kuzawce rybakami byli: Demian Pawlik, Andrzej Sarnacki i Paweł Sarnacki; tkaczami: Stepan Deyneka, Karol Kotowski, Iwan Ostapczuk, Harasim Ostrowski i Petro Ostrowski a młynarzami: Iwan Romaniuk i Mikita Strug [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1992/1]. W latach 20. XX w. w miejscowości pracował kowal J. Łukaszewicz oraz młyn wiatrak J. Radkiewicza [KAP, 1928, s. 608].

We wsi znajdują się obok siebie dwie tablice upamiętniające miejsce skąd Tadeusz Kościuszko wyruszył w 1767 r. w drogę do Ameryki.

„Tadeuszowi Kościuszce. Społeczeństwo Kuzawki. 1767–1973”;

„To tu zatkwiona jest kotwica

Naszych wspomnień, blaski naszej

Chwały i nadziei. Tą wierną rzeką

Bugiem rozpoczął swą podróż do

Stanów Zjednoczonych Ameryki

Nasz bohater, duma narodowa

Tadeusz Bonawentura

Kościuszko

Kuzawka użyczyła Jemu

Bezpiecznej galary

Społeczeństwo Kuzawki. Kresowe Bractwo Kurkowe – Terespol. 2012”.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Kuzawki do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny Północnej na początku XVIII w. i odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Jej okolice stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach był tu wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 sierpnia 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty, które tego samego dnia zostały przełamane. Nazajutrz wieś została spalona przez wycofujące się wojska rosyjskie a większość jej mieszkańców udała się na uchodźstwo w głąb Rosji, np. Adam Ignatiuk i Konrad Patejuk znaleźli się w guberni tambowskiej [AAN, CKO, sygn. 334]. Przełomowym wydarzeniem w dziejach Kuzawki była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 roku. W tych latach we wsi nastąpił rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi.