Dołhobrody

Patrz hasło: Hanna.

Nazwa miejscowości w brzmieniu Dołhobrody jest dość trwała i stabilna, czasem zapisywano ją jako Dolobrody. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Dolhobrody i Bajy.

Nazwa pochodzi z języka białoruskiego dołhi ’długi’ + -bród, w formie mnogiej [NMP, 1997, t. 2, k. 395]. Według przekazów lokalnych nazwa wsi pochodzi od: bród mnichów, którzy mieli osiedlić się na tych terenach, brodów na pobliskiej rzece Bug, „dębowego grodu”, na co wskazuje gwarowa postać jednego z lokalnych wariantów nazwy miejscowości „Dubuhrody”. Ostatnia teoria na temat nazwy wsi wywodzi ją od rodzaju budulca użytego przy budowie domów: Dubohrody, Dubohrudy – grądy [Kaźmiruk, Baj, 2001, s. 75].

Dołhobrody położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Dołhobrody znalazły się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) w Galicji (zabór austriacki). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. miejscowość weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W 1923 r. gminę Sławatycze, obejmującą większość dzisiejszej gminy Hanna, przeniesiono do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. Okupacyjne władze niemieckie 26 października 1939 r. zlikwidowały powiat włodawski, w wyniku czego gmina Sławatycze znowu znalazła się w powiecie bialskim. W 1944 r. powróciła ona do przywróconego powiatu włodawskiego województwa lubelskiego, chociaż 20 lipca 1944 r. Nikita Chruszczow proponował, aby powiat przyłączyć do ZSRR. W latach 1975–1998 znajdowała się w województwie bialskopodlaskim. Potem ponownie znalazła się w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977; Wawryniuk, 2012b, s. 10–11].

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Powstały gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Dołhobrody należały wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Sławatycze [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Dołhobrody były gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1961 wchodziły w skład gromady Dołhobrody [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W latach 1961–1972 należały do gromady Hanna [DUWRNwL, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. Dołhobrody są sołectwem w gminie Hanna [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Dołhobrody są: Baje, Lipinki, Łydyny, Patochy, Rzywuchy, Szydłów Kąt, Wydumka, Zadolinie i Zagrudocze [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W roku 1735 odnotowano nazwy „obszarów dworskich”: Podberezynnie, Zarudocze, Dowhina, Za Mostem, Mużyłowskie. Podano także nazwy łąk dworskich: Połosa, Tesin, Zosimowska, Łużek, Ostaszowska, Sieliszcza, Szewkowska [AGAD, AWR, XXV, sygn. 798, k. 4–4v]. W 1759 r. odnotowano następujące nazwy miejscowe: Babin, Chomutyszcze, Cerekwisko, Dobrytowska, Kotły, Kowalisko, Kraselów, Suchaja, Welika, Za Rudką i Zaświatycze [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48]. Inwentarz z roku 1764 odnotował nazwy ostępów leśnych: Kozieniec, Humniska, Turuwchrud [sic!], Osowiec [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 103]. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące uroczyska: Baje, Bołonie, Borek Wyszczetnyj, Briuchowo, Bużysko, Chomutysko, Chwora, Kotły, Kozieniec, Krynockie, Lipinki, Lipińskie, Łużek, Łydyny, Mieżiński, Milna, Ogniszcza, Osówiec, Panasowski Wygon, Patochy, Peredsilije, Pisarewska, Podgorodje, Podworenije, Poteczki, Pulko, Pustynia, Rewuchi, Ryski, Rzewuski Wygon, Sajewskie, Szyłow Kut, Tesniwne, Tułyna, Wołcze Kuty, Wydumiec, Za Grudom, Zadolenski Wygon, Zagrudocze, Zamieszki i Zaświatycze [APL, ZTL, sygn. 19]. Na początku XXI w. odnotowano nazwy: Błonie, Borek, Borysiukowa Jama, Koziniec, Zahrudocze [Olejnik, 2014].

Najwcześniej odnotowane nazwiska (czasem tylko imiona) mieszkańców Dołhobród pochodzą z roku 1585. Wymienić wśród nich można: Hawryło, Cziwon, Dorosz, Oleksiej, Hacz, Micz Bortnik, Zosim, Pron Podepreyko, Maczko, Michno, Nikon, Andrzej Hajduk, Andrzej Pukała, Waśko Wołownik, Marcin Piskun, wdowa Sienczycha [AGAD, AWR, XXV, sygn. 796, k. 4v–5]. W inwentarzu z roku 1764 najczęściej pojawiają się nazwiska: Matczuk, Panasiuk, Rewa, Rewuk, Pałyczuk, Jaszczuk, Wowczko, Wegiera, Zdaniuk, Kobełka, Kolada, Łobacz, Kuc, Kondratiuk, Sokołowski, Kociuba, Zanko, Krawczuk, Wawryniuk, Hilczuk, Baj, Pawluk, Polesiuk, Nowak, Pastuszuk, Gieyto, Puyta, Czyż, Oleszko [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 59–61].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Baj, Błysiuk, Błyskosz, Borodej, Buława, Czuryłowicz, Czyż, Dejneka, Demianiuk, Gejło, Gierliński, Gontaruk, Gupacz, Ignatiuk, Jakimowicz, Jakubiuk, Jaroszewicz, Kazimiruk, Kociuba, Kondratiuk, Kowalczuk, Kozieł, Krawczuk, Kuć, Kuriec, Kuziomka, Lewandowicz, Łobacz, Marcecha, Matczuk, Matuszuk, Mikołajczuk, Mitczuk, Nowaczuk, Nowak, Oleszko, Olichwiruk, Paluk, Panasiuk, Pastuszuk, Patejuk, Pawluczuk, Połynka, Potejuk, Potosiuk, Pujta, Rewa, Sacharuk, Sokołowski, Sołowczuk, Sołtan, Stelmaszuk, Szawuła, Szmyt, Trochimiuk, Waszczuk, Wegiera, Zań i Żdan [APL, ZTL, sygn. 39].

Bliżej nieznane materiały krzemienne i ceramiczne uznane za neolityczne zebrane z wydmy w nieznanych okolicznościach i czasie, zdeponowano w Państwowym Muzeum Archeologicznym [Nosek 1957, 184]. Pierwsze regularne badania powierzchniowe skoncentrowane na strefie przybrzeżnej Bugu na odcinku Włodawa – Kodeń, prowadził Jan Gurba z zespołem w roku 1962 lokalizując dwa stanowiska. Zebrane nieliczne ułamki glinianych naczyń powiązano z wczesną epoką brązu (kultura trzciniecka), okresem wpływów rzymskich (brak afiliacji kulturowej) i z bliżej niesprecyzowaną fazą średniowiecza. Z podobnego zakresu pradziejowego pochodzi ceramika zebrana na wydmie zlokalizowanej na wschód od zabudowań wsi – stanowisko określone jako Bajek Dołhobrodów [Dąbrowska 1966, 188; Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 47 /tam: Baje/, 49; także Taras 1995, 180].

Prowadzone w roku 1986 systematyczne badania powierzchniowe w ramach akcji AZP, umożliwiły łącznie ze stanowiskami archiwalnymi zinwentaryzowanie 11 stanowisk, głównie śladowych, z których poza dominująca pokawałkowaną ceramikę naczyniową, zebrano również zabytki krzemienne. W zasadzie potwierdziły znaną już z wcześniejszych badań sekwencję chronologiczną z zakresu epoki brązu – wczesnej epoki żelaza (kultury: trzciniecka, łużycka), przełomu er (kultura przeworska), okresu historycznego (XII-XIII w. oraz XV-XVI w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 68-90].

Kolejnymi zabytkami są luźne znaleziska dwóch toporów kamiennych uzyskane w nieznanych okolicznościach. Pierwszy należy łączyć z ludnością pasterską późnego neolitu (kultura ceramiki sznurowej) lub wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka), kolejny prawdopodobnie pozostawiła rolnicza społeczność żyjąca pod koniec epoki brąz – na początku epoki żelaza (kultura łużycka). Z sygnalizowaną powyżej ceramiką wczesnej epoki brązu bez wątpienia należy synchronizować znaleziony krzemienny fragment noża sierpowatego [Bienia 2000, ryc. 8].

Ponadto w zbiorach Muzeum Narodowego w Lublinie (1454/A/ML) znajduje się przypadkowo znaleziona siekiera kamienna o nieokreślonej chronologii.

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1500 [ML 5, nr 239].

W 2 poł. XV w., dobra dołhobrodzkie znajdowały się w prawdopodobnie w posiadaniu niejakiego Taluszka, pod koniec tego stulecia były własnością jego synów Jaczka i Michny Taluszkiewiczów. Jaczko miał pięciu synów, którzy podzielili między siebie m. in. właśnie dobra dołhobrodzkie. Najwięcej informacji mamy o jednym z nich – Tworianie Dremliku Taluszkiewiczu. Odmówił on udziału w wyprawie wojennej, zbiegł do Korony i „złodziejskim obyczajem” napadał na ziemie litewskie, m. in na działy swojego brata Olechny Taluszkiewicza. Za te wybryki Aleksander Jagiellończyk odebrał Dremlikowi jego części w Dołhobrodach i Hannie (a także Koroszczynie i Berezcach), nadając je Mikołajowi Jundziłłowiczowi [LM 5, nr 239; Pietkiewicz 2019, s. 12–14]. Wydaje się, że z czasem Dremlik powrócił do łask książęcych. W roku 1507 nie tylko odzyskał swoje dobra, ale odkupił także części Dołhobród i Hanny od swego brata Olechny [LM 8, nr 231; Pietkiewicz 2019, s. 13]. W drugiej i trzeciej dekadzie XVI wieku Dołhobrodami zainteresował się Michał Bohusz Bohowitynowicz, marszałek hospodarski, podskarbi ziemski, który zaczął skupywać lub brać w zastaw od Taluszkiewiczów poszczególne części Dołhobród i Hanny. W testamencie z roku 1529 zapisał te dobra swojej żonie Fedorze oraz córkom, choć poszczególni krewni Taluszkiewiczów występowali ze swoimi pretensjami jeszcze prze kilkadziesiąt lat [LM 29, nr 59; Pietkiewicz 2019, s. 17–21]. Z trzech córek Michała Bohusza, najstarsza Hanna poślubiła Stanisława Tęczyńskiego, późniejszego wojewodę krakowskiego, mężem najmłodszej Julianny (Uliana) (zm. ok. 1569) był Iwan Hornostaj, marszałek wielki litewski. Najbardziej skomplikowane perypetie małżeńskie miała średnia córka Michała Bohusza – Fedora (zm. ok. 1578), która wychodziła za mąż trzykrotnie: za Semena (Fryderyka) Prońskiego, Mikołaja Trzebuchowskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i Michała Działyńskiego, podkomorzego chełmińskiego. W roku 1564 siostry Fedora i Julianna dokonały działu, na mocy którego tej pierwszej przypadły: Jabłeczna, Kościeniewicze, połowa zamku i miasta Sławatycz i połowa miasteczka Hanna. Druga z sióstr uzyskała Dołhobrody, połowę zamku i miasta Sławatycze i połowę miasteczka Hanna [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 175 p. 12, s. 77]. Z czasem do rywalizacji włączyła się Katarzyna z Tęczyńskich, córka Hanny, która scedowała wszystkie swoje prawa i pretensje do tych dóbr na męża – Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, wojewodę wileńskiego.

W latach 70. i 80. XVI w. interesujące nas dobra stały się przedmiotem licznych rodzinnych sporów i procesów, z których zwycięsko wyszli Aleksander Proński, syn Fedory z Bohowitynowiczów z pierwszego małżeństwa oraz wojewoda wileński Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, którzy podzielili się dobrami. Aleksander Proński ożenił się z Fedorą z Sanguszków, córką kniazia Romana, wdową po wojewodzie podlaskim Stanisławie Radzimińskim. Po śmierci Aleksandra Prońskiego (zm. 1595) wdowę po nim poślubił wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński, który z czasem przejął także prawa do części Prońskiego. Radziwiłł „Piorun” odsprzedał swoją część ciwunowi wileńskiemu Janowi Pacowi, od Paca zaś odkupił ją w roku 1599 wspomniany wyżej Andrzej Leszczyński [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 154 p. 1, s. 110–195]. W roku 1623 synowie Andrzeja dokonali działu, na mocy którego Rafał Leszczyński, wojewoda bełski otrzymał m.in. „połowicę wsi Dolobrody i folwark, sortes pewne miasteczek Anny i Sławatycz, wieś Oleszów” [AGAD, MK, sygn. 170, k. 563]. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego (zm. 1636) interesujące nas dobra przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową omawianych dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletniości postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie Dołhobród Radziwiłłowie weszli dopiero w roku 1699 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku.

Wspomniana przerwa to lata 1764–1767, kiedy to Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”, najpotężniejszy magnat Rzeczypospolitej 2 poł. XVIII w. za swój czynny sprzeciw wobec dokonanej przy pomocy wojsk rosyjskich elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, został pozbawiony urzędów, a jego dobra zasekwestrowano. Tymczasowy zarząd nad dobrami sławatyckimi przejęła komisja, na czele której stał biskup wileński Ignacy Massalski.

Książę Dominik Hieronim Radziwiłł (ordynat nieświeski i ołycki) zm. w 1813 roku. Dobra sławatyckie, w tym i wieś Dańce odziedziczyła po nim na mocy ukazu cara Aleksandra I wydanego w Chaumont w marcu 1814 r. jego kilkuletnia córka Stefania (1809–1832). W 1828 r. wyszła ona za mąż w Petersburgu za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra (1831–1887) i Marię (1829–1897), żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. do 1867 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich. Potem ich jedyną właścicielką została Maria. Po jej śmierci na mocy spisanego w 1892 r. testamentu, zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r., dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli. One z kolei podzieliły dobra sławatyckie na kilka części (wydzielono między innymi dobra „Folwark Dołhobrody” obejmujący poza samą wsią też Pawluki i Baje) i sprzedały je razem 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu. Nowi nabywcy w kolejnych latach przeprowadzili wyprzedaż nabytych majątków [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400]. Już w 1902 r. sprzedano 9 dziesięcin (Księga hipoteczna: Dołhobrody A).

W związku z faktem, że dobra wchodziły w skład wielkiej własności ziemskiej ich właściciele nie mieszkali w nich, ani sami nimi nie zarządzali. Były one oddawane w dzierżawę lub zastaw. Na przykład roku 1656 Dołhobrody dzierżawił Cyprian Brzostowski, referendarz W. Ks. Lit., w latach 1735–1736 dzierżawcą był Antoni Siła-Nowicki, skarbnik chełmski.

Po uwłaszczeniu w 1864 r. chłopi stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

W roku 1585 w Dołhobrodach odnotowano 29 gospodarzy i pięciu „ogrodników”. Na tej podstawie liczbę mieszkańców można szacować na ok. 160–200 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 796, k. 4v–5]. W inwentarzu z roku 1735 wymieniono 59 dymów, z których 20 zamieszkiwali „ubodzy, co tylko w chałupach siedzą” [AGAD, AWR, XXV, sygn. 798, k. 7–8v]. W roku 1764 odnotowano 74 gospodarzy i 8 komorników, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na około 400–480 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 59–61]. Według wykazu z 1827 r. w Dołhobrodach było 112 domów zamieszkiwanych przez 406 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 104]. Słownik Geograficzny informuje o 136 domach i 1053 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 2, s. 106]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi (razem w wydzielonymi wówczas koloniami: Boj [Baje], Łydyny i Patochy) w 230 budynkach zamieszkiwało 1279 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 784, prawosławne – 438, mojżeszowe – 44 i ewangelickie – jedna oraz narodowość polską – 1086, rusińską – 108, żydowską – trzy i inną – jedna osoba [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 4–5]. W 1943 r. w czasie okupacji niemieckiej we wsi doliczono się 729 Polaków i 121 Ukraińców [APL, UOL, sygn. 139]. W marcu 1947 r. we wsi pozostawało m.in. 69 osób narodowości ukraińskiej, które nie wyjechały do ZSRR [APL OCh, Starostwo Powiatowe we Włodawie, sygn. 219]. W 1966 r. zarejestrowano tam 874 mieszkańców [Wawryniuk, 2012b, s. 29]. W 2021 r. w Dołhobrodach zameldowanych było 487 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Początkowo mieszkańcy Dołhobród byli prawosławni i należeli do parafii prawosławnej w Dołhobrodach powstałej przed 1586 rokiem. Zostali zmuszeni do przejścia na obrządek greckokatolicki w końcu XVII w., kiedy przez kilka lat należeli do parafii greckokatolickiej w Holeszowie [Buczyło, 2014, s. 239]. Parafię greckokatolicką Podwyższenia Krzyża Świętego w Dołhobrodach ufundowano w 1701 roku [AVAK, 1870, t. 3, 124]. W jej skład oprócz samych Dołhobród weszła wieś Lack. W 1759 r. w Dołhobrodach w 69 domach zamieszkiwało 302 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48].

Proboszczami parafii greckokatolickiej i prawosławnej w Dołhobrodach byli m.in. księża: Michał Czuryłowicz (1701–?), Urban Czuryłowicz (1726), Marcin Snitko (1744–po 1759), Justyn Halicki (1815–1820), Daniel Halicki (1820–1848), Leon Horoszewicz (1850–1874 – wydalony z parafii za opór wobec prawosławia) i Tymoteusz Wasilczyszyn (1874–1879) – przeszedł na prawosławie), Władimir Zatkalik (1879–1914) i Nikołaj Papieta (1914–1915) [AVAK, t. 3, s. 124; APL, CHKGK, sygn. 101; Sęczyk, 2022, s. 716–717].

Wierni z Dołhobród w latach 60.–70. XIX stulecia stanowili lokalne centrum oporu przeciwko przymusowemu przejściu z unii na prawosławie. Ostatecznie jednak w 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Część z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i związała się z tą religią, wielu jednak potajemnie wyznawało katolicyzm.

Wieś była wielokrotnie potajemnie odwiedzana przez misjonarzy rzymskokatolickich, którzy umacniali wiernych w dokonanym przez nich wyborze religijnym [Kaźmiruk, Baj, 2001, s. 21–22]. Znalazło to swoje odbicie po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na odchodzenie od prawosławia w państwie rosyjskim, gdy ponad połowa mieszkańców Dołhobród przeszła na obrządek rzymskokatolicki. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 1152 do 494 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941 i 942]. Od tego czasu we wsi współistniały dwie społeczności katolicka i prawosławna. Dowodem na wielowyznaniowość mieszkańców Dołhobrodów i okolic są dane z 1914 r., według których na terenie parafii prawosławnej w Dołhobrodach (obejmującej Dołhobrody, Lack i Pawluki) mieszkało 1026 prawosławnych, 779 rzymskich katolików i 26 wyznawców religii mojżeszowej) [APL, RGL, KV, sygn. 949]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość z nich dobrowolnie lub pod przymusem wyjechała do ZSRR w latach 1944–1946; część została wywieziona w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane w 1947 roku.

W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach. Ich liczba wzrosła znacznie dopiero od 1905 roku. W 1918 r. katolicy przejęli dawną cerkiew greckokatolicką (prawosławną) i zamienili ją na kościół rzymskokatolicki a w 1919 r. erygowano parafię Podwyższenia Krzyża Świętego w Dołhobrodach. W latach 1927–1930 wybudowano nowy murowany kościół św. Stanisława Biskupa, który pełni swoją rolę do dnia dzisiejszego.

Proboszczami parafii dołhobrodzkiej byli m.in. księża: Marian Juszczyk (1919–1922), Józef Żeliwski (1922–1925), Antoni Kohutnicki (1925–1930), Franciszek Jurczyk (1930–1943), Jan Kasprzyk (1943–1946) i Władysław Malawski (1946–1962) [Kaźmiruk, Baj, 2001].

Do II wojny światowej w Dołhobrodach zamieszkiwali też wyznawcy religii mojżeszowej i luteranie.

Zdecydowana większość mieszkańców Dołhobrodów na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. We wsi istniał folwark o powierzchni ok. 1200 morgów. W roku 1764 roczny dochód z Dołhobrodów szacowano na 3152 zł i 28 gr. [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s 91].

W pierwszej połowie XIX w. odrabiali w nim swoje powinności pańszczyźniane włościanie ze wsi Dołhobrody i Pawluki w oparciu o inwentarz spisany 23 kwietnia 1778 roku. Według niego włościanie mieli oddawać rocznie do dworu z każdej włóki ciągłej (pańszczyźnianej) [ok. 16,8 ha] na św. Marcina (11 listopada) 220 garnców owsa, 196 garnców żyta, 96 garnców chmielu, jedną gęś, jednego koguta, cztery kury, 20 jaj kurzych, cztery kopy grzybów, osiem sążni sieci niewodowej z nici kręconej. Do tego dochodziła pańszczyzna wynosząca tygodniowo z ćwierci włóki ciągłej – latem: po trzy dni męskie i żeńskie, a zimą dwa dni męskie i jeden żeński, zaś z jednej ósmej włóki dwa dni męskie i jeden żeński przez cały rok. Do tego dochodziło: 10 dni tzw. gwałtów (dwa do orania wiosną, dwa do koszenia łąk, dwa do żniwa, dwa do orania jesienią – które obowiązywały jedną osobę z domostwa, oraz dwa dni do zbierania zboża – które obowiązywały wszystkich dorosłych, poza jedną osobą z domu), stróża tygodniowa w dworze i folwarku (według kolejki), obowiązek wyrabiania talków z włókna dworskiego i udzielenia podwód (odliczany od pańszczyzny). Bartnicy musieli oddawać połowę miodu i wosku. Z włóki czynszowej obowiązywał czynsz w wysokości 20 złp a z włóki pustej 16 złp [AGAD, AWR, XXV, sygn. 800].

W Dołhobrodach mieszkali również włościanie oczynszowani, w latach 1767 i 1785 we wsi ziemię na prawie czynszowym otrzymali Ułas i Tomasz Jarmoszukowie vel Patuszukowie [APL OR, HBP, sygn. 400].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 89 gospodarstw będących w posiadaniu 124 właścicieli. Większość gospodarstw otrzymała 27–32 morgów ziemi, w tym ok. 17 morgów ziemi ornej. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano kolejnych 10 gospodarstw będących w posiadaniu 15 właścicieli oraz pastwiska (ok. 670 morgów) i nieużytki (ok. 110 morgów). W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali ponad 3879 morgów oraz prawa serwitutowe do pastwiska dworskiego, łowienia ryb i serwitutu leśnego w lasach domaczewskich położonych za Bugiem. Właściciele 38 gospodarstw mieli otrzymywać w miarę potrzeb drewno na: poprawę budynków mieszkalnych i gospodarczych, płoty, wozy, sanie oraz posusz na opał (26 wozów rocznie) i łuczynę na oświetlenie (jeden wóz). Serwituty leśne zostały uściślone zapisami z lat 1881 i 1884. Według nich każde z gospodarstw miało prawo otrzymywania na naprawę budynków – jedną sosnę (15 łokci x 13 cali) co trzy lata, 20 osinowych łat co 15 lat; na ogrodzenia – jednokonny wóz dębowych kołków (3 łokcie x 3 cale), tj. 60 sztuk i dwa wozy jednokonne chrustu co 15 lat; na sanie – dwa graby na płozy, na wozy – jedną brzozę i dwa dęby na osie co 15 lat; na oświetlenie – jeden wóz karpiny rocznie. W 1908 r. chłopi z Dołhobrodów zrezygnowali z praw do serwitutu pastwiskowego w zamian za ponad 413 morgów ziemi [APL, ZTL, sygn. 19].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się też rzemiosłem. Bardzo nieliczną grupą byli rzemieślnicy, np. w roku 1656 odnotowano dwóch bednarzy, a w roku 1735 także tkacza. W inwentarzach pojawiają się także informacje o bartnikach, rybakach, pastuchach, gumiennych [AGAD, AWR, XXV, sygn.797, sygn. 798]. W roku 1764 odnotowano funkcjonowanie w Dolhobrodach dość dużej i dobrze utrzymanej karczmy, znajdującej się „na gościńcu przeciw wsi” [AGAD, AWR, XXV, sygn. 3804, s. 57]. W latach 20. XX w. w miejscowości pracowali: kowal J. Masiukiewicz, kuśnierz Gejerman, działały też punkt sprzedaży cukru A. Gochmana, olejarnia T. Fiszmana, piekarnia L. Spokojnego, cegielnia Piotra Baja oraz wiatraki J. Radkiewicza i A. Szulca [KAP, 1928, s. 608].

Kościół św. Stanisława Biskupa – zbudowany w stylu eklektycznym w latach 1927–1930. W wyposażeniu obiektu elementy barokowe: osiemnastowieczne rzeźby aniołów w ołtarzu głównym, monstrancja z połowy XIX w. (przeniesione ze rozebranej cerkwi). W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, jako zasłona obraz św. Stanisława Biskupa.

Stary cmentarz pounicki z nagrobkami z początku XX wieku.

Nowy cmentarz z 1908 r. z nagrobkiem Józafata Błyskosza (posła do Dumy Państwowej, Sejmu i Senatu II Rzeczypospolitej).

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Dołhobrodów do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny Północnej na początku XVIII w. i odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na jej terenie nie doszło jednak do odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Wśród rannych byli m.in. Józef Matczuk i Adam Wegiera z Dołhobrodów [https://gwar.mil.ru/heroes/]. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 sierpnia 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Rożanka–Mosty, które tego samego dnia zostały przełamane. W tym czasie wieś w znacznej części została spalona przez wojska rosyjskie a wielu jej mieszkańców udało się na uchodźstwo do Rosji. Przełomowym wydarzeniem w dziejach Dołhobrodów była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 roku.