Dańce

Zobacz hasło: Hanna.

Nazwę miejscowości zapisywano czasami także jako Dance, Dancze. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana jako Dancze. Pochodzi ona od formy mnogiej – daniec, tj. ten, który został dany, lub nazwy odimiennej – Daniel lub Bogdan [NMP, 1997, t. 2, k. 264].

Dańce położone były na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należały do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. W roku 1566 znalazły się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej znalazły się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.), a potem w cyrkule włodawskim z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) w Galicji (zabór austriacki). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszły w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., miejscowość znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znalazła się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego. W 1923 r. gminę Sławatycze, obejmującą większość dzisiejszej gminy Hanna, w tym i Dańce, przeniesiono do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. Okupacyjne władze niemieckie 26 października 1939 r. zlikwidowały powiat włodawski, w wyniku czego gmina Sławatycze znowu znalazła się w powiecie bialskim. W 1944 r. powróciła ona do przywróconego powiatu włodawskiego województwa lubelskiego, chociaż 20 lipca 1944 r. Nikita Chruszczow proponował, aby powiat przyłączyć do ZSRR. W latach 1975–1998 należała do województwa bialskopodlaskiego. Potem ponownie znalazła się w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977; Wawryniuk, 2012b, s. 10–11].

Gmina

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r. wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Powstały gminy wiejskie z wójtami na czele – zostali nimi właściciele ziemscy. Dańce należały wówczas do gminy Sławatycze [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś ponownie włączono w skład gminy Sławatycze [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Dańce były gromadą we wspomnianej gminie mającej siedzibę w Hannie [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1972 wchodziły w skład gromady Hanna [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. Dańce ponownie są sołectwem w gminie Hanna [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 239].

Części składowe osady

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.10.2023) częściami wsi Dańce są: Chilcze, Gaj, Kiślanka, Ostrów, Zapagór [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XVIII w. odnotowano następujące nazwy miejscowe: Borykowszczyzna, Hrany, Kurohany, Płoszcza, Waszony, Zastudzienica i Zarowie [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48]. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych nazwy następujących uroczysk: Berezina, Chilcze, Czetwertyna, Dołgie, Grebelka, Kislianka, Kroszyn, Kryczytówka, Kutki, Makowisko, Małe Budnickie, Naddatki, Oleksaczki, Ostrow, Rudka, Ryży, Sluwszczyzna, Tepielica i Wielkie Budnickie [APL, ZTL, sygn. 11]. Na początku XXI w. odnotowano nazwy: Berezyny, Bród, Chilcze, Janowskie, Kopyna, Krowyska, Kut, Makowisko, Malinnik, Natalczyne, Ostrów, Pańskie, Pohar, Popówka, Topielnice, W Gaju, Wygon, Zagajnik [Olejnik, 2014].

W inwentarzach z drugiej połowy XVIII w. pojawiają się najczęściej następujące nazwiska: Chwesiuk, Buraczyński, Kuźmicz, Symoniuk, Semeniuk, Piatyhonik, Poleszuk, Harasymiuk, Marciszuk, Ihnatiuk, Karpiuk, Kuryluk, Semeniuk, Weremko, Weremczuk, Stefaniuk, Romaniuk, Małaszuk [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1163, k. 7–7v; ASKrasiczyn, fond 103, opis I, teka 96–97, nr 7047, k. 5].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bojarczuk, Chomiuk, Dejneka, Dejucha, Galiburda, Ignatiuk, Kazimiruk, Kaźmieruk, Klimiuk, Kochan, Mazuruk, Nadołba, Pawlik, Poljański, Pyszko, Samojluk, Semeniuk, Szymanowski i Ulaniuk [APL, ZTL, sygn. 11].

Jedyne materiały uzyskane z 6 stanowisk pochodzą z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1996 w ramach ogólnopolskiej akcji AZP. Na podstawie zebranych źródeł w postaci pojedynczych zabytków krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) i nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono śladowe obecności ludności zbieracko-łowieckiej z bliżej nieznanej fazy mezolitu oraz okresu neolitu i wczesnej epoki brązu – w obu przypadkach brak afiliacji kulturowej, również z bliżej niekreślonych faz wczesnego średniowiecza i okresu nowożytnego. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 67-89].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1654 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2, s. 84].

W 2 poł. XV w., dobra dołhobrodzkie, których częścią były także obszary później powstałej wsi Dańce, znajdowały się prawdopodobnie w posiadaniu niejakiego Taluszka, pod koniec tego stulecia były własnością jego synów Jaczka i Michny Taluszkiewiczów. Jaczko miał pięciu synów, którzy podzielili między siebie m. in. dobra dołhobrodzkie. Najwięcej informacji mamy o jednym z nich – Tworianie Dremliku Taluszkiewiczu. Odmówił on udziału w wyprawie wojennej, zbiegł do Korony i „złodziejskim obyczajem” napadał na ziemie litewskie, m.in na działy swojego brata Olechny Taluszkiewicza. Za te wybryki Aleksander Jagiellończyk odebrał Dremlikowi jego części w Dołhobrodach i Hannie (a także Koroszczynie i Berezcach), nadając je Mikołajowi Jundziłłowiczowi [LM 5, nr 239; Pietkiewicz 2019, s. 12–14]. Wydaje się, że z czasem Dremlik powrócił do łask książęcych. W roku 1507 nie tylko odzyskał swoje dobra, ale odkupił także części Dołhobród i Hanny od swego brata Olechny [LM 8, nr 231; Pietkiewicz 2019, s. 13]. W drugiej i trzeciej dekadzie XVI w. Dołhobrodami zainteresował się Michał Bohusz Bohowitynowicz, marszałek hospodarski, podskarbi ziemski, który zaczął skupywać lub brać w zastaw od Taluszkiewiczów poszczególne części Dołhobród i Hanny. W testamencie z roku 1529 zapisał te dobra swojej żonie Fedorze oraz córkom, choć poszczególni krewni Taluszkiewiczów występowali ze swoimi pretensjami jeszcze przez kilkadziesiąt lat [LM 29, nr 59; Pietkiewicz 2019, s. 17–21]. Z trzech córek Michała Bohusza, najstarsza Hanna poślubiła Stanisława Tęczyńskiego, późniejszego wojewodę krakowskiego, mężem najmłodszej Julianny (Uliana) (zm. ok. 1569) był Iwan Hornostaj, marszałek wielki litewski. Najbardziej skomplikowane perypetie małżeńskie miała średnia córka Michała Bohusza – Fedora (zm. ok. 1578), która wychodziła za mąż trzykrotnie: za Semena (Fryderyka) Prońskiego, Mikołaja Trzebuchowskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i Michała Działyńskiego, podkomorzego chełmińskiego. W roku 1564 siostry Fedora i Julianna dokonały działu, na mocy którego tej pierwszej przypadły: Jabłeczna, Kościeniewicze, połowa zamku i miasta Sławatycz i połowa miasteczka Hanna. Druga z sióstr uzyskała Dołhobrody, drugą połowę zamku i miasta Sławatycze i połowę miasteczka Hanna [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 175 p. 12, s. 77]. Z czasem do rywalizacji włączyła się Katarzyna z Tęczyńskich, córka Hanny, która scedowała wszystkie swoje prawa i pretensje do tych dóbr na swojego męża – Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, wojewodę wileńskiego.

W latach 70. i 80. XVI w. interesujące nas dobra stały się przedmiotem licznych rodzinnych sporów i procesów, z których zwycięsko wyszli Aleksander Proński, syn Fedory z Bohowitynowiczów z pierwszego małżeństwa oraz wojewoda wileński Krzysztof „Piorun” Radziwiłł, którzy podzielili się dobrami. Aleksander Proński ożenił się z Fedorą z Sanguszków, córką kniazia Romana, wdową po wojewodzie podlaskim Stanisławie Radzimińskim. Po śmierci Aleksandra Prońskiego (zm. 1595) wdowę po nim poślubił wojewoda brzesko-kujawski Andrzej Leszczyński, który z czasem przejął także prawa do części dóbr Prońskiego. Radziwiłł „Piorun” odsprzedał swoją część ciwunowi wileńskiemu Janowi Pacowi, od Paca zaś odkupił ją w roku 1599 wspomniany wyżej Andrzej Leszczyński [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 154 p. 1, s. 110–195]. W roku 1623 synowie Andrzeja dokonali działu, na mocy którego Rafał Leszczyński, wojewoda bełski otrzymał m.in. „połowicę wsi Dolobrody i folwark, sortes pewne miasteczek Anny i Sławatycz, wieś Oleszów” [AGAD, MK, sygn. 170, k. 563]. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego (zm. 1636) interesujące nas dobra przypadły jednemu z jego synów, Władysławowi, podkomorzemu brzeskiemu. Władysław zmarł w roku 1654, pozostawiając żonę Świętosławę z Dunin Rajeckich i małoletniego syna Andrzeja. Wdowa po Władysławie Leszczyńskim kilkukrotnie wychodziła za mąż, co bardzo skomplikowało sytuację własnościową interesujących nas dóbr [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. Andrzej Leszczyński po osiągnięciu pełnoletniości postanowił je sprzedać Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu i hetmanowi polnemu litewskiemu. Transakcję zawarto w roku 1675, ale wyjaśnianie pretensji różnych osób trwało jeszcze około trzech lat. W realne posiadanie dóbr wszedł Radziwiłł dopiero w roku 1678 [AGAD, AWR, XXXIII, sygn. t. 111 p. 2]. W rękach Radziwiłłów (z krótką przerwą) pozostawały one do początków XIX wieku.

Wspomniana przerwa to lata 1764–1767, kiedy to Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku”, najpotężniejszy magnat Rzeczypospolitej 2 poł. XVIII w. za swój czynny sprzeciw wobec dokonanej przy pomocy wojsk rosyjskich elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, został pozbawiony urzędów, a jego dobra zasekwestrowano. Tymczasowy zarząd nad dobrami sławatyckimi przejęła komisja, na czele której stał biskup wileński Ignacy Massalski.

Książę Dominik Hieronim Radziwiłł (ordynat nieświeski i ołycki) zm. w 1813 roku. Dobra sławatyckie, w tym i wieś Dańce odziedziczyła po nim na mocy ukazu cara Aleksandra I wydanego w Chaumont w marcu 1814 r. jego kilkuletnia córka Stefania (1809–1832). W 1828 r. wyszła ona za mąż w Petersburgu za Ludwika Adolfa Fryderyka Sayn Wittgensteina, z którym miała dwójkę dzieci Piotra (1831–1887) i Marię (1829–1897), żonę Chlodwiga Karla Victora Hohenlohe-Schillingsfürsta. Od śmierci matki w 1832 r. do 1867 r. rodzeństwo było współwłaścicielami dóbr sławatyckich. Potem ich jedyną właścicielką została Maria. Po jej śmierci na mocy spisanego w 1892 r. testamentu, zatwierdzonego 22 czerwca 1898 r. dobra przeszły na własność jej dzieci Philippa Ernsta, Moritza Karla, Alexandra i Elisabeth Constanzy Leonilli. One z kolei podzieliły dobra sławatyckie na kilka części (Dańce znalazły się w dobrach „Folwark Holeszów”) i sprzedały je razem 14 marca 1900 r. Aleksandrowi Dziewickiemu, Antoniemu Rostworowskiemu i Wojciechowi Rostworowskiemu. Nowi nabywcy w kolejnych latach przeprowadzili wyprzedaż nabytych majątków [APL OCh, HW, sygn. 551; APL OR, HBP, sygn. 400].

W związku z faktem, że dobra wchodziły w skład wielkiej własności ziemskiej ich właściciele nie mieszkali w nich, ani sami nimi nie zarządzali. Były one oddawane w dzierżawę lub zastaw.

Po uwłaszczeniu w 1864 r. chłopi stali się pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

Inwentarz z roku 1767 wymienia w Dańcach 30 gospodarzy i czterech zagrodników, co pozwala szacować liczbę mieszkańców na ok. 160–200 osób [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1163, k. 7–7v]. Podobny spis z roku 1785 uwzględnia 36 gospodarzy [ASKrasiczyn, fond 103, opis I, teka 96–97, nr 7047, k. 5]. Według wykazu z 1827 r. w Dańcach było 37 domów zamieszkanych przez 197 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 93]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 40 domach i 280 mieszkańcach [SGKP, 1880–1914, t. 1, s. 898]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi w 52 budynkach zamieszkiwało 293 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 225, prawosławne – 67 i ewangelickie – 1, przy tym wszyscy zadeklarowali narodowość polską [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 4]. W marcu 1947 r. we wsi pozostawało m.in. 34 osób narodowości ukraińskiej, które nie wyjechały do ZSRR [APL OCh, Starostwo Powiatowe we Włodawie, sygn. 219]. W 1966 r. zarejestrowano tam 447 mieszkańców [Wawryniuk, 2012b, s. 12]. W 2021 r. w Dańcach zameldowanych było 194 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Początkowo mieszkańcy Dańców byli prawosławni i należeli do parafii prawosławnej w Dołhobrodach. Zostali zmuszeni do przejścia na obrządek greckokatolicki w końcu XVII w. Wówczas to Karol Radziwiłł ufundował parafię greckokatolicką p.w. Michała Archanioła w Holeszowie [AVAK, 1870, t. 3, s. 108–109]. W 1759 r. w Dańcach, należących do parafii greckokatolickiej w Holeszowie, w 27 domach mieszkało 80 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, ap. 1, b. 48].

Wierni z tej wsi stawiali w latach 60.–70. XIX opór przeciwko przymusowemu przejściu na prawosławie. Ostatecznie w 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Część z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i związała się z religią prawosławną, część zaś potajemnie wyznawała katolicyzm. Dańce były potajemnie odwiedzane przez misjonarzy rzymskokatolickich, którzy umacniali katolików w ich wyborze. Znalazło to swoje odbicie po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na porzucanie prawosławia w państwie rosyjskim, gdy prawie połowa mieszkańców wsi przeszła na obrządek rzymskokatolicki. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 407 do 228 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941 i 942]. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR w latach 1944–1946 lub została wywieziona w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane w 1947 roku.

Zdecydowana większość mieszkańców na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Holeszów. W 1785 r. płacili oni roczny czynsz w wysokości odpowiednio 17 złotych polskich z włóki [ok. 16,8 ha] ciągłej (pańszczyźnianej) i 20 złotych polskich z włóki czynszowej oraz oddawali cztery kury i 20 jaj kurzych. Ponadto z ćwierci włóki ciągłej odrabiali tygodniowo trzy dni męskie i dwa dni kobiece, dziewięć dni tzw. gwałtów (trzy dni do orania wiosną, trzy dni do żniw i trzy dni do orania jesienią). Obowiązywała ich także warta nocna w dworze (według kolejki) i przędzenie zimą talków konopnych w ramach dni pańszczyzny). Chłopi musieli również najmować się obowiązkowo jako flisacy do spławów do Gdańska [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1164].

W 1820 r. we wsi istniało 37 dymów (gospodarstw) posiadających po jednej ósmej włóki ciągłej ziemi, za którą odrabiali dwa dni męskie i jeden dzień kobiecy tygodniowo przez cały rok. Do tego posiadali zwykle tyle samo ziemi czynszowej, a niektórzy jeszcze tzw. pustki. Jako ciekawostkę można podać, że posiadali oni wówczas, m.in.: 2 konie, 26 wołów, 54 krów, 36 świń i 151 owiec [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1165].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 32 gospodarstwa będące w posiadaniu 34 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 31 morgów ziemi, w tym ponad 20 morgów ziemi ornej. Z kolei w oparciu o samo prawo z 1864 r. uwłaszczano jeden plac oraz wspólne dwa wspólnotowe pastwiska o łącznej powierzchni prawie 156 morgów i nieużytki o areale ponad 8 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali ponad 1195 morgów oraz prawa serwitutowe do pastwiska dworskiego. Według ugody z 1886 r. włościanie z Dańców mieli prawo do wypasu w ramach serwitutów 275 sztuk bydła i 98 koni oraz przeganiania 590 owiec. Włościanie korzystali również z serwitutu leśnego w lasach domaczewskich położonych za Bugiem. Właściciele 31 gospodarstw mieli otrzymywać w miarę potrzeb drewno na: poprawę budynków mieszkalnych i gospodarczych, płoty, wozy, sanie oraz posusz na opał (26 wozów rocznie) i łuczynę na oświetlenie (jeden wóz). Serwituty leśne zostały sprecyzowane zapisami z lat 1881 i 1884. Według nich każde z gospodarstw miało prawo otrzymywania na poprawę budynków – jedną sosnę (15 łokci x 13 cali) co trzy lata, 20 osinowych łat co 15 lat; na ogrodzenia – jednokonny wóz dębowych kołków (3 łokcie x 3 cale), tj. 60 sztuk i dwa wozy jednokonne chrustu co 15 lat; na sanie – dwa graby na płozy, na wozy – jedną brzozę i dwa dęby na osie co 15 lat; na oświetlenie – jeden wóz karpiny rocznie. W 1910 r. chłopi zrezygnowali z prawa do serwitutu pastwiskowego w zamian za 256 dziesięcin ziemi [APL, ZTL, sygn. 11].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u zamożniejszych sąsiadów lub właścicieli ziemskich, albo trudniła się innymi zawodami. Niektórzy rolnicy dorabiali zajmując się rzemiosłem. W 1820 r. leśnikiem we Dańcach był Maciej Panasiuk a krawcem Trochim Piszko [AGAD, AWR, XXV, sygn. 1165].

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Dańców do XX wieku źródła historyczne milczą. Możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie Wojny Północnej na początku XVIII w. i odwrotu armii napoleońskiej na przełomie 1812/1813 roku. Jej okolice stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach wsi był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Spośród nich ranni zostali m.in. Adam Ignatiuk, Wasyl Szymoniuk, Piotr Szołucha i Adam Ulaniuk z Dańców [https://gwar.mil.ru/heroes/]. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 sierpnia 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Rożanka–Mosty, które tego samego dnia zostały przełamane. Następnego dnia Dańce zostały spalone przez wycofujące się wojska rosyjskie a wielu ich mieszkańców udało się na uchodźstwo do Rosji, np. Teodora Ignatiuk znalazła się w guberni kazańskiej a Paraskowia Ignatiuk w guberni kałuskiej [AAN, CKO, sygn. 334]. Przełomowym wydarzeniem w dziejach wsi była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r.. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi.