Paszenki

Patrz hasło: Jabłoń.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Pasinki – 1576 r. [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322v]. W 1642 r. Pasienki [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658v]. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zaznaczona jako Pasięki.

Województwo i powiat

Podlasie, do którego zaliczano dobra horodysko-rossoskie w XV wieku należało generalnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W roku 1513, a ostatecznie w 1520 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas dobra, znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w roku 1566, z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie. W 1569 roku w związku z unią lubelską, województwo podlaskie zostało wcielone do Korony, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Granica województw podlaskiego i brzesko-litewskiego stała się jednocześnie granicą między Koroną a Litwą. Jej przebieg budził liczne spory i wątpliwości. Paszenki leżały w granicach ziemi brzeskiej, więc po 1566 r. znalazły się w nowo utworzonym województwie brzesko-litewskim. Bezpośrednio po 1569 r., kiedy województwo podlaskie zostało przyłączone do Korony, Paszenki pozostawały w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sytuacja zaczęła komplikować się począwszy od lat 70. XVI wieku. Kasper Dembiński, poślubiwszy w roku 1575 Marynę Kopciównę stał się właścicielem dóbr horodyskich, w tym Paszenek. Słynął z dość konfliktowego charakteru i częstych procesów sądowych [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842,s. 204–212]. Będąc „koroniarzem” unikał stawania i rozstrzygania swych spraw przed sądami ziemskimi i grodzkimi w Brześciu. Konsekwentnie swe sprawy kierował do grodu mielnickiego. Szczególnie było to widoczne po 1580 r., kiedy został podkomorzym mielnickim [Urzędnicy podlascy, 1994, s. 115, nr 935]. Jeśli zaznaczymy, że do głównych kompetencji podkomorzego należało rozstrzyganie sporów granicznych, to upór Dembińskiego co do przynależności administracyjnej jego dóbr wydaje się zrozumiały [Ternes, 2018, s. 8]. We „własnym” grodzie mógł bezpośrednio wpływać na wydawanie korzystnych dla siebie wyroków. Upór i konsekwencja Dembińskiego przyniosły skutek. W dokumencie z 1576 r. dobra horodyskie (w tym Paszenki) określane były jako leżące w „ziemi podlaskiej” [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322v–324v], w roku 1578 mówiono już wyraźnie o województwie podlaskim [AGAD, MK, sygn. 122, k. 184v–189v]. O ile jeszcze w rejestrach podatkowych województwa podlaskiego z 1580 r. dobra horodysko-rossoskie nie były uwzględnione, o tyle od przełomu XVI i XVII w., aż do III rozbioru Rzeczypospolitej, dobra te, do których należały także Paszenki, zaliczane były konsekwentnie do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego [Ternes, 2018, s. 8]. Zważywszy, że tzw. trakt wohyńsko-łomaski zaliczany był z reguły do Litwy, należy podkreślić, że interesujące nas dobra nie miały bezpośredniej łączności terytorialnej z ziemią mielnicką. Były jej enklawą, otoczoną ziemiami województwa brzeskiego i lubelskiego [Por. Alexandrowicz, 1990, s. 91–97].

Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się najpierw w cyrkule bialskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim, z siedzibą władz w Białej Podlaskiej (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim [Mapa, 1803]. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie włodawskim obwodu radzyńskiego (złożonego z powiatów radzyńskiego i włodawskiego) województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie radzyńskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu radzyńskiego województwa lubelskiego (1918–1939) a w czasie okupacji niemieckiej do dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie znalazła się ponownie w powiecie radzyńskim województwa lubelskiego (1944–1954). W 1954 r. włączona w skład nowopowstałego powiatu parczewskiego [Ćwik i Reder, 1977]. W latach 1975–1999 w województwie bialskopodlaskim, potem ponownie w powiecie parczewskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. Wieś Paszenki należała wówczas do gminy Kolano [APL, MSGL, sygn. 167, k. 336–337].

Po utworzeniu ukazem cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś Paszenki weszła w skład gminy Jabłoń [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. we wspomnianej gminie powstała gromada Paszenki [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w 1954 r. wieś dołączono do gromady Jabłoń [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy Jabłoń [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Obecnie (2023 r.) używane są nazwy określające obiekty i części wsi: Dębowe, Dębownik, Karczmiska, Krzaki, Kulebiniec, Mazyrki, Morgi, Piróg, Mogiłki, Pożarnica, Skorodno, Urżyska, W Pirogu, Za Pirogiem, Zabłocie, Zadnie Horodyskie i Zagumienie [Informacje Katarzyna Matczuk].

W spisie sporządzonym w roku 1662 na potrzeby wybierania tzw. pogłównego, odnotowano m.in. następujących mieszkańców Paszenek: Maksym Kochańczuk; Steć Ciecierski; Trochim Gierejczuk; Filip Kuczuk; Troć, Panas Toczko; Saj Kulczyński; Naum, Miśko Gerejko; Waśko, Juchim Choroszczuk; Martin, Juchim, Stefan Gawronik; Matej Gren; Demko, Iwan Doskoczyk; Paweł Radiuk; Waśko Zyrak; Iwan, Zan Opolec; Hryc Kozieł. Wśród najczęściej pojawiających się nazwisk wymienić można: Gawronik, Toczko, Gerejko, Choroszczuk, Doskoczyk [AVAK, t. 33, s. 471–472].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bojko, Chładuniuk, Chwalczuk, Dawidiuk, Doskocz, Gierej, Grabowski, Gut, Iwanejko, Kiendracki, Klimowiec, Kondracki, Koniszik, Korpysz, Krywda, Lizak, Matczuk, Mostowiec, Nazaruk, Potapczuk, Pristupa, Radczuk, Romaniuk, Starosta, Stolarski, Szajda, Sziszka, Świeczka, Twich, Waszczuk, Wojcieszuk, Wojtiuk i Zienczuk [APL, ZTL, sygn. 2489].

W trakcie systematycznych badań powierzchniowych AZP w roku 1998 na 3 stanowiskach zebrano po kilka fragmentów ceramiki. Na jednym współwystępowały ułamki naczyń średniowiecznych i nowożytnych, na kolejnych wyłącznie z okresu nowożytnego – wszystkie bliżej nieokreślone [NID, AZP obszar 67-86].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1576 [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322v].

Nie wiemy dokładnie kiedy powstały Paszenki, ale w XV wieku tereny na których znajduje się wieś należały do domeny monarszej (hospodarskiej). Pierwszym prywatnym właścicielem interesujących nas dóbr, został na mocy przywilejów z lat 1503, 1508, 1519 [patrz hasło: Jabłoń] Wasyl Andriejewicz Połubiński, dworzanin, marszałek hospodarski, starosta mścisławski i radomylski [Wiśniewski, 1983, s. 370–371]. W 1541 roku Wasyl Połubiński tocząc spór z plebanem parczewskim Mikołajem, domagającym się dziesięciny ze wsi Jasionka, przedstawił cały wywód historyczny, pokazujący, że roszczenia te były bezpodstawne. Stwierdził on, że Jasionka należąca do dóbr jabłońskich wcześniej znajdowała się w domenie książęcej, a jej niedbali dzierżawcy dopuścili do tego, że część gruntów została bezprawnie zajęta przez właścicieli pobliskiej, będącej już w Koronie, Przewłoki. Z tych bezprawnie zajętych terenów zaczęli oni bez zgody i wiedzy księcia płacić dziesięcinę do kościoła parczewskiego. Dopiero gdy dobra jabłońskie zostały nadane na własność Połubińskiemu (za służbu moju), wytoczył on od razu proces bojarom przewłockim o zagarnięte grunty. Sądzący tę sprawę starosta brzeski Jerzy Ilinicz rozstrzygnął ją na korzyść Połubińskiego [LM,2016, nr 39, s. 59–60].Biorąc pod uwagę, że Ilinicz zmarł w 1527 r., zaś starostą brzeskim był w latach 1510–1524, za najbardziej prawdopodobną datę nadania dóbr jabłońskich Wasylowi Połubińskiemu uznać należy rok 1519. Odtąd zawsze już pozostawały w prywatnych rękach. Wasyl Połubiński centrum włości uczynił Horodyszcze. Zbudował, czy może rozbudował tu zamek, ufundował przy nim cerkiew p.w. Trójcy Świętej. Zarówno zamek jak i cerkiew spłonęły przed 26 sierpnia 1550 roku [AVAK, t. 33, s. 375–377, nr 268]. Połubiński postanowił je odbudować, lecz w marcu 1551 zmarł, a jego następcy nie zdołali wykonać jego woli.

Wasyl miał dwóch synów – Lwa i Iwana. Lew zmarł przed ojcem, zostawiając nieletnią córkę Marynę, która stała się ulubienicą dziadka. Po śmierci Wasyla dobra horodyskie objęli Iwan Połubiński, wespół z bratanicą Maryną Lwowną. Iwan ożenił się Rainą (Reginą) Kopciówną, dziedziczką pobliskich Rusił i Opola, zaś nieco później, około roku 1558, Maryna poślubiła Iwana Kopcia, brata Rainy [Wawrzyńczyk, 1951, s. 54]. Iwan Wasylewicz Połubiński zmarł bezpotomnie około roku 1558. Maryna Lwowna z małżeństwa z Iwanem Kopciem miała córkę Marynę. Już w roku 1563 została wdową i dość szybko po raz drugi wyszła za mąż, tym razem za Stanisława Naruszewicza. Doszło do konfliktu rodzinnego, zakończonego podziałem dóbr. Konflikt został zażegnany, kiedy ostatnia dziedziczka fortuny Połubińskich Maryna Iwanowna Kopciówna, córka Maryny i Iwana Kopcia, poślubiła w roku 1575 Kaspra Dembińskiego, syna kanclerza koronnego Walentego Dembińskiego. Okazał się sprawnym gospodarzem, umiejącym dbać zarówno o stan gospodarczy, jak i prawny swych dóbr. Dembińskiemu udało się zawrzeć porozumienie z zwaśnionymi stronami i od przełomu lat 70. i 80. XVI w. stał się niekwestionowanym właścicielem całości dóbr rossosko-horodyskich, w tym Paszenek [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322v–324v; AGAD, MK, sygn. 122, k. 184v–189v; APL, KGL, Relacje, sygn. 69, k. 1155–1167v].

Małżeństwo Kaspra i Maryny Dembińskich doczekało się trzech córek: Agnieszki, Zofii i Doroty. Pierwsza z nich poślubiła Stanisława Trzcińskiego, późniejszego kasztelana sochaczewskiego. Zofia poślubić miała Aleksandra Koniecpolskiego. Zanim doszło jednak do ślubu zmarła Maryna Dembińska. Zofia wraz z siostrą Dorotą, czas żałoby po matce postanowiły spędzić w klasztorze bernardynek na Stradomiu. Okazało się jednak, że siostry na tyle zasmakowały w klasztornym żywocie, ze postanowiły tam pozostać i złożyć śluby zakonne. Zdesperowany Aleksander Koniecpolski postanowił siłą odzyskać narzeczoną. W Wielki Piątek 1612 roku dokonał napadu na klasztor, wysadził drzwi „petardami” i uprowadził siostry Dembińskie z klasztoru [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842, s. 162–163; 204–212]. Wkrótce w Koniecpolu poślubił Zofię Dembińską. Zofia urodziła syna Jana Przedbora, lecz niedługo potem zmarła. Wkrótce Aleksander Koniecpolski poślubił jej młodszą siostrę Dorotę, z którą miał synów Jakuba i Stanisława oraz córki Barbarę i Zofię. Małżeńskie perypetie Aleksandra Koniecpolskiego nie tylko wywołały skandal obyczajowy na skalę całej Rzeczpospolitej, ale także ściągnęły na jego głowę kary kościelne (ekskomunikę) i świeckie (infamia). Dopiero za wstawiennictwem hetmana Stanisława Koniecpolskiego, sejm w roku 1625 zniósł z Aleksandra infamię.

Po śmierci pierwszej żony Kasper Dembiński poślubił Krystynę z Uhrowieckich. Z małżeństwa tego urodziła się córka Franciszka Katarzyna. W roku 1620 Kasper Dembiński zmarł, pozostawiając dość skomplikowaną sytuację majątkową. Do schedy po nim zgłosiły swe pretensje jego dwie wnuczki Bełżecka i Rzeczycka (córki Agnieszki z Dembińskich Trzcińskiej), córka Dorota, wnuk Jan Przedbor Koniecpolski oraz oczywiście wdowa Krystyna z Uhrowieckich. Około czterech lat trwały kłótnie, spory i procesy między stronami [APL, KGL, Relacje, sygn. 50, k. 162–163, 192–193; sygn. 51, k. 246–256, 423–424; sygn. 52, k. 60–63, 319–320]. Sytuacja uspokoiła się dopiero, kiedy kuratelę nad dobrami horodysko-rossoskimi przejęli hetman Stanisław i kasztelan chełmski Samuel Koniecpolscy.

Dzięki ich pośrednictwu zakupił je w roku 1625 Mikołaj Firlej kasztelan wojnicki i starosta lubelski. W ten sposób interesujące nas dobra na ponad sto lat znalazły się w rękach Firlejów [ANK, ZZG, sygn.. 180, k. 17–28]. Zaznaczyć jednak należy, że była to transakcja zwana potocznie wyderkafem. W jej wyniku za zapłaconą kwotę Firlej nie zyskiwał pełni praw do dóbr, a prawo do pobierania rocznych procentów, Koniecpolski zachowywał zaś prawo ich odkupu za pierwotną kwotę. Sytuacja ta zmieniła się dopiero 3 marca 1642 roku. Wówczas hetman Stanisław Koniecpolski przekazał interesujące nas dobra swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich, ci zaś tego samego dnia, ostatecznie, bez prawa odkupu, przekazali je synowi Mikołaja Firleja (zm. 1636), Zbigniewowi Firlejowi (zm. 1649), staroście lubelskiemu [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658v–674]. Następnym właścicielem Paszenek i okolic był syn Zbigniewa Mikołaj Andrzej, rotmistrz wojsk królewskich, starościc lubelski (zm. ok. 1678). Mikołaj Andrzej Firlej, mając spore kłopoty finansowe, dość często zastawiał, zadłużał, bądź puszczał w dzierżawę poszczególne dobra. W 1676 r. jako właściciel Paszenek wymieniony został Andrzej Rozwadowski [BCz, rkps 1099, s. 691]. Był on jednak raczej tylko dzierżawcą lub zastawnikiem, a formalnie wieś pozostawała w rękach Firlejów.

Kolejnym właścicielem interesujących nas dóbr był Józef Stanisław Firlej, ostatni męski przedstawiciel tej linii Firlejów. Zmarł on w 1697 r., przekazując wszystkie swe dobra żonie Elżbiecie z Frąckiewiczów i córce Mariannie (Marii Kazimierze) [Leśniewska, s. 99–116]. Na początku XVIII wieku jednolite dotąd pod względem własnościowym dobra horodysko-rossoskie zaczynają ulegać podziałowi. Horodyszcze i Rossosz przeszły w ręce Potockich (przejściowo także Sapiehów i Ossolińskich) natomiast dobra jabłońskie przeszły na inną linię Firlejów, potomków wojewody lubelskiego Piotra Firleja (zm. 1619). Jego wnuk Mikołaj Henryk Firlej, kanonik krakowski w testamencie z roku 1707 zapisał Jabłoń, Kolano, Paszenki, Kudry, Dawidy, Rudzieniec i Radcze swojemu bratankowi Andrzejowi Firlejowi, kasztelanicowi sanockiemu, a później kasztelanowi kamieńskiemu [APL, KGL, Zapisy, sygn. 147, k. 141–141v]. Ten umiera w roku 1718, a dobra jabłońskie przeszły ostatecznie na jego córkę Werenę (Weronikę), która poślubiając Józefa Scipio del Campo, starostę lidzkiego, wniosła mu je w posagu. W posiadaniu Scypionów będą do schyłku XVIII wieku. Weronika zmarła w roku 1738, jej mąż pięć lat później. Józef i Weronika Scypionowie pozostawili dwoje dzieci – Ignacego i Annę. Dobra jabłońskie przypadły Annie, która poślubiła Konstantego Felicjana Szaniawskiego, starostę małogoskiego. Po rozwodzie z chorym umysłowo mężem brylowała na warszawskich salonach, będąc osobą bardzo popularną w kręgach dworu Stanisława Augusta [Czeppe, 2009–2010, s. 609–611]. Pod koniec lat osiemdziesiątych XVIII wieku przekazała prawdopodobnie dobra jabłońskie bratu Ignacemu. W każdym razie od początków lat dziewięćdziesiątych ich właścicielką była wdowa po Ignacym Scypionie – Marianna z Wodzickich wraz z synami. W tym charakterze występuje jeszcze w roku 1797 [APL, KZP, sygn. 1, k. 258; sygn. 3, k. 11].

Prawdopodobnie w 1803 r. dobra jabłońskie stały się własnością Seweryna Potockiego (1762–1829), który wedle aktu sporządzonego w Petersburgu w 1806 r. darował m.in. Paszenki swoim córkom, jednak z obowiązkiem wypłacania przez nie jego matce – Teresie z Ossolińskich – corocznie 1000 złotych czerwonych rocznej renty [APL, Akta notariusza Erazma Łuniewskiego w Biłgoraju, sygn. 1]. Na mocy kolejnych zapisów Seweryna z 1815 r. wydzielono cztery działy. Seweryna po mężu Sobańska dostała dobra Kolano z folwarkiem Puchowa Góra, wsiami Kolano, Paszenki i 65 gospodarstw w Gęsi [APR, ZDP, Sukcesje, sygn. 14187, k. 46–56]. Dobra Kolano Seweryna Sobańska podarowała w 1838 r. bratu Leonowi Potockiemu (1788–1860). Ten z kolei niedługo potem w 1842 r. sprzedał je szwagrowi Sewerynowi Łubieńskiemu [APL ORP, HwBP, sygn. 1639], który w 1845 r. zamieszkał z rodziną w Kolanie. W 1857 r. Kolano przeszło na własność jego żony Amelii z Jezierskich Łubieńskiej. Następnie przejął je w 1870 r. syn Zdzisław Stanisław Łubieński (1845–1896). Podobnie jak brat Kazimierz musiał on jednak opuścić majątek za „mieszanie się” do spraw prawosławia. Zarząd nad dobrami sprawowały kolejno Amelia Łubieńska, a później żona Zdzisława, Jadwiga z Hausnerów Łubieńska (1852–1930) [APL ORP, HwBP, sygn. 1639]. W 1872 r. z dóbr Kolano wydzielono tzw. Romanowszczynę w Paszenkach należącą wówczas do Kazimierza Czerwińskiego i Józefa Wróblewskiego. W tym samym czasie wydzielono Pustki w Paszenkach [APL ORP, HwBP, sygn. 1633a].

Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanych wcześniej gospodarstw.

O mieszkańcach interesujących nas terenów w okresie staropolskim wiemy raczej niewiele. Bardziej szczegółowe informacje zachowały się dla 2 połowy XVII i XVIII wieku. Najciekawszym źródłem są imienne spisy sporządzane na potrzeby poboru podatku, tzw. pogłównego. Takimi spisami objęci byli teoretycznie wszyscy mieszkańcy bez względu na płeć, czy stan społeczny. Wyjątek czyniono jedynie dla dzieci poniżej 10 roku życia oraz żebraków i generalnie osób starych, schorowanych, niezdolnych do pracy. Szczęśliwie dla interesujących nas miejscowości zachował się dość szczegółowy spis z roku 1662 i bardziej ogólnikowe rejestry pogłównego z lat 1673, 1674 i 1676. W 1662 r. spisano w Paszenkach 149 mieszkańców [AVAK, t. 33, s. 471–472]. Rejestr podatku pogłównego z 1673 r. odnotowuje w Paszenkach 64 mieszkańców, podobny z roku następnego mówi o 50 mieszkańcach [AGAD, ASK I, 70, k. 270v, 312v]. W 1676 r. mówiono o 83 poddanych [BCz, rkps 1099, s. 691]. Według akt wizytacji parafii unickich z 1775 r., w Paszenkach w 28 domach mieszkało 145 osób, w tym 72 kobiety i 73 mężczyzn [APL, ChKGK, sygn. 121, s. 32–35]. Zaznaczyć trzeba, ze dane te dotyczą oczywiście tylko unitów, ale w miejscowych realiach, obejmują zapewne ponad 90 procent mieszkańców.

Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 38 domów zamieszkanych przez 336 osób [Tabella miast, 1827, t. 2, s. 79]. W 1864 r. odnotowano we wsi 42 domy zamieszkałe przez 326 mieszkańców (liczba mieszkańców łącznie z Puchową Górą) [APL, BKdsW, sygn. 4]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 45 domach i 375 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 7, s. 891]. W 1887 r. we wsi w 64 domach zamieszkiwało 396 osób [PKSG za 1887]. W 1909 r. w Paszenkach mieszkało już 629 osób [Powiat radzyński, 2016, s. 403–404]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi Paszenki w 80 budynkach zamieszkiwało 439 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 431, mojżeszowe – 7 i jedna prawosławne oraz narodowość polską – 439 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 88]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 350 osób.

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca tereny dzisiejszych Paszenek to w ogromnej większości wyznawcy chrześcijaństwa wschodniego – prawosławni, a po unii brzeskiej grekokatolicy (unici). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Początkowo Paszenki należały do prawosławnej a potem greckokatolickiej parafii w Jabłoniu. W roku 1717 Marianna z Firlejów wraz z Andrzejem Firlejem kasztelanem kamieńskim ufundowali w Paszenkach cerkiew pod wezwaniem Szymona Słupnika [APL, ChKGK, sygn. 101, k. 319v]. Należeli do niej wierni z Paszenek i Kuder. W końcu w 1822 r. stała się ona filią parafii w Jabłoniu. Co ciekawe, ówczesny proboszcz jabłoński ks. Eliasz Mazanowski zamieszkał na plebanii w Paszenkach. Wierni z Paszenek w późniejszych latach podejmowali próby odrodzenia odrębnej parafii. W tej sprawie zwrócili się do biskupa chełmskiego w styczniu 1869 r. Po trwającej dwa lata procedurze, władze carskie w sierpniu 1871 r. wydały negatywną dla proszących decyzję. Do czasu likwidacji Cerkwi greckokatolickiej w Diecezji Chełmskiej parafii tej nie wznowiono. W 1885 r. postanowiono utworzyć parafię prawosławną w Paszenkach [Latawiec, 2016, s. 159]. Uległa ona likwidacji w 1915 roku. Parafię prawosławną we wsi próbowano ponownie odtworzyć w latach 1941–1943 [Ukalska, 2018, s. 136–137, Korpysz, 2010].

Parafa greckokatolicka w Paszenkach do III rozbioru Rzeczypospolitej wchodziła w skład dekanatu mielnickiego diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Po zmianie granic państwowych znalazła się w dekanacie wisznickim, od 1810 r. przyłączonym do diecezji chełmskiej. Po 1866 r. parafia należała do dekanatu radzyńskiego, by już jako prawosławna w 1900 r. znaleźć się w dekanacie włodawskim.

Wierni z tej wsi stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia czynny opór przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną, pomimo to w 1875 r. grekokatolicy zostali przymusowo uznani przez władze carskie za prawosławnych. Proboszczami parafii prawosławnej w Paszenkach byli księża: Sylwester Górski (1887–1891), Jewgraf Mozelewski (1891–1894), Władimir Artecki (1894–1899), Iwan Marchiewa (1899–1901), Iwan Budziński (1901–1903), Kirił Chruscewicz (1903–1906) i Włodzimierz Gordasiewicz (1907) [Latawiec, 2016, s. 174]. Jednak tylko niewielka część byłych unitów w następnych latach uległa wpływom prawosławia. Po dwudziestu latach, w 1895 r. władze carskie odnotowały, że w parafii prawosławnej w Paszenkach spośród 587 wiernych za opornych uznawano 562 [Szabaciuk, 2016, s. 194].

Struktury kościoła rzymskokatolickiego na tym terenie były dość słabe. Administracyjnie należał on do archidiakonatu brzeskiego diecezji łuckiej. Do schyłku XVI w. najbliższe parafie katolickie funkcjonowały w Łosicach i Parczewie. Dopiero kiedy właścicielem dóbr horodyskich został katolik Kasper Dembiński, ufundował w latach 1584–1585 w Rossoszu kościół pw. Św. Stanisława Biskupa Męczennika wraz z kolegium 4 mansjonarzy. Uposażeniem parafii oprócz pewnych gruntów w Rossoszu była wieś Kudry [Królik, 1983, s. 286, 296 (tam mylnie podana data 1558); Michaluk 2002, s. 102]. Fundacja została potwierdzona przez biskupa łuckiego Bernarda Maciejowskiego w roku 1600 [Królik 1983, s. 296]. Od momentu fundacji parafii w Rossoszu, Paszenki należały właśnie do niej.

Do 1905 r. we wsi nie zamieszkiwali wyznawcy obrządku rzymskokatolickiego. Dopiero po carskim ukazie tolerancyjnym zezwalającym na legalne przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego byli unici z Paszenek formalnie porzucili prawosławie. Liczba prawosławnych we wsi między 1904 a 1906 r. spadła z 495 do 12 osób (w tym rodzina proboszcza) [APL, KPCH, KV, sygn. 993, 995]. W ten sposób we wsi pojawiła liczna społeczność rzymskokatolicka. Początkowo należeli ono do rzymskokatolickiej parafii rossoskiej, potem jabłońskiej. W 1930 r. w Paszenkach erygowano parafię rzymskokatolicką Św. Trójcy. Parafia miała przerwę w działalności w latach 1941–1943, kiedy to jej kościół przejęli za zgodą władz niemieckich prawosławni Ukraińcy. Należeli do niej wierni z Paszenek i Puchowej Góry. Proboszczami parafii w Paszenkach byli kolejno księża: Piotr Stachowski (1930–1936), Władysław Zwierzykowski (1936–1941[1943], 1946), Franciszek Ksawery Jóźwiak (1943–1946), Piotr Piskozub (1946–1949, 1950–1955), Kazimierz Wańkowicz (1949–1950), Feliks Daszczak (1955–1961), Henryk Nowosielski (1962–1971), Antoni Krasowski (1971–1972), Henryk Ćwikliński (1972–1982), Jan Arseniuk (1982–1989), Zenon Pawłowski (1989–1991), Wiesław Kanak (1991–1993), Janusz Netczuk (1993–2004), Robert Mączka (2004–2007), Jacek Nazaruk (2007–2011), Adam Haraszczuk (2011–2018), Tomasz Grochowski (2018–2022) i Robert Sierociuk (od 2022) [Ukalska, 2018, s. 135–140].

Zdecydowana większość mieszkańców wsi na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była w rękach chłopów pańszczyźnianych, którzy faktycznie byli jej dzierżawcami. W połowie XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Puchowa Góra, liczącym 1222 morgi.

W Paszenkach w 1845 r. 14 gospodarstw pełnorolnych miało po ponad 41 morgów. Było tam też 34 gospodarstw półrolnych [APR, ZDP, Sukcesje, sygn. 14187, k. 88–90]. W 1846 r. każdy z pełnorolnych gospodarzy był zobowiązany do odbywania dwóch dni sprzężajnych i tylu samo dni pieszych tygodniowej pańszczyzny. Pełny gospodarz musiał też opłacać czynsz pieniężny: siedzialny – 7 złp, talkowy – 1 złp i kolejkowy – 0,5 złp rocznie. Osoby posiadające pszczoły musiały płacić po 6 gr. rocznie od pnia (ula). Do tego dochodziły daniny w naturze: 1,5 korca żyta, 10 słomianych mat, dwie kury i sześć jaj rocznie od gospodarstwa. W 1846 r. zlikwidowano zaś daremszczyzny, tj.: stróże nocne w dworze i folwarkach oraz latem przy pilnowaniu zboża na polu; wyplatanie mat słomianych a gwałty, czyli wyjście do pracy przy żniwach w folwarku dworskim wszystkich domowników w wieku od 13 do 50 roku życia, zamieniono na 6 dni pańszczyzny pieszej rocznie. Ponadto zniesiono obowiązek przymusowego najmu za opłatą. Obowiązkami publicznymi włościan była posługa w gminie przy roznoszeniu pism urzędowych i straż nocna na drodze, dwa dni sprzężajne szarwarku drogowego oraz opłacanie 3,38 rb. różnych podatków i ponad 30 kop. składki ogniowej [APL, RGL, sygn. adm. 243]. W zamian oprócz użytkowanej ziemi chłopi otrzymywali następujące świadczenia z dworu: darmowe drewno na opał i remonty budynków, w razie klęski żywiołowej zboże na siew i wyżywienie, których wartość musieli jednak później odpracować [APL, RGL, sygn. adm. 243].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 54 gospodarstw będących w posiadaniu 55 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało 20 lub 41 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano jednego gospodarza. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali łącznie ok. 1439 morgów ziemi. Gospodarstwa otrzymały następujące serwituty: 24 wozy zbieraniny na ocieplenie rocznie, drewno na naprawę stodół i obór – krokwie, łaty i chrust na ściany, na kołki i sochy i budowę i naprawę studni w miarę potrzeb. Chłopi z Paszenek nie posiadali serwitutu pastwiskowego. Likwidacji serwitutu leśnego w Paszenkach dokonano w 1882 r. (zatwierdzono w 1887 r.). Chłopi otrzymali wówczas ok. 76 morgów ziemi [APL, ZTL, sygn. 2489].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. W 1929 r. w miejscowości prowadziły działalność dwa wiatraki (B. Hurki i P. Kędrackiego) [KAP, 1930, s. 526].

Kościół

Po wznowieniu parafii w Paszenkach jako prawosławnej w 1885 r. postanowiono wybudować nową cerkiew, na ten cel Synod Świątobliwy przeznaczył dotację w wysokości 3000 rb. Po pewnych perturbacjach do budowy świątyni przystąpiono w czerwcu 1894 r. Do jej budowy wykorzystano drzewo ze starej cerkwi, kościoła katolickiego w Łomazach i starej cerkwi w Radczu. Budowa cerkwi trwała krótko, gdyż już w listopadzie 1894 r. dokonano jej poświęcenia [Korpysz, 2010; Latawiec, 2016, s. 173–174].

Bryła kościoła zachowuje właściwą cerkwiom trójdzielność: prezbiterium, nawa na rzucie ośmioboku i babiniec. W przedłużeniu babińca znajduje się wieża. W 1996 rozpoczął się gruntowny remont świątyni, m.in. zmodyfikowano dach nad nawą (zyskał bardziej „kopulasty” wygląd) i nieznacznie hełm wieży. Wnętrze zostało wyłożone boazerią. W 1965 przebudowano ołtarz główny i zamontowano w nim dwa nowe obrazy – Trójcy Świętej i Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Od 1978 r. są one zasłonami słynącego łaskami obrazu Matki Boskiej Paszenkowskiej.

Ta XVII-wieczna unicka ikona jest kopią słynnego obrazu Matki Boskiej Śnieżnej z rzymskiej bazyliki Matki Bożej Większej. Maryja ubrana jest w czerwony płaszcz i niebiesko-granatową suknię ze srebrnymi rękawami. Na jej ręku dzieciątko Jezus w białej, długiej szacie. Ludowa tradycja podaje, że kiedy z Łomaz do Kalinki przewożono kościół z obrazem w środku, woły, które go ciągnęły, zatrzymały się w Paszenkach i za nic nie chciały ruszyć dalej a nawet poklękały. Uznano to za znak z nieba i wolę Matki Boskiej, że tu chce pozostać. W drugiej wersji była to kaplica przewożona z Kolana do Paszenek. Ludzie postanowili postawić ją tam, gdzie zatrzymają się woły. Z czasem rozwinął się kult obrazu – znakiem tego były sukienki i korony, jakie zyskała postać Maryi. Kult ten odświeżył w latach 70. XX w. ówczesny proboszcz, ksiądz Henryk Ćwikliński. Zaczął też używać nazwy Matka Boska Paszenkowska [Korpysz, 2010].

Obiekty przyrodnicze

Zbiornik Wodny w Paszenkach –położony na granicy z Gminą Podedwórze, Natura 2000 – ostoja ptasia o znaczeniu krajowym, w którym stwierdzono co najmniej 20 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Paszenek do XX wieku źródła historyczne milczą. Pierwszym znanym wydarzeniem politycznym, w które zaangażowali się mieszkańcy Paszenek były protesty przeciwko utworzeniu guberni chełmskiej na przełomie 1908/1909 r. Zorganizowano wtedy zakrojoną na dużą skalę akcję pisania protestów przeciwko przyłączeniu do niej Południowego Podlasia. Z gminy Jabłoń do Koła Polskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej napłynęło pismo protestacyjne, które podpisało 483 mieszkańców Paszenek [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

Klęski elementarne

Latem 1831 r. Paszenki stanowiły lokalne epicentrum epidemii cholery. W aktach kościelnych zapisano, że ksiądz Eliasz Mazanowski mieszkający na stałe w Paszenkach 15 sierpnia 1831 r. po zgonie na cholerę jego parobka uciekł do Jabłonia. Nie było to łatwe, gdyż na gościńcu jabłońskim stała straż, aby nie wpuszczać obcych do wsi. Księdzu udało się dostać na plebanię w Jabłoniu opłotkami. Potem przez pół roku ani razu nie odprawił on nabożeństwa w Paszenkach. O skali epidemii w Paszenkach świadczy też spadek liczby ludności tej miejscowości z 345 osób w 1828 r. do 237 w 1832 r. [Tarasiuk, 2018a, s. 21].