Żuków

Patrz hasło: Włodawa.

Wieś nazywano też Żukow lub Żukowo. Podstawą słowotwórczą nazwy jest rzeczownik żuk, z kolei przydawka –ów sugeruje, że mamy do czynienia z nazwą typu dzierżawczego, utrwalającą przydomek lub imię pierwszego właściciela wsi lub osoby w inny sposób z nią związaną (na przykład zasadźcy-sołtysa, ruskiego tywuna itd.) – [Czopek, 1988, s. 60]

Części wsi nazywane są obecnie Wioska, Szlachta i Połód.

W 2 poł. XVIII w. odnotowano w Żukowie następujące nazwy miejscowe – uroczyska: Kryniczne, Hliniszcze, Poddubinia, Podrosek, Protereby i Zawersze [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 301–331]. W XIX w. odnotowano następujące mikrotoponimy: Berezina, Konie Bołoto, Pierejedni, Wołosar [APL, ZTL, sygn. 3327].

Pierwszy znany wykaz mieszkańców z 1693 r. odnotowuje 37 gospodarzy zamieszkujących w Żukowie. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 180 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 19]. Inwentarz z roku 1773 odnotowuje 35 rodzin gospodarzy [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 69v–70]. Inwentarz z roku 1783, uwzględniający tylko gospodarzy posiadających grunty, wymienia 38 osób [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 301–331]. Według wykazu z 1827 r. we wsi było 41 domów zamieszkanych przez 251 osób [Tabella, s. 335]. W 1864 r. odnotowano we wsi 51 gospodarstw i 297 mieszkańców oraz w folwarku Połód 4 domy i 9 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4], Słownik Geograficzny informuje z kolei o 47 domach i 389 mieszkańcach [SGKP XIV, s. 843]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Żukowie w 83 domach zamieszkiwało 473 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 425, prawosławne – 38, mojżeszowe – 10 oraz narodowość polską – 471 i rusińską – 2 osoby. Ponadto w leśniczówce Żuków zamieszkiwało 11 Polaków wyznania rzymskokatolickiego [Skorowidz miejscowości, s. 122]. W 1966 r. zarejestrowano tam 537 osób [Wawryniuk, 2012, s. 314]. W 2020 r. we wsi zameldowanych było 305 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

W inwentarzu z roku 1693 najczęściej występują nazwiska: Chwesiuk, Jakubik, Juchimiuk, Łukaszuk, Panasiuk, Romaniuk, Szumski i Zarczuk [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 19]. W inwentarzach z drugiej poł. XVIII w. najczęściej pojawiają się nazwiska: Chwesiuk, Hubacz, Jucimiuk, Koszut, Łobko, Michaluk, Suchawiec, Węgiera i Zarczuk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 69v–71; sygn. 5, k. 301–331]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Czuj, Daciuk, Dajnek, Dmitruk, Dudek, Gonda, Horbacz, Kładko, Komaszewski, Koszat, Kuriec, Lewandowicz, Łobko, Macior, Nowicki, Potapczuk, Prokopiuk, Rutkowski, Sakowicz, Wegiera, Zarczuk, Zdolski, Żuk i Żukowiec [APL, ZTL, sygn. 3327].

Do roku 1795 Żuków położony był w Wielkim Księstwie Litewskim w ziemi brzeskiej, powiecie brzeskim. Po III rozbiorze miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Żuków należał wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, s. 352]. W 1864 r., po utworzeniu w Królestwie Polskim gmin samorządowych, wieś włączono w skład gminy Wyryki [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. Żuków wraz z gajówką Żuków, folwarkiem Połód i kolonią Połód tworzył gromadę we wspomnianej gminie [LDW, 1935, nr 30, poz. 213]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1961 Żuków był siedzibą samodzielnej gromady, składającej się również z Krasówki i Kolonii Kaplonosy [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po jej likwidacji w 1961 r. znalazł się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1961, nr 11, poz. 84]. Od 1973 r. sołectwo w gminie wiejskiej Włodawa.

W trakcie prowadzonych w roku 1990 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 7 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze ślady osadnicze pochodzą z późnego neolitu (kultura ceramiki sznurowej), kolejne z wczesnej epoki brązu (kultura nieokreślona), także kultury łużyckiej. Stwierdzono również ceramikę z okresu wczesnego średniowiecza (XI-XIII w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszary 69-89 i 70-89; także Rozwałka i in. 1995, 72].

Osada ma zapewne dawną metrykę, ale najstarszy odnaleziony zapis w źródłach pisanych pochodzi z roku 1674 [APL, ArL, sygn. 125, 126]. W literaturze funkcjonuje pogląd o istnieniu osady już w I połowie XV wieku. Jest on jednak mylny. Pojawił się on na skutek błędnej identyfikacji miejscowości. Wzmianka z XV stulecia dotyczy Żukowa położonego w ziemi lubelskiej, gdzie faktycznie w początkach tego stulecia odbywały się sądy w trakcie przyjazdu króla na polowania w tutejszych lasach [SHGL, s. 290].

Żuków był częścią dóbr włodawskich. Nie jest jasne, kiedy powiększyły się one o tereny dzisiejszego Żukowa. Miało to zapewne miejsce jeszcze w XVI wieku, choć szczegółowych informacji na ten temat nie posiadamy. W rękach rodziny Sanguszków pozostawały do 1571 r., kiedy to zmarł książę Roman Sanguszko. Dobra włodawskie, w tym zapewne tereny dzisiejszego Żukowa, przypadły wówczas jego córce Fiedorze, która poślubiła wojewodę podlaskiego Stanisława Radzimińskiego. Po jego śmierci wyszła ponownie za mąż za księcia Aleksandra Prońskiego. Owdowiawszy po raz drugi, poślubiła w roku 1596 wojewodę brzesko-kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego. Fiedora zmarła dwa lata później, a dobra włodawskie pozostały w rękach Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami dóbr włodawskich byli: Rafał Leszczyński (syn Andrzeja), wojewoda bełski, (1606–1636); Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644); Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681); Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693); Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730); Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745); Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła dobra włodawskie (w tym Żuków) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Żuków wraz z całymi dobrami włodawskimi przeszedł jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Jego dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar majątku Zamoyskich zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

W dawnych czasach większość mieszkańców Żukowa była grekokatolikami. Byli oni wiernymi parafii greckokatolickiej w Różance. Protokół wizytacji tej parafii z 1759 r., informuje, że we wsi w 28 domach zamieszkiwało 118 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 416]. W 1817 r. we wsi w 40 domach zamieszkiwało 202 unitów [APL, CHLGK, sygn. 458, k. 7]. Unici zamieszkujący w Żukowie stawili opór przeciwko przymusowemu ich przyłączeniu do cerkwi prawosławnej w latach 70. XIX stulecia. Po oficjalnym uznaniu ich w 1875 r. za wiernych parafii prawosławnej w Różance nadal potajemnie wyznawali oni katolicyzm. Przywódcą zachęcającym do oporu przeciwko prawosławiu był Józef Zdolski, który organizował w lesie „Kruhłe” spotkania z duchownymi katolickimi [Wawryniuk, 2012, s. 306]. W 1878 r. w wielu domach w Żukowie przyjmowano 14. letnią Juliannę Patrejko z Kostomłotów, która była uznawana za prorokinię głoszącą odrodzenie kościoła unickiego [APS, SGZŻ, sygn. 5, k. 9]. W 1904 r. z misją duszpasterską w Żukowie przebywał jezuita ksiądz Apoloniusz Kraupa [Danieluk 2009, s. 701]. W przeciwieństwie do okolicznych miejscowości mieszkańcy Żukowa po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, przeszła na katolicyzm. Liczba wyznawców prawosławia w Żukowie spadła wówczas z 486 do 133 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 94; sygn. 942, k. 94].

Katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1984 r. erygowano w samym Żukowie parafię rzymskokatolicką pw. Nawiedzenia Matki Bożej Kodeńskiej, do której należą poza tym wierni z Korolówki-Osady i Kaplonosów [https://diecezja.siedlce.pl/].

Zdecydowana większość mieszkańców Żukowa na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Połód (razem z włościanami z Wyryk Połodowskich). Po I wojnie światowej zmieniono jego nazwę na Natalin. W 1826 r. 30 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 280 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 2937 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 235 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 35 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 123].

W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 30 gospodarstw użytkujących 768 morgów ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało 25 morgów 184 prętów ziemi, w tym 22 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 30 gospodarstw będących w posiadaniu 39 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 34 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 10, w tym cztery gospodarstwa pełnorolne i 6 właścicieli placów oraz wspólne pastwisko o powierzchni 162 morgów. W sumie uwłaszczeni chłopi otrzymali 1367 morgów. Poza ziemią otrzymali oni prawo do korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. prawa wypasania 240 sztuk bydła m.in. na ługach Berezino, Konie Bołoto i Pierejedni. Chłopi korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 34 pełnych gospodarstw miało prawo do otrzymywania na budowę trzech sosen co dwa lata, na ogrodzenia dwukonnego wozu chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowych i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. Zamoyscy wykupili prawo do serwitutów w latach 1926–1927 [APL, ZTL, sygn. 3327; Hucz 2002, s. 47–72].

Część mieszkańców była bezrolna (np. w 1915 r. było to 53 osoby w samej wsi i 36 osób w folwarku Połód [APL, KRZL, sygn. 10] i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. W Żukowie zamieszkiwali karczmarze, ale też w 1842 r. odnotowano tam również tkacza, Ignacego Moczulskiego [Wawryniuk 2012, s. 307]. Jeszcze w okresie międzywojennym we wsi działał młyn – wiatrak będący w posiadaniu J. Macioła [KAP 1926, s. 1192].

Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Żukowie działała 2. klasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 100 uczniów [Falski 1933, 176]. Szkoła podstawowa we wsi istnieje do dnia dzisiejszego.

Karczma

Obiekt wymurowany w I połowie XIX wieku w stylu klasycystycznym. Została spalona w czasie I wojny światowej w 1915 r. a następnie odbudowana. Obecnie budynek otynkowany. Elewacja frontowa z płytkim ryzalitem i sienią przelotową. Otwory okienne w innych miejscach niż były, po dawnych pozostały klucze obramień [KZSP, t. 8, z. 18, s. 79–80]. Przez miejscowych zwana „Karczmą Jankiela” lub „Karczmą Bihuna”.

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Żukowa do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi.

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Żukowa był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Żuków został spalony przez wojska rosyjskie a większość jego mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji, np. rodziny Siemiona Komaszewskiego, Leona Michaluka, Paraski, Czuja znalazły się w guberni tambowskiej a Michał Prokopiuk w guberni moskiewskiej [AAN, CKO, sygn. 334].