Przejdź do treści

Żłobek

    Logo gminy wiejskiej Włodawa.

    Żłobek

    Powiat: włodawski

    Gmina: Włodawa (gmina wiejska)

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Włodawa.

    Nazwa – geneza i znaczenie

    Pierwotnie osada nosiła zapewne nazwę Żołobek, ale już w 1765 r. pojawiają się Żłobki, co może sugerować rozpad wsi na mniejsze jednostki osadnicze [AGAD, ASK 46, 127, k. 9]. Nazwa pochodzi od słowa pospolitego oznaczającego ukształtowanie terenu [Czopek, 1988, s. 18].

    Mikrotoponimia

    Obecnie część położona poza centrum wsi nazywana jest Żłobek Mały. W XIX w. pojawiają się w źródłach pisanych następujące nazwy uroczysk: Bieło Pole, Broda, Naławki, Wołczyny i Żabek oraz Olennij Lasek [APL, ZTL, sygn. 3326] i pól: Bór Wielki, Jaźwińskie, Ograbieniec, Podbłocie i Szczebryn [Piątkowski, 2007, s. 118]. Na początku XXI w. z wymienionych nazw pozostało Białe Pole i Szczebryń. Odnotowano również nazwy własne: Babie, Bagno, Jarkucek, Jasińca, Kwasnyczne, Lipka, Lipowiec, Podbołotie, Podwołosie i Zabagonie [Olejnik, 2014]

    Antroponimia

    W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bereziński, Chruś, Kikawski, Makaruk, Maksja, Michaluk, Mielniczuk, Pasieka, Pietruk, Poleszuk, Protaś, Prylepa, Romaniuk, Stepaniuk, Tarasiuk i Zakrystian [APL, ZTL, sygn. 3326].

    Przynależność administracyjna

    W XVI w. tereny późniejszej miejscowości leżały w obrębie Królestwa Polskiego w województwie ruskim, na obszarze ziemi chełmskiej w powiecie chełmskim. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego, w latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

    Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Wieś Żłobek należała wówczas do gminy Sobibór [APL, MSGL, sygn. 167, k. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Sobibór [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była siedzibą gromady we wspomnianej gminie, w skład której wchodziły też kolonie Żłobek I, II i III [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 wchodziła w skład gromady Sobibór [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po likwidacji tej ostatniej znajdowała się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy wiejskiej Włodawa.

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    W trakcie badań powierzchniowych prowadzonych na początku lat 60. zlokalizowano kilka obozowisk z wytworami krzemiennymi datowanymi ogólnie na mezolit, z wtórnym bliżej niedatowanym osadnictwem neolitycznym [Bronicki, Gurba 2015, 13 – tam: Żłobek III].

    W trakcie prowadzonych w roku 1990 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP (weryfikowanych w 2001) odkryto 21 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

    Zlokalizowano kolejne obozowisko myśliwych mezolitycznych [Libera 1998, 102]. Z tychże badań uzyskano ułamki naczyń i zabytki krzemienne ze środkowej i późnej fazy neolitu (kultura: pucharów lejkowatych, amfor kulistych, ceramiki sznurowej) oraz epoki brązu – zarówno wczesnej (kultura: mierzanowicka i trzciniecka, także materiały nieokreślone kulturowo), jak i późnej (kultura łużycka). Kolejny epizod osadniczy związany jest z pobytem ludności kultury wielbarskiej oraz z wczesnego średniowiecza. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszary 73-91 – tam: Żłobek Pierwszy; także Rozwałka i in. 1995, 71].

    Powstanie samodzielnej miejscowości

    Sama nazwa Żłobek (Żołobek) pojawia się w źródłach w roku 1601 w kontekście podziału Orchówka. Mowa jest tam o młynarzu „żołobeckim”, który dzierżawił także pewne grunty należące do Orchówka [ANK, ZZG, sygn. 286, s. 10; APL, KGCH-z, sygn. 13, k. 223]. Nie był jednak Żłobek samodzielną osadą, a traktowany był jako część Sobiboru. Istniał tam początkowo zapewne jedynie młyn, z czasem być może niewielki folwark. W 1765 r. pojawiają się określenie na już samodzielną wieś Żłobki, co może sugerować jej rozpad na mniejsze jednostki osadnicze [AGAD, ASK 46, 127, k. 9]

    Właściciele

    Jako część Sobiboru, miał tych samych właścicieli. Przed rokiem 1414 wieś Sobibór wraz z terenami późniejszego Żłobka, stanowiła własność królewską. Po tej dacie przeszła na mocy nadania królewskiego w ręce rodu Uhrowieckich [MRPS, cz. III, nr 74, supl. 8; Czarnecki 2009, s. 10] i pozostawała w nich do początków wieku XVII. Przed rokiem 1628 zakupiły go bernardynki z klasztoru w Brześciu Litewskim. Trudno ustalić dokładną datę transakcji, ale musiała ona nastąpić między rokiem 1624, kiedy klasztor w Brześciu został ufundowany, a 1628, kiedy brzeskie bernardynki występują w źródłach jako właścicielki Sobiboru [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1587]. W ich rękach pozostawał do schyłku XVIII w.

    Charakter tej własności budził pewne wątpliwości formalne. Wojskowi, wychodząc z założenia, że Sobibór będąc własnością klasztoru, stał się dobrami duchownymi, próbowali wybierać z niego hibernę i inne świadczenia na rzecz armii. Za zakonnicami wielokrotnie ujmowała się szlachta chełmska, np. w roku 1662 zaapelowała do dowódców wojskowych, aby nie traktowali Sobiboru jak własności duchownej i nie egzekwowali z tej wsi hiberny ani innych ciężarów żołnierskich. Wyraźnie przy tym podkreślono, że wieś ta będąca od zawsze „w domu panów Urowieckich” podlegała prawu ziemskiemu, po czym została kupiona przez zakonnice z Brześcia za ich własne posagi, ale jej status prawny przez to się nie zmienił i zakonnice ponoszą wszystkie ciężary publiczne oraz zawsze wystawiają odpowiednie poczty na pospolite ruszenie. [Ternes, 2007, s. 17–18]. Podobne w treści „uniwersały protekcjonalne” dla Sobiboru, wydawali także hetmani, m. in. Jan Sobieski w roku 1669, czy Hieronim Lubomirski 30 lat później [AGAD, AZ, sygn. 2993, s. 48–52].

    W końcu XVIII w., po III rozbiorze, Żłobek wraz z Sobiborem stały się własnością rządową.


    Żłobek na Topograficznej karcie Królestwa Polskiego z 1839 r. [https://bg.uwb.edu.pl/TKKP/]

    Wieczystymi dzierżawcami Żłobka w XIX w. byli m.in. Wojciech Kunicki, który przekazał go w 1842 r. córce Antoninie, która wyszła za mąż za Józefa Sciopio. W 1870 r. dobra przejął Bronisław Popławski, a po nim rodzina Łuczyńskich [Wawryniuk, 2012, s. 201–206]. W XX w. dobra były rozprzedawane drobniejszym właścicielom.

    Stosunki demograficzne, etniczne i wyznaniowe

    Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 28 domów zamieszkanych przez 164 osób [Tabella, s. 332]. W 1864 r. odnotowano we wsi z kolei 26 gospodarstw i 254 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4], zaś Słownik Geograficzny informuje o 29 domach i 291 mieszkańcach [SGKP XIV, s. 790]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi i kolonii Żłobek w 36 budynkach zamieszkiwało 193 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 24, prawosławne – 169 oraz narodowość polską – 24 i rusińską – 169 osób. [Skorowidz miejscowości, s. 119]. W 1966 r. zarejestrowano tam 213 osób [Wawryniuk, 2012, s. 300]. W 2020 r. we wsi Żłobek zameldowanych było 122 osoby [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

    W dawnych czasach większość mieszkańców Żłobka była najpierw grekokatolikami, wiernymi parafii w Sobiborze. W 1821 r. we wsi mieszkało w 20 domach 168 wiernych [APL, CHKGK, sygn. 476, k. 1]. Nie stawiali oni w latach 60.–70. XIX stulecia oporu przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., niewielu mieszkańców Żłobka zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 454 do 388 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 59; sygn. 942, k. 79]. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii włodawskiej w 1905 r. zapisano 10 osób [Wawryniuk, 2012, s. 296]. Z czasem prawosławni mieszkańcy wsi przyjęli ukraińską tożsamość narodową. Zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR.

    W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej w Orchówku, potem przejściowo w latach 1867-1931 parafii św. Ludwika we Włodawie. Dominować zaczęli jednak dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi Ukraińców. Obecnie wieś należy do parafii rzymskokatolickiej pw. św. Jana Jałmużnika w Orchówku.

    Gospodarka

    Zdecydowana większość mieszkańców Żłobka na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku w Żłobku. Obciążenia pańszczyźniane chłopów na początku XIX stulecia nie były zbyt duże, gdyż wynosiły jeden dzień sprzężajny i dwa dni piesze pańszczyzny tygodniowo przez cały rok. Do tego należy doliczyć daniny w naturze i przymusowy najem do pracy (11,5 dnia rocznie) [Piątkowski, 2007, s. 118–119].

    W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono 23 gospodarstwa będące w posiadaniu 42 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 38 morgów ziemi, w tym ok. 15 morgów ziemi uprawnej. Włościanie posiadali również wspólne pastwisko o powierzchni 607 morgów. Uwłaszczono również osadę kowala. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali łącznie 1579 morgów. Poza ziemią otrzymali prawo korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. prawa wypasania 223 sztuk bydła. Włościanie korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 23 gospodarstw otrzymywało 24 fur opału rocznie oraz prawo łowienia ryb w jeziorze Wspólne i na odcinkach rzek przylegających do ziem wiejskich. W 1913 r. rząd carski wykupił prawa do serwitutów chłopów ze Żłobka [APL, ZTL, sygn. 3326]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 12 osób) – [APL, KRZL, sygn. 10] i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.

    Ważne wydarzenia

    Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Żłobka był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Żłobek został spalony przez wojska rosyjskie a większość jego mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji.

    Przełomowym wydarzeniem w dziejach Żłobka była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W tych latach we wsi nastąpił rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi a na jej miejsce sprowadzono Polaków.

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci