Uniszowice

Patrz hasło: Konopnica.

W XV-XVI stuleciu w źródłach występują następujące warianty zapisu nazwy wsi: Unessouice, Wnessouice, Vnessow, Unessouicze, Wnyeschowycze, Vneschouicz, Unyaschowycze, Nyessovicze, Vnyessowycze [SHGL, 250]. Funkcjonujący po dziś dzień zapis Uniszowice pojawił się po raz pierwszy na początku XVII w. [Kosyl, 1974, cz. 2, 421]. Według ustaleń językoznawców nazwa została urobiona od staropolskiego imienia Uniesz, będącego zdrobnieniem od Uniesław [Kosyl, 1974, cz. 2, 421; Kosyl 1978, 12]. Uniszowice są nazwą patronimiczną, oznaczającą potomków lub poddanych osoby, którego, w tym przypadku imię, tkwi w nazwie miejscowej [Kosyl, 1978, 12]. 

W wiekach średnich i okresie staropolskim Uniszowice leżały na terenie ziemi lubelskiej. W 1474 r. znalazły się na obszarze utworzonego wówczas województwa lubelskiego. Z chwilą upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 r. i przejęcia tych terenów przez Cesarstwo Austriackie Uniszowice znalazły się na terenie cyrkułu lubelskiego [https://rcin.org.pl/dlibra/publication/7479/edition/481/content].

W czasach Księstwa Warszawskiego powstała gmina dominialna Uniszowice. Po utworzeniu Królestwa Polskiego taka organizacja została zachowana. Następnie gmina weszła w skład obwodu lubelskiego (od 1842 r. powiatu lubelskiego) i  województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej) [APL, MSGL, sygn. 167, s. 199]. W związku z przeprowadzeniem reformy gminnej w 1864 r. Uniszowice weszły w skład samodzielnej gminy Konopnica w składzie powiatu lubelskiego [APL, KSWPL, sygn. 21, s. 22, 29]. Rok 1933 r. przyniósł reformę samorządu terytorialnego. W jej wyniku powstała gromada Uniszowice (w jej skład weszły: Uniszowice wieś i Uniszowice kolonia) w gminie Konopnica [“LDW”, 1933, nr 22, s. 399-400]. W czasie okupacji niemieckiej w latach 1939-1944 Uniszowice pozostawały w powiecie lubelskim dystryktu lubelskiego [Gemeindeverzeichnis, 153-154]. W 1944 r. przywrócono organizację administracyjną sprzed 1939 r. Gmina Konopnica funkcjonowała do końca 1954 r. Od 1 stycznia 1955 r. ciężar władzy spoczął na Gromadzkiej Radzie Narodowej w Motyczu, która roztoczyła swoją jurysdykcję nad Uniszowicami [DUWRN 1954, nr 15, s. 73]. Gromada Motycz przetrwała do 1 stycznia 1962 r. po czym została włączona wraz z Uniszowicami do gromady Konopnica [DUWRN 1961, nr 11, s. 191]. Gromada Konopnica funkcjonowała do końca 1972 r. Od stycznia 1973 r. została reaktywowana gmina Konopnica a Uniszowice od tego czasu przynależą do tej gminy [DUWRN 1972, nr 12, s. 177].

W trakcie prowadzonych w roku 1982 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 24 stanowiska, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze materiały pozostawiła społeczność ze środkowego i późnego neolitu (kultura: pucharów lejkowatych i amfor kulistych), kolejne z wczesnej epoki brązu (m.in. kultura trzciniecka), następnie z okresu przedrzymskiego (kultura pomorska) i wczesnego średniowiecza (VIII-X oraz XII-XIII w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 77-80; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 3, 153-158 – pięć stanowisk opisano: Uniszowice Kolonia; także Taras 1995, 194].

Dotychczas przyjmowano, że pierwsza informacja o Uniszowicach pochodzi z 1409 r. [SHGL, 250]. Tymczasem w Księgach grodzkich lubelskich zachowała się oblata dokumentu króla Władysława Jagiełły, wystawionego w Lublinie 29 września 1394 r., w którym wymieniono Uniszowice (Vnyessovicze), “położone w ziemi lubelskiej, blisko Lublina”  [APL, KGL, Inskrypcje k. 516v.-517]. Tym samym zasadne jest cofnięcie daty najwcześniejszej wzmianki pisanej o Uniszowicach do końca XIV stulecia, chociaż wieś jest z pewnością starsza.

W przywołanym dokumencie monarszym, Jakusz zwany Uchacz, właściciel Uniszowic (i Turki), uzyskał monarsze zezwolenie na przeniesienie swoich dwóch osad z prawa polskiego na prawo niemieckie średzkie. Zniesione zostały wszelkie zwyczaje prawa polskiego, które mogłyby zakłócać wprowadzanie nowych rozwiązań. Wszyscy kmiecie, zagrodnicy i inne osoby zamieszkujące wieś zostały zwolnione z konieczności odpowiadania przed urzędnikami monarszymi. Wszelkie sprawy między mieszkańcami wsi miał od tej pory rozsądzać sołtys. Urzędnik ten od tej pory pobierał wszelkie opłaty sądowe. Sołtys nie odpowiadał przed Jakuszem, jego spadkobiercami, ani innymi osobami, które w przyszłości stać się właścicielami Uniszowic. Odpowiadał jedynie przez władcą, wezwany pismem zaopatrzonym w monarszą pieczęć, zgodnie z prawem niemieckim średzkim. Sołtys sądził również przestępstwa kryminalne, w tym te zagrożone orzeczeniem kary śmierci, jakich dopuścili się mieszkańcy Uniszowic [APL, KGL, Inskrypcje, k. 516v-517]. Z treści przytoczonego dokumentu jednoznacznie wynika, że w 1394 r., w momencie przenoszenia na prawo niemieckie, Uniszowice były już wsią istniejącą od jakiegoś czasu. Nigdzie w tekście nie można natrafić na informację, że osada ta miała być dopiero lokowana na surowym korzeniu, a więc zupełnie od podstaw. Niestety, nie można wskazać przybliżonej daty powstania samej wsi. Przypuszczać jednak należy, że podobnie jak inne miejscowości w najbliższym sąsiedztwie (np. Motycz, Konopnica), struktury osadnicze Uniszowic kształtowały się w okresie od czasów przedpaństwowych do XIV w., w tym konkretnym przypadku do drugiej połowy tego stulecia. Dawna metryka wsi jest o tyle prawdopodobna, że nazwy patronimiczne, a do takich zalicza się Uniszowice, występują głównie na terenach wcześniej zasiedlonych, o dogodnych warunkach fizjograficznych, tj. żyznych glebach, bliskości cieków wodnych, itp. [Rymut, 1971, 95; Kosyl, 1978, 49].     

Przez całe średniowiecze osada ta należała do potomków Jakusza, rodziny Unieszowskich, przedstawicieli dość zamożnej szlachty lubelskiej. Wśród XV-wiecznych właścicieli wsi, oprócz samego Jakusza, można wymienić: Jadwigę, wdowę po Jakuszu, braci Bartosza i Jana, braci Bartosza i Mikołaja, braci Jakuba i Stanisława [Sochacka, Jan z Unieszowic i Czirniowa, rkps; APL, KZL, 5, k.33; KZL 9, k. 526v]. Wśród nich najbardziej wyróżnił się Jakusz, który wystarał się o uzyskanie zezwolenia na lokację Uniszowic na prawie niemieckim. Nie bez znaczenia pozostaje również osoba Jana. W latach 1454-1455 pozostawał on na urzędzie burgrabiego lubelskiego [Sochacka, Jan z Unieszowic i Czirniowa].

W 1542 r. jako właściciel Uniszowic występował Jan Unieszowski herbu Rawa [SHGL, s. 250]. W 1648 r. wieś dzierżawił Samuel Wesołowski skarbnik kamieniecki i podwojewodzi lubelski [APŁ, Arch. Bart., sygn. 48, s. 17]. W 1651 r. wieś należąca prawdopodobnie do Heleny z Wiśniowieckich Warszyckiej, żony kasztelana krakowskiego Stanisława Warszyckiego, dzierżawiona była przez Stanisława Kośmińskiego podwojewodziego lubelskiego [APL, KGL sygn. 79, k. 533v; APL, KGL sygn. 81, k. 1117v]. W 1663 r. podatek z Uniszowic płaciły nieznana z imienia i nazwiska pisarzowa grodzka lubelska oraz niejaka Kośmińska, co wskazuje na ciągłość posiadania części Uniszowic przez rodzinę Kośmińskich w tym czasie [BJ, sygn. 7209, s. 6]. W 1676 r. właścicielem wsi był Samuel Mikułowski podstarosta i sędzia grodzki radomski [ŹD, t. 15, s. 25a]. W XVIII w. Uniszowice stale pozostawały w rękach średniozamożnych rodzin szlacheckich.

W chwili upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów dobra Uniszowice znajdowały się w rękach Ignacego Morawickiego. Jedenaście lat później (w czerwcu 1806 r.) zdecydował się na sprzedaż majątku Ludwice Rozenbusz de domo Jarzyna – małżonce Jana Rozenbusza. W końcu grudnia 1836 r. L. Rozenbusz przekazała swój majątek w formie darowizny swojej córce Emilii (1802-1867) zamężnej z Michałem Wacławem Pomorskim (1798-1879). Majątek był w posiadaniu Pomorskich do 1865 r. W związku z wystąpieniem problemów finansowych u właścicieli Uniszowic majątek został zlicytowany. Dobra nabył w lipcu 1865 r. Władysław Szalawski (1831-po 1865). Jednak już we wrześniu tegoż roku trafiły one w ręce Władysława Zawadzkiego. Właściciel ten zajmował się swoim majątkiem następne kilkanaście lat. Sprzedał Uniszowice w grudniu 1879 r. Aleksandrowi Teofilowi Łukaszowi Hełczyńskiemu (1857-1933). W sierpniu 1884 r. nowym właścicielem wsi został pułkownik rosyjskiej straży granicznej pochodzenia niemieckiego baron Ernst von Vietinghoff-Scheel (1830-1888). Majątek pozostawał w rękach E. von Vietinghoff-Scheela do chwili jego śmierci w styczniu 1888 r. Wkrótce dobra te stały się własnością jego córki Emmy Matyldy Tumanow de domo von Vietinghoff (1863-po 1891). Bardzo szybko spieniężyła otrzymane dobra odstępując je w lipcu 1891 r. Józefowi Gołębiowskiemu. Niespełna siedem lat później dobra Uniszowice ponownie zmieniły właściciela. W czerwcu 1898 r. trafiły w ręce Jana Nepomucena Rakowskiego. Prawie dekadę później (w lipcu 1907 r.) dobra Uniszowice nabyli: Aleksander Saba (11/23 powierzchni) oraz Jan i Walenty Łazukowie (12/23 powierzchni). Bardzo szybko, bo już w marcu 1908 r. sprzedali 180 mórg ziemi siedmiu kolonistom (Józef Mazur, Jan Strzemecki, Marcin Cygan, Stanisław Łazuka, Aleksander Mazurkiewicz, Antoni Kosior, Piotr Kosior). Reszta dóbr nadal pozostała w rękach A. Saby (314 mórg i 282 prętów tzw. Uniszowice Dwór), J. Łazuki (90 mórg) i W. Łazuki (95 mórg). Od 1908 r. zaczął się dalszy postępujący proces sprzedaży kolejnych części Uniszowic na kolonie, co ostatecznie doprowadziło do likwidacji tutejszej większej własności ziemskiej   [APL, HwL, Spis roboczy nr 1, sygn. 33, s. 65-153; Wykaz nr 1, sygn. 3402, passim; Wykaz nr 3, sygn. 286, passim; sygn. 287, passim; sygn. 288, passim; ASCPRK Katedralnej św. Jana w Lublinie, sygn. 50, s. 295; sygn. 62, s. 422; sygn. 68, s. 164; ASCPRK w Konopnicy, sygn. 17, s. 65; ASCPPPK, sygn. 8, s. 25]. Należy zauważyć, że dobra Uniszowice w 1866 r. w ramach realizacji reformy uwłaszczeniowej zostały pomniejszone o areał wielkości 28 mórg i 281 prętów. Grunty te trafiły na własność 17 miejscowych włościan, którzy w pierwszej połowie XIX w, użytkowali część tych ziem. Gospodarstwa zostały wtedy wydzielone włościanom noszących nazwiska: Babicz, Balcer, Bartman, Bogucki, Gołębiowski, Kamota, Kawiak, Kępiński, Kozak, Małecki, Markiewicz, Pacoś, Pietraś, Płoński, Stolarski i Wójtowicz. Wymienieni chłopi posiadali także prawo korzystania z serwitutów. Jednak właściciel Hełczyński w 1882 r. zdecydował się na ostateczne uregulowanie tej kwestii. W zamian za wieczyste zrzeczenie się prawa do serwitutów włościanie otrzymali do podziału areał o powierzchni 34 mórg i 170 prętów [APL, ZTL, sygn. 3552, passim]. W latach 1909-1914 zdecydowanie zwiększył się areał ziemi będący własnością włościan. Stało się to za sprawą zakupu działek przez kolonistów. Tym sposobem na początku lat 30. XX w. w Uniszowicach (we wsi i kolonii) funkcjonowało już 51 prywatnych gospodarstw rolnych. Znajdowały się one w posiadaniu włościan mających nazwiska: Bancer, Białaszewski, Bogusz, Buzek, Ciołek, Dylon, Fijałkowski, Gołowit, Grądziel, Hawryło, Jabłoniec, Kosior, Kotyra, Kowalczyk, Kozioł, Krusiński, Łazuka, Łoboda, Madej, Majczak, Malik, Mazur, Mazurek, Niedziałek, Olszka, Pietraś, Pisara, Piwowarski, Pomorski, Rozwadowski, Rybacki, Stefaniak, Turski, Werchała, Wilczek, Woźniak, Wójtowicz, Wrona, Wróbel, Zawacki, Zawadzki, Zawiślak, Zbiciak i Żydek  [APL, HwL, Wykaz nr 1, sygn. 3014-3023, passim; AGwK, sygn. 314, k. 46v-104]. 

W wiekach średnich na terenie Uniszowic zamieszkiwała ludność polska. Z XV stulecia w źródłach pisanych odnotowano kmieci: Waśko [SHGL, 250], Jan Sdun, Szymon Kolenka, Stanisław Schylek [KzL, 1, 385-387].

Najczęściej występujące nazwiska wśród mieszkańców wsi w XVIII wieku to: Gołębiowski, Kalata, Karwacki, Klepczarz, Kokoszka, Krzywonos, Kucharz, Kurnicki, Łysiak, Majowski, Mącik, Młynarczyk, Murawski, Olszak, Olszowic (Olszowicz), Płoński, Rusinek, Sikorski, Skubicha, Sokołek, Stępniak, Sznajder, Szumek, Topolski, Węgrzynowski, Woźniczka, Wstępień, Zagórski, Zaręba, Zawiślak [Lubelskie Korzenie. Baza indeksów. Hasło: Konopnica].

Uniszowice stanowią część parafii w Konopnicy [https://archidiecezjalubelska.pl/parafia/?id=101750]. Pierwsze informacje o przynależności wsi do tego okręgu parafialnego pochodzą z drugiej połowy XV w. [DLB, 2, 539-540]. Niewykluczone jednak, że Uniszowice znalazły się w parafii w momencie jej powstania, co zdaniem większości badaczy miało nastąpić w latach 1374-1400 [Szafran, 1958, 118; Kumor, 2002, 221; Chachaj, 2012, 279]. W kolejnych stuleciach wieś jest konsekwentnie wymieniana jako część składowa konopnickiego okręgu parafialnego [ŹD, t. 14, s. 348; AKMKr, Wizytacja 1595, k. 111; AAL, Wizytacja 1603, 531; AAL, Wizytacja 1675, k. 167; Akta wizytacji 1738-1739, k. 151v; Księga wizytacji 1738-39, k. 22v; Boniewski, 1863, 108]. Obecnie na terenie Uniszowic funkcjonuje kaplica pod wezwaniem św. Maksymiliana Kolbego.

W XIX stuleciu społeczność Uniszowic była jednolita pod względem wyznaniowym i narodowościowym. Dopiero spis powszechny z 1921 r. przyniósł informacje o obecności w Uniszowicach 7 osób wyznania prawosławnego (5 z nich było narodowości ukraińskiej) oraz 8 osób wyznania mojżeszowego (wszystkie zadeklarowały narodowość polską) [Skorowidz miejscowości, 64].       

W dobie średniowiecza młodzież z Uniszowic mogła uczęszczać do szkoły parafialnej funkcjonującej przy kościele w Konopnicy. Istniała ona co najmniej od połowy XV wieku [AAL, AOfL, 2, k. 39; DLB, 2, 539]. W wiekach średnich w placówkach tego typu młodzież pobierała podstawową naukę w zakresie czytania, pisania, rachunków, katechizmu czy śpiewu.

Pierwsza szkoła elementarna w dobie niewoli narodowej pojawiła się w 1916 r. Pod auspicjami austro-węgierskich władz okupacyjnych powstała 1-klasowa koedukacyjna szkoła ludowa z językiem polskim jako wykładowym. Zatrudniono w niej jednego nauczyciela. Pod koniec roku szkolnego 1916/1917 naukę w tej placówce oświatowej pobierało 51 uczniów i uczennic [APL, CKKP, sygn. 234, s. 52]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1919 r. został wprowadzony obowiązek szkolny. Istniejąca szkoła ludowa została przekształcona w szkołę powszechną. Kadra pedagogiczna była reprezentowana m.in. przez: Józefę Cichocką i Helenę Banaszak [APL, AGwK, sygn. 314, k. 95v-96; “DUKOSL”, R. 5, 1933, nr 5, s. 564]. Na początku 1962 r. do 5-klasowej Szkoły Podstawowej w Uniszowicach uczęszczało 51 uczniów [APL, PPRN, sygn. 43, k. 181-182]. Od 1 września 1975 r. w Uniszowicach zaczęła funkcjonować szkoła podstawowa będąca punktem filialnym Zbiorczej Szkoły Gminnej w Konopnicy [APL, UGwK, sygn. 27, s. 90].  

Liczbę ludności w połowie XVII w. na podstawie areału uprawianego gruntu można szacować na około 30 osób [APŁ, Arch. Bart., sygn. 48, s. 17; BJ, sygn. 7209, s. 6]. Bardziej dynamiczny jej rozwój musiał nastąpić w XVIII wieku, gdyż w 1787 r. w Uniszowicach mieszkały już 103 osoby (47 dorosłych, 48 dzieci i 8 Żydów) [Kumor, 1979, 265]. Pierwsze dane statystyczne odnośnie liczby ludności w Uniszowicach w dobie Królestwa Polskiego pochodzą z 1827 r. Do publicznej wiadomości podano, że w Uniszowicach funkcjonowało 20 domów, w których egzystowało 91 osób [Tabella miast, II, 250]. W 1864 r. władze rosyjskie zarejestrowały obecność 114 osób [APL, KSWPL, sygn. 21, k. 5v, 22]. Pierwszy spis powszechny na terenie Rosji przeprowadzony w 1897 r. wykazał w Uniszowicach 20 domów oraz 172 mieszkańców [Spravochnaya, 354-355]. Spis powszechny przeprowadzony w 1921 r. w Polsce wykazał w Uniszowicach 43 domy i 319 mieszkańców (165 mężczyzn i 154 kobiety [Skorowidz miejscowości, 63].

Kierunki aktywności gospodarczej mieszkańców Uniszowic na przestrzeni dziejów warunkowane były bliskim położeniem ośrodka miejskiego w Lublinie, stanowiącego ważny rynek zbytu towarów i usług, oraz dogodnymi warunkami dla rozwoju rolnictwa. Pod koniec XV stulecia we wsi istniał staw i młyn [APL, KZL, 1, 386; AAL, AOfL, 5, k. 496]. Niewykluczone, że w tym samym czasie w osadzie podjęto próbę rozwinięcia hodowli koni. W 1479 r. Jadwiga, tenutariuszka (dzierżawczyni) oprawy w Uniszowicach, najprawdopodobniej wdowa po Janie – właścicielu wsi, została oskarżona o to, że wraz ze swoim drugim mężem Jakubem Pęchowskim, przegnała 15 koni bojowych ze stada w Czerniejowie do Uniszowic [Sochacka, Jan z Unieszowic].

Uniszowice w XVII w. były bardzo małą wsią liczącą 2 łany ziemi, czyli około 50 hektarów [APŁ, Arch. Bart., sygn. 48, s. 17]. Mieszkająca tutaj ludność zasadniczo zajmowała się rolnictwem. W okresie XVI-XVIII w. stale znajdował się tutaj młyn [ŹD, t. 14, s. 348; BJ, sygn. 7209, s. 6].

W 1930 r. w Uniszowicach działał rzeźnik Werchała [KAP 1930]. Funkcjonowały dwie kuźnie będące własnością Aleksandra Tyżyńca i Franciszka Majbrodzkiego. Usługi młynarskie świadczył Wacław Molesztak [APL, AGwK, sygn. 314, k. 62v-63, 96v-97, 103v-104]. Po II wojnie światowej właścicielom prywatnych gospodarstw rolnych udało się utrzymać swoją własność pomimo akcji kolektywizacyjnej propagowanej w czasach stalinowskich (1948-1956). Głównym źródłem dochodów mieszkańców Uniszowic nadal było rolnictwo. Sąsiedztwo Lublina umożliwiło także utrzymywanie się części mieszkańców z pracy w tamtejszych zakładach przemysłowych oraz z pracy umysłowej. Aktywnością we wspieraniu produkcji rolniczej (prowadzenie magazynu i sprzedaży nawozów sztucznych, prowadzenie punktu skupu zbóż, ziemniaków, owoców i warzyw), hodowli zwierząt (prowadzenie magazynu i sprzedaży pasz, prowadzenie skupu zwierząt) oraz handlu na tym terenie wykazała się Gminna Spółdzielnia “Samopomoc Chłopska”. Pod auspicjami spółdzielni działał w Uniszowicach sklep spożywczy. Na początku lat 80. XX w. działał również kiosk “Ruch” [APL, UGwK, sygn. 27, s. 13, 70, 116].