Szuminka

Patrz hasło: Włodawa.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Szumin. Podstawą słowotwórczą nazwy jest rzeczownik szum, z kolei przydawka –in sugeruje że mamy do czynienia z nazwą typu dzierżawczego, utrwalającą przydomek lub imię pierwszego właściciela wsi lub osoby w inny sposób z nią związanej (na przykład zasadźcy-sołtysa). Jednak według badaczy ukraińskich szum to również starosłowiańska nazwa lasu (w j. serbskim szuma), ale też pogańskiego bóstwa lasów [Smoljak 2010, Vojtovič 2011, s. 384]

W 2 poł. XVIII w. odnotowano w Szumince następujące nazwy miejscowe – uroczyska: Kotele, Szerokie, Berezinki, Hańskie Błoto i Wisielnik. Do Szuminki należały także grunty położone za Bugiem: uroczysko i łąka Krzywe Kolano [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 251–270]. W XIX w. odnotowano następujące mikrotoponimy: Pajuta, Szerokie i Wisielnik. Na początku XXI w. z wymienionych nazw pozostało Szerokie. Odnotowano również inne: Augustów, Berezyny, Błonie, Brzeziny, Dolina, Dubust, Hańskie, Kotele i Łęgi [Olejnik, 2014].

W inwentarzu z roku 1693 najczęściej występują nazwiska: Antoniuk, Romaniuk, Kozak, Kratiuk, Łoyko, Meszuk i Orchowicz [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 27]. W inwentarzach z drugiej poł. XVIII w. najczęściej pojawiają się nazwiska: Chwil, Hryb, Kiryk, Kondraciuk, Kratiuk, Kurec, Łoyko, Miszczuk, Mech, Omelczuk, Romaniuk, Selach i Walczuk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 26v–28; sygn. 5, k. 251–270]. W roku 1776 wśród gospodarzy uprawiających rolę wymieniony jest także Żyd z Włodawy, Hirszko Azykowicz [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 251]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Antoniuk, Gondo, Goniewski, Hrycak, Kalitko, Kaniewski, Kazimieruk, Kondratiuk, Kratiuk, Kurec, Martyniuk, Matczuk, Mech, Mechel, Meryng, Meszuk, Miszczuk, Omelczuk, Oreńczuk, Stupko, Szostakiewicz, Szynkaruk, Walczuk, Waszczeniuk, Wołczuk i Wołoszyn [APL, ZTL, sygn. 3290].

Pierwszy znany wykaz mieszkańców z 1693 r. odnotowuje 16 gospodarzy zamieszkujących Szuminkę. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 80 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, k. 27]. Inwentarz z roku 1773 odnotowuje 24 rodziny gospodarzy [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 26v–28]. Inwentarz z roku 1776, uwzględniający tylko gospodarzy posiadających grunty, wymienia 34 osoby [APL, AZWłod., sygn. 5, k. 251–270]. Według wykazu z 1827 r. we wsi było 40 domów zamieszkanych przez 321 osób [Tabella, t. 2, s. 226]. W 1864 r. odnotowano we wsi 39 gospodarstw i 264 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4], Słownik Geograficzny informuje zaś o 47 domach i 415 mieszkańcach [SGKP XII, s. 74]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Szumince w 50 domach zamieszkiwało 235 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 63 i prawosławne – 172 oraz narodowość polską – 173 i rusińską – 62 osoby [Skorowidz miejscowości, s. 121]. W 1966 r. zarejestrowano tam 284 osób [Wawryniuk, 2012, s. 282]. W 2020 r. we wsi zameldowanych było 226 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

W XV w. miejscowość leżała w obrębie Królestwa Polskiego w województwie ruskim, na obszarze ziemi chełmskiej w powiecie chełmskim. W latach 1446–1447 została przyłączona przez Kazimierza Jagiellończyka do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1566 r. w powiecie brzeskim nowoutworzonego województwa brzeskolitewskiego [Wawrzyńczyk, 1951, s. 19]. Po III rozbiorze miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego, potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Szuminka należała wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, s. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Włodawa z siedzibą w Różance a potem w Szumince [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była gromadą we wspomnianej gminie [LDW, 1935, nr 30, poz. 213]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 wchodziła w skład gromady Suszno [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po jej likwidacji znalazła się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo w gminie wiejskiej Włodawa.

W trakcie prowadzonych w roku 1985 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 16 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze osadnictwo w postaci krzemiennego półsurowca, ostrzy do strzał pozostawili późnopaleolityczni łowcy-zbieraczy [Libera 1998, 101]. Kolejne ślady osadnicze są datowane na bliżej nieokreśloną fazę neolitu, wczesną epokę brązu (m.in. kultura strzyżowska), również kulturę przeworską i średniowiecze, w tym wczesne (XII-XIII w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [Nosek 1957, 216; NID, AZP obszar 70-90 – tam kilka stanowisk: Szuminka Kolonia; także Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 95].

Na początku lat 90. ubiegłego stulecia ratownicze badania wykopaliskowe prowadził Wojciech Mazurek. Ich wynikiem było częściowe uchwycenie reliktów osady z przełomu epok brązu i żelaza (kultura łużycka), z której uzyskano fragmenty naczyń glinianych, także miniaturowe wkładki krzemienne (noży lub sierpów). Był to obszar wcześniej zasiedlany przez paleolitycznych łowców-zbieraczy (brak afiliacji kulturowej), ludność późnej epoki brązu (kultura łużycka – m.in. fragment topora kamiennego), okresu wpływów rzymskich (kultura przeworska – m.in. palenisko z obstawą kamienną), śladowo uzyskano materiały z okresu nowożytnego [Dąbrowska 1966, 190; Mazurek 1992a; tenże1992b; tenże 1995; tenże 1997, 186 i n.].

W wyniku wykopaliskowych badań ratowniczych na jednej z osad kultury łużyckiej (młodszej fazy z przełomu epoki brązu i epoki żelaza) poza dominującą ceramiką naczyniową odkryto wytwory krzemienne. Wśród nich wyróżniają się kilkucentymetrowej długości (od 3 do 8 cm) przedmioty uformowane dwustronnie retuszem powierzchniowym różnych kształtów wykonane z krzemienia narzutowego. Tego typu wytwory – nazwane wkładkami typu Szuminka – osadzone w oprawie drewnianej lub kościanej mogły pełnić funkcję noży. Zarówno jedno jak i drugie rozwiązanie ma analogie na stanowiskach pradziejowych różnych rejonów Europy.

Krzemienne segmenty noże sierpowatego (wkładki typu Szuminka) ludności kultury łużyckiej znalezione na osadzie z początku epoki żelaza [Mazurek 1997, ryc. 4].

W źródłach Szumin pojawia się po raz pierwszy w roku 1475, kiedy król Kazimierz Jagiellończyk dokonał zamiany dóbr z książętami Michałem i Aleksandrem Sanguszkami, oddając im dobra Suszno wraz z Włodawą i Szuminem za majątek Trościankę w powiecie kamienieckim [AKLS, t. I, s. 91–92].

Na skutek wyżej wspomnianej zamiany dóbr osada znalazła się w rękach rodziny Sanguszków i pozostawała w ich władaniu do 1571 r., kiedy to zmarł książę Roman Sanguszko. Dobra włodawskie, w tym Szuminka, przypadły wówczas jego córce Fiedorze, która poślubiła wojewodę podlaskiego Stanisława Radzimińskiego. Po jego śmierci wyszła ponownie za mąż za księcia Aleksandra Prońskiego. Owdowiawszy po raz drugi, poślubiła w roku 1596 wojewodę brzesko-kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego. Fiedora zmarła dwa lata później, a dobra włodawskie pozostały w rękach Leszczyńskich. Kolejnymi właścicielami Szuminki i dóbr włodawskich byli: Rafał Leszczyński (syn Andrzeja), wojewoda bełski, (1606–1636). Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1–mo voto Buczacka, 2–do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Szuminka) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771 [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Szuminka wraz z całymi dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własnośćrodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstante go (od 1917 r.). Jego dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a]. Obszar majątku Zamoyskich zmalał jednak już po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r., kiedy to stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanej wcześniej ziemi.

W średniowieczu wieś zamieszkana przez ludność wyznania prawosławnego, a potem po unii brzeskiej greckokatolickiego. Byli oni wiernymi parafii we Włodawie. Protokół wizytacji tej parafii z 1759 r., wskazuje, że we wsi w 23 domach zamieszkiwało 57 unitów zdolnych do spowiedzi (tj. starszych niż 10 lat) [LVIA, f. 634, op. 1, d. 48, k. 409]. Wierni z tej wsi nie stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia większego oporu przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., niewielu mieszkańców Szuminki zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 516 do 382 osób. Jak widać z tych danych większość byłych unitów pozostała przy prawosławiu [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 32; sygn. 942, k. 32]. W Szumince istniała tylko w latach 1905–1915 prawosławna szkoła cerkiewna [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 5]. We wsi zamieszkiwali również nieliczni katolicy obrządku rzymskiego, należący do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. W 1854 r. we wsi mieszkało 34 łacinników [Hucz, 2005, s. 349]. Liczba katolików wzrosła najpierw po 1905 r. Dominować zaczęli oni dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi Ukraińców.

W majątku Sanguszków, do którego należał Szumin, oprócz rolnictwa rozwijano też gospodarkę leśną. Wiązało się to z trudnymi warunkami gospodarowania ze względu na podmokły i zabagniony teren, a także występowanie gleb mało urodzajnych i ciężkich do uprawy ówczesnymi narzędziami. Z tego względu właściciele koncentrowali się na rozwoju gospodarki leśnej. Książę Andrzej Sanguszko postarał się w tym celu od króla o przywilej na eksploatację lasów i rozpoczął ich karczowanie. Ponadto w oparciu o zasoby leśne wytwarzano popiół, dziegieć, węgiel drzewny, wańczos i smołę. Produkcja ta przynosiła znaczne dochody właścicielom [Wawrzyńczyk, 1951, s.60–61]. W roku 1502 w Szuminie wymieniony jest młyn z prawem mlewa, z którego właściciele czerpali dochody. Wymieniono także rodzaje danin uiszczanych przez ludność, do których należała danina horoszowa (groszowa) i miodowa. [AKLS, I, 147]. Charakter danin wskazuje, że głównym zajęciem ludności oprócz rolnictwa była gospodarka leśna.

W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali powinności pańszczyźniane w folwarku Różanka (razem z włościanami z Różanki i części Suszna). W 1826 r. 28 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 238 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 2733 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 218 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 33 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 161].

W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 36 gospodarstw użytkujących 665 morgów ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało 18 morgów 145 prętów ziemi, w tym ponad 12 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 36 gospodarstw będących w posiadaniu 45 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 18 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano jedno pełne gospodarstwo i dwóch właścicieli placów oraz wspólne pastwisko i ługi o powierzchni 282 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 1049 morgów. Poza ziemią mogli korzystać z serwitutu leśnego: każde z 36 gospodarstw otrzymywało na budowę budynków trzy sosny co dwa lata, na ogrodzenia dwukonny wóz chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowych i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. W 1887 r. Zamoyski wykupił prawa do serwitutów przekazując chłopom z Szuminki ponad 144 morgów [APL, ZTL, sygn. 3290; Hucz, 2002, s. 47–72]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 13 osób [APL, KRZL, sygn. 10] .

W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: cieśle (A. Kurec i A. Meryng), kowale (J. Matczuk i J. Stupka) i krawcy (B. Hrycak i S. Matczuk) [KAP 1926, s. 1192].

O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Szuminki do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi.

Wydarzeniem politycznym, w które zaangażowali się mieszkańcy Szuminki były protesty przeciwko utworzeniu guberni chełmskiej na przełomie 1908/1909 r. Zorganizowano wtedy zakrojoną na dużą skalę akcję pisania protestów przeciwko przyłączeniu do niej Południowego Podlasia. Z gminy Włodawa do Koła Polskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej napłynęło pismo protestacyjne, które podpisała mniejszość, tj. 70 mieszkańców tej wsi [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Suminki był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Szuminka została spalona przez wojska rosyjskie a większość jej mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji.

Przełomowym wydarzeniem w dziejach Szuminki była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się na pięć lat pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r.