Orchówek

Patrz hasło: Włodawa.

Pierwotnie osada nosiła nazwę Orchów. Niekiedy określano ją jako Orchów Nowy w przeciwieństwie do wsi Orchów położonej na prawym brzegu Bugu, którą nazywano też Orchów Stary, Orchów za Bugiem lub Orchów Zabużny. Od XVII stulecia zaczęto miasto Orchów nazywać także Orchówek [Szczygieł 1989, s. 259]. Nazwa ta upowszechniła się w XVIII wieku, choć jej stosowanie nie było konsekwentne.

Nazwa dzierżawcza, zawiera w sobie rdzeń Orch- (imię staropolskie) i formant -ówek, który jest dalszym urobieniem przyrostka -ów- [Warchoł 1964, s. 151–152].

Obecnie części położone poza centrum wsi nazywane są Tarasiuki i Stare Sioło.

W XVII w. odnotowano następujące nazwy: uroczysko Orzechowica; łąki: Wójtowski Kąt, Sklarska, Herbaczowska, Konwentska; jeziora: Orzechowica, Molczysobie, Chlebie; Staw Włodawski; Błonie [Kupisz 2005, s. 34–35]. Więcej nazw miejscowych zapisano w 2 poł XVIII w.: uroczyska: Nieradycze, Perekal, Zabołonie, Prochodzkie, Kąty, Niskowskie Ogrody, Pożary, Smykałka, Zasyczany; błota: Ostrowieńskie, Hrymiacze, Smykawka; ponadto Połaszowy Kąt, kopiec Owczarny, Staw Włodawski, Staw Tarasiukowski, Żydowa Łoza (za Tarasiukami), Topiszapka, Rynek Kwadratowy, rzeczka Terebieżka, Pagórka Borysowa, Zabłocie, Przyjazd Włodawski, Gościniec Chełmski, Gościniec Sobiborski [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 122v–126; sygn. 5, s. 694–785; AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 278-289]. Na początku XXI w. z wymienionych nazw pozostały Orzechowica, Perekal, Prochodzkie, Zabołonie, pojawiły się również nowe, np.: Błonie, Kurhan, Łysa Góra, Ochoża, Połosa, Trzebież [Olejnik 2014].

Według rejestru poborowego z 1564 r. miasto Orchów zapłaciło 3 floreny i 6 groszy szosu, co pozwala oszacować liczbę domów w mieście na ponad 20, a liczbę mieszkańców na nieco ponad 100 osób [Jabłonowski 1902, s. 184; Jabłonowski 1903, s. 204]. Według rejestru podymnego ziemi chełmskiej z roku 1629 w mieście było 86 zamieszkałych chat i domów [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1586]. Pierwszy znany wykaz mieszkańców Orchówka z 1693 r. odnotowuje 56 rodzin zamieszkujących miasto. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 250 osób. [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 34]. Inwentarze z 2 poł. XVIII w. odnotowują od 60 do 79 rodzin, co łącznie daje od około 300 do 400 mieszkańców [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 122v–126; sygn. 5; AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 278–280]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 80 domów zamieszkanych przez 431 osób [Tabella, s. 61]. Słownik Geograficzny podaje z kolei informację o 83 domach i 688 mieszkańcach [SGKP VII, s. 575]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w Orchówku w 112 domach zamieszkiwało 661 osób, które deklarowały wyznanie: prawosławne – 391, rzymskokatolickie – 243, mojżeszowe – 27 oraz narodowość: rusińską – 375, polską – 272 i żydowską – 14 osób. W tym samym czasie w Tarasiukach w 9 domach zamieszkiwało 36 osób, które deklarowały wyznanie prawosławne oraz narodowość: polską – 26 i rusińską – 10 osób [Skorowidz miejscowości, s. 121]. W 1966 r. zarejestrowano tam 607 osób [Wawryniuk 2012, s. 121]. W 2020 r. w Orchówku zameldowanych było 1079 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

Najwcześniej odnotowane nazwiska (czasem tylko imiona) mieszkańców Orchówka pochodzą z roku 1601. Wymienić wśród nich można m, in,: Iwan Strzelik, Hacz Bohastrzenic, Jarosz Piesamiec, Hacz Kulewski, Kostykowie, Makar Borszczyk, Miśko Zając, Trochim Kaniuczka, Saczko Hołobuczenic, Paweł Horbacz, Chwedko Danilczyk, Iwan Bojarzyn, Andrzej Woremiej, Korzeniowski, Stećko Kulich, Jachim Suswałek, Sieńko Kowal, Prokop Kowal, Mikołaj Kochan, Iwan Morchnowicz, Iwanicha Zawadzka, Dorosz Szczerba, Hryc Bednarzowicz, Kuryło Kulinicz, Marko Demitryszyn, Chwil, Iwan Burnos, Roman Hornowicz, Hornowski, Andruszko Gralik, Maciek Lapicz, Jaśko Diaczyszyn, Łukasz Kratko, Osyp Winnik, Maksym Krzycz, Musiej Piwowar i Janek Swiec [ANK, ZZG, sygn. 286, s. 1–11; APL, KGCH-z, sygn. 13, k. 220v–224]. W roku 1629 mieszkańcem Orchówka był Hryń Bondar [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1586]. Rok później występuje Jan Pawłowski burmistrz Orchówka i Stefan Cydylko mieszczanin [APL, KGCH-z, sygn. 22, s. 144]. W inwentarzu z roku 1693 najczęściej występują nazwiska: Chwil, Zan, Zarychta, Kot, Kratiuk, Kosyniec, Hryń, Woch, Kulesza, Karaczewski [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 34]. W inwentarzach z drugiej poł. XVIII w. najczęściej pojawiają się nazwiska: Kratiuk, Szewczuk, Lesiuk, Prokopiuk, Romaniuk, Suproniuk, Korneluk (Korniluk), Chwil, Krysiuk, Żuk, Kuryluk, Karaczewski, Romaniuk, Harasymiuk, Doroszuk, Kosyk, Dudyk, Horszczaruk [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 122v–126 ; sygn. 5, s. 694–785; AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 278–280]. Analiza imion i nazwisk mieszkańców Orchówka w okresie staropolskim sugeruje, że przeważała tam ludność rusińska. W latach 1864–1866 w miasteczku Orchówek uwłaszczono osoby o następujących nazwiskach: Borowicz, Bożyk, Choronży, Chotyniec, Chryń, Chwiluk, Daniczuk, Dąbrowski, Dorosz, Dudyk, Fiedoruk, Filipczuk, Gołaszewski, Gonka, Gorczaruk, Grinberg, Ignatiuk, Jurkiewicz, Kaliszuk, Kałużny, Karpaczuk, Karpiuk, Kolada, Koniuk, Koraczewski, Korneluk, Korol, Korolczuk, Kosyk, Kozaczuk, Kratiuk, Krukowski, Krylida, Kulikowski, Kusiak, Lagoda, Lepejuk, Lesiuk, Lewkowicz, Maczulski, Mamczaruk, Miesienczkowski, Mołczan, Nowadski, Paczuk, Pastuszka, Pietrowski, Pilipczuk, Piotrowski, Prokopiuk, Razumiejczyk, Repuła, Rusiński, Sawczuk, Skryński, Supruniuk, Szewczuk, Szlender, Trymiuk, Waszczuk i Wołyński oraz włościanie z przedmieścia Tarasiuki o nazwiskach: Jarosz, Kapluk, Kosyk, Kowalczuk, Kratiuk, Markowski, Sawczuk i Szyszka [APL, ZTL, sygn. 3255].

Od XV w. miejscowość leżała w obrębie Królestwa Polskiego w województwie ruskim, na obszarze ziemi chełmskiej w powiecie chełmskim. Po III rozbiorze Polski znalazła się w granicach Austrii, w Galicji Zachodniej, od 1796 r. w cyrkule chełmskim a od 1803 r. w cyrkule włodawskim. [Mapa 1803; Mapa 1805]. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, Orchówek znalazł się w powiecie włodawskim departamentu siedleckiego. Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego znajdował się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżał w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej, od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej a od 1912 r. guberni chełmskiej. W latach 1915–1918 r. znajdował się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939 był częścią powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączony w skład powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego, potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Ćwik i Reder, 1977].

Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. W I połowie XIX w. Orchówek wraz z wsią Tarasiuki należały do gminy „Miasto Włodawa” [APL, MSGL, sygn. 167, s. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1866 r. miasteczko włączono w skład gminy Włodawa z siedzibą w Różance a potem w Szumince [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była siedzibą gromady we wspomnianej gminie, w skład której wchodziła też wieś Tarasiuki [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 istniała samodzielna gromada w Orchówku [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po likwidacji tej ostatniej znajdowała się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Po jej likwidacji, w latach 1973–1992 O. był częścią miasta Włodawa. Od 1992 r. jest sołectwem w gminie Włodawa.

W trakcie prowadzonych w roku 1981 i 1983 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 20 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Do najstarszych należą obozowiska i ślady osadnictwa pozostawione przez paleolitycznych łowców-zbieraczy, w stopniu znacznie uboższym mezolitu – w obu przypadkach udokumentowane zabytkami krzemiennymi w postaci półsurowca, różnorodnych narzędzi, ostrzy do uzbrajania strzał – pochodzące ze zbiorów amatorskich znad Tarasienki. Inne źródła ruchome (wyroby krzemienne, fragmenty naczyń glinianych) dotyczą końca neolitu (brak afiliacji kulturowej), także wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka?), również wczesnego średniowiecza (X w.) i czasów nowożytnych (XVII-XVIII w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszary 71-90 i 71-91; także Nosek 1957, 172, 255, 267; Bargieł, Zakościelna 1995, cz. 1, 99; Libera 1996; tenże 1998, 57, 100; Ferenc 2021, 18 i n. – część opisana: Włodawa-Orchówek].

W źródłach Orchówek pojawia się po raz pierwszy w roku 1448 pod nazwą Orchów [Czarnecki, 1997, s. 60]. Grunty tej wsi rozciągały się po obydwu stronach Bugu. 5 II 1506 r. król Aleksander Jagiellończyk wystawił na prośbę Jerzego Krupskiego, starosty bełskiego przywilej lokujący na gruntach tejże wsi położonych na lewym brzegu Bugu miasto na prawie niemieckim, magdeburskim [MRPS, III, 2563; AGAD, MK 21, k. 334–335]. Władca zagwarantował w nim miastu prawo odbywania dwóch jarmarków na św. Jana Chrzciciela (24 czerwca) i św. Michała (29 września), a także targów w każdy czwartek. W celu rozwoju ośrodka miejskiego zagwarantowano mieszkańcom 12 lat wolnizny od podatków państwowych i obciążeń na rzecz właściciela. W pierwszych latach po wystawieniu przywileju ośrodek nie rozwijał się dość intensywnie. Ponadto w roku 1519 został całkowicie zniszczony w wyniku najazdu tatarskiego. Z tego względu Jerzy Krupski w 1522 r. postarał się o potwierdzenie przywileju lokacyjnego i przyznanie kolejnych 10 lat wolnizny u króla Zygmunta Starego [Szczygieł 1989, 259; AGAD, MK 35, k. 743–744]. Miasteczko straciło prawa miejskie w 1869 r., chociaż już wcześniej nie miało swojego magistratu, a od 1819 r. było zarządzane przez burmistrza pobliskiej Włodawy [AGAD, KRSW, sygn. 3870, k. 3].

W XV–XVI w. miejscowość należała do ruskiego pochodzenia rodu Krupskich herbu Korczak. Spośród wszystkich ich przedstawicieli wymienić należy zwłaszcza Jerzego Krupskiego, który postarał się dla O. o nadanie prawa miejskiego i ufundował w niej świątynie obrządku łacińskiego i wschodniego. Jerzy Krupski (zm. 1534) był ważną osobistością w życiu publicznym pierwszej połowy XVI w. Starosta chełmski, bełski, kasztelan lwowski, wojewoda bełski. Dyplomata, wielokrotny poseł do Mołdawii, Wołoszczyzny i Turcji. Poseł na sejmy. Wpływy i popularność na dworach kolejnych Jagiellonów zawdzięczał podobno temu, że podczas jednej z wypraw wojennych uratował życie królowi Janowi Olbrachtowi [PSB XV, s. 418). Pod koniec XVI wieku Orchówek wraz z rękami kolejnych panien Krupskich znalazł się m.in. w posiadaniu Brandysów, Grabiów, Iwickich. W roku 1601 podzieliły go między siebie Anna z Krupskich, żona Mikołaja Grabi i jej synowie i Katarzyna z Krupskich , żona Mikołaja Iwickiego [ANK, ZZG, sygn. 286, s.1–11; APL, KGCH-z, sygn. 13, k. 220v–224] W 1615 roku Orchówek został kupiony (od Iwickich) przez Rafała Leszczyńskiego, wojewodę bełskiego (zm. 1636), właściciela Włodawy i odtąd stał się aż po wiek XX częścią składową dóbr włodawskich. Jego kolejnymi właścicielami byli: Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła dobra włodawskie (w tym Orchówek) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771. [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

W 1798 r. Orchówek, wraz z całymi dobrami włodawskimi przeszedł jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Dobra zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a].

Pierwsza parafia rzymskokatolicka została ufundowana w 1507 r. przez Jerzego i Krystyna Krupskich pod wezwaniem NMP i św. Jana Jałmużnika [Czarnecki, 2000, s.72]. Cerkiew prawosławna na pewno istniała w 1542 r., chociaż być może już w 1503 r. [Gil, 1999, 164]. Do 1807 r. świątynia katolicka wchodziła w skład dekanatu chełmskiego diecezji chełmskiej. Potem znalazła się w składzie diecezji lubelskiej a od 1818 r. w dekanacie włodawskim diecezji podlaskiej (siedleckiej). W 1867 r. parafia w Orchówku została zlikwidowana przez władze rosyjskie, świątynię przekazano grekokatolikom a w 1876 r. zamknięto. Parafię pw. św. Jana Jałmużnika restaurowano w 1931 r. W latach 1610–1864 r. parafia była obsługiwana przez zakon Augustianów [Kupisz, 2005, s. 34–35; Wójcik, 1961, s. 19–24]. Sytuację religijną w miasteczku w inwentarzu z roku 1792 scharakteryzowano następująco: „Do parafii łacińskiej swojej orchowskiej należą, do augustianów, których jest tylko pięć domów […]. Ruskiego obrządku reszta gospodarzy, należą do cerkwi orchowskiej” [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 280]. Od 1947 r. świątynią opiekuje się zakon Kapucynów. W skład parafii w Orchówku w XVI stuleciu wchodziły następujące osady: Orchówek, Orchów (wieś)?, Luta, Okuninka. Później dołączono do parafii Sobibór i Żłobek [Czarnecki, 2000, s.72] oraz Tarasiuki i Irkuck. 225 byłych unitów z Orchówka w latach 1905–1906 przeszło z prawosławia na katolicyzm [Hucz-Ciężka, 2007b, s. 76].

W Orchówku parafia prawosławna istniała prawdopodobnie już w roku 1503 [Gil 1999, s. 164, 232]. Po 1596 r. parafia greckokatolicka [Gil 2005, s. 299, 310, 317] . Należała ona do dekanatu (protopopii) chełmskiego diecezji chełmskiej. Obejmowała ona później swoim zasięgiem wsie: Okuninka, Luta, Tarasiuki, Orchów Stary (położony za Bugiem). W 1796 r. w parafii mieszkało 746 wiernych, w tym 349 w samym miasteczku. W XIX w. jej proboszczami byli m.in.: Mateusz Parczewski, Filemon Dyakowski i Andrzej Szymański. Od końca lat 60. XIX wieku unici byli zmuszani do powrotu do liturgii prawosławnej. W parafii w Orchówku, jak i wielu innych wybuchły z tego powodu zaburzenia, które jednak dosyć szybko zostały uśmierzone przez rosyjskie władze administracyjne [APL, CHZD, sygn. 64]. Ostatecznie w 1875 r. władze carskie zmusiły unitów do oficjalnego przyjęcia prawosławia. Po rozebraniu starej cerkwi w 1887 r. na potrzeby prawosławia przejęto zamknięty w 1876 r. kościół rzymskokatolicki [Hucz-Ciężka, 2007b, s. 84]. Znaczna część wiernych parafii orchowskiej nie pogodziła się z zaistniałą sytuacją i rozpoczęła bojkot Cerkwi prawosławnej, np. dwadzieścia lat później, w 1895 r., władze cerkiewne uznawały, że wśród 2858 tutejszych parafian było 374 „opornych” i 604 wahających się. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. liczba wyznawców prawosławia w samej wsi Różance spadła z 1054 do 525 osób. Połowa byłych unitów przeszła wówczas na obrządek rzymskokatolicki, co było spowodowane działalnością w tym kierunku rodziny Zamoyskich [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 94; sygn. 942, k. 94].

Sporadycznie wśród mieszkańców Orchówka pojawiali się Żydzi, np. jednym z uwłaszczonych w 1864 r. był Lejb Grinberg [APL, ZTL, sygn. 3255].

Jerzy Krupski w wystawionym przez siebie dokumencie po 1522 r. zagwarantował mieszkańcom prawo łowienia ryb w pobliskiej rzece, polowania na drobną zwierzynę. Ponadto mogli wybudować browar i warzelnię piwa. Uposażył miasto w grunty orne, ogrody i łąki. Kolejni właściciele, zwłaszcza w XVIII wieku, nie respektowali praw miejskich Orchówka i jego mieszkańców, pociągając ich do zwykłej pańszczyzny i lekceważąc uprawnienia władz miejskich. Restytucji pełni praw miejskich Orchówka dokonał w 1775 r. Adam Kazimierz Czartoryski [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 283–285].

Zdecydowana większość mieszkańców Orchówka na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Sytuację materialną i gospodarczą mieszczan orchowskich w roku 1792 charakteryzowano następująco: „Mieszczanie są w małej cząstce majętniejsi, reszta zaś ubogo się mają. Grunta ponieważ są piaski, tedy nie można udeterminować poletków, gdyż jedne pola sieją co rok, a drugie chyba w kilka lat i też grunta nie w jednym są położeniu, lecz w kilku miejscach porozrzucane. […] Łąki mają w gatunku dobrym, bo te są ponad Bugiem. […] Sukna proste sami robią, folują najwięcej w Adamkach lub Żłobku […]. Handlu szczególniejszego w tem miasteczku nie mają. […] Niektórzy jednak bawią się flisówką, haydaystwem. Rzemieślników żadnych (nad tkaczów trzech, szewców trzech, malarz jeden) niema, w Tarasiukach stelmach jeden, Trakt przez miasteczko idzie chełmski, dubieński i lubomski, przez który byli wystawieni na wszelkie przypadki czasu przechodzących i stojących wojsk rosyjskich. […] Jarmarków w tym miasteczku żadnych nie bywa, tylko prazdników trzy: jeden na św. Antoni polski, drugi na Pocieszenie N, Panny, trzeci na Pokrowę ruską” [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 280–281]. W 1820 r. w miasteczku nie zamieszkiwał ani jeden rzemieślnik [AGAD, KRSW, sygn. 3870, k. 3]. W 1826 r. mieszczanie z Orchówka płacili 7394 złp czynszu [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 110]. W 1864 r. w wyniku uwłaszczenia 105 gospodarstw chłopskich z dóbr ziemskich Orchówek (tj. Orchówka i Tarasiuk) dostało na własność ponad 3334 mórg ziemi. [APL, ZTL, sygn. 3255]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 74 osób [APL, KRZL, sygn. 10].

Rejestr poborowy z roku 1564 wymienia w mieście Orchów m. in. 7 rzemieślników, 2 rybaków, 2 koła młyńskie (więc i młynarzy) i trzy banie gorzałczane [Jabłonowski, 1902, s. 184–185]. Podobny rejestr z roku 1628 odnotowuje odpowiednio: 3 rzemieślników, jednego rybaka, ponadto dwa koła młyńskie i cztery banie gorzałczane [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1224]. Pod koniec XVIII w. w samym mieście działała karczma, zaś w Tarasiukach, należących formalnie do Orchówka „karczemka” oraz młyn [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 285–288].

W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: cieśle (G. Czoboda, M. Dorosz), kowal (K. Kosecki), krawcy (Z. Kosecka, B. Myć, Ł. Omelczuk, S. Podgórski), murarze (C. Kaliużny, B. Pietrowski, J. Sawczuk), szewc (M. Rojboljot) [KAP 1926, s. 1157]. Po II wojnie światowej w Orchówku pojawiły się sklepy, Kółko Rolnicze a w latach 1968–2005 działały tam Nadbużańskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Polesie” [Wawryniuk, 2012, s. 131–133].

Ważnym wydarzeniem w dziejach wsi była budowa linii kolejowej Chełm-Brześć, otwartej w 1897 r. [https://pkp.lubartow.pl/wlodawa/wlh.htm].

W 1784 r. działała w Orchówku jedna z sześciu elementarnych szkół parafialnych, podległych szkole podwydziałowej w Chełmie [Ausz 2006, s. 47]. W inwentarzu z roku 1792 funkcjonowanie szkoły opisano następująco: „Szkółkę dla nauki dzieci mieszczanie pobudowali i dyrektora przyjęli, któren jest razem i pisarzem miejskim, zowie się Mrówczyński” [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 281]. Istnienie szkoły elementarnej zostało potwierdzone w 1819 r. [AGAD, KRSW, sygn. 3870, k. 3]. W 1851 r. szkołę elementarną zamieniono na unicką [Rzemieniuk 1980, s. 192]. Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. a w Tarasiukach w 1913 r. W Orchówku w 1909 r. powstała również szkoła cerkiewna [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 115]. W czasie okupacji niemieckiej funkcjonowała szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 65 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana w 1944 r. [Wawryniuk 2012, s. 114]. Obecnie dzieci uczęszczają do szkoły podstawowej w Orchówku.

Późnobarokowy kościół parafialny poaugustiański, p.w. Św. Jana Jałmużnika

Zbudowany w latach 1770–1777 przez mistrza murarskiego Grzegorza Cybulskiego, prawdopodobnie według wcześniejszych planów sławnego architekta Pawła Fontany. Konsekrowany w 1780, pomimo, że nie był całkowicie wykończony. Budowlę zrealizowano dopiero w roku 1848 staraniem i kosztem Augusta Zamoyskiego [KZSP, t. 8, z. 18, s. 30–34]. Obecnie świątynia jest sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia. Przedmiotem kultu, którego początki sięgają XVII stulecia, jest pochodzący z przełomu XVI i XVII wieku, słynący łaskami obraz Matki Boskiej, sprowadzony do Orchówka prawdopodobnie ok. roku 1610 przez pierwszych augustianów przybyłych do miasta. W 1867 r. cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia został wywieziony, do Orchówka wrócił w 1931 r. W 1990 r. odbyła się uroczysta koronacja obrazu diademami papieskimi.

Świątynia jest jednonawowa, sklepienie kolebkowe z lunetami w nawie i kolebkowo-krzyżowe w prezbiterium. Ołtarz główny z 1742 roku regencyjny z elementami rokokowymi. W zwieńczeniu rzeźba przedstawiająca Wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa oraz po bokach rzeźby Jana Chrzciciela i Ewangelisty. W części środkowej putta. W polu wspomniany wyżej cudowny obraz Matki Boskiej Pocieszenia. Z wyposażenia na uwagę zasługuje rokokowy feretron (około połowy XVIII wieku) – owalny, zwieńczony koroną i figurkami dwóch puttów, z dwustronnym, późnobarokowym obrazem św. Tekli i Trójcy Świętej. Wymienić też należy malowany na desce obraz św. Mikołaja biskupa Cudotwórcy (XVIII wiek); barokowa rzeźba Matki Boskiej Bolesnej (koniec XVII lub pierwsza połowa XVIII wieku), pochodząca z dawnej kapliczki na cmentarzu kościelnym; późnobarokowy krucyfiks (druga połowa XVIII wieku); kryształowy żyrandol o charakterze XVIII-wiecznym pochodzący z Piechowic.

Cmentarz parafialny

Przy kościele zlokalizowany jest cmentarz założony w roku 1796. W jego centralnej części znajduje się zabytkowy pomnik poświęcony oo. Augustianom, zmarłym zakonnikom zakonu franciszkańskiego i dobroczyńcom parafii Orchówek. Najstarszy zachowany nagrobek to krzyż kamienny z 1889 r. Na cmentarzu pochowani zostali również zakonnicy-augustianie zmarli w XVIII stuleciu i księża związani z parafią. Od roku 1886, gdy cerkiew i położony obok niej cmentarz prawosławny zostały zniszczone (osunięcie się do rzeki skarpy podmytej przez wody Bugu) na cmentarzu rzymsko-katolickim grzebano także zmarłych prawosławnych. Z tego czasu zachowały się nagrobki, na których można odczytać napisy w języku starocerkiewnym (Stukus, Jabłońska, Korneluk, 2018, s. 105).

Orchówek był wielokrotnie pustoszony przez najazdy nieprzyjacielskie. Miasto Orchów zostało doszczętnie zniszczone przez najazd tatarski już w kilka lat po lokacji w 1519 r. Doszło wtedy do całkowitego spalenia ośrodka osadniczego (AGAD, MK 35, k. 743). Najbardziej dały się one we znaki miastu w połowie XVII wieku, kiedy to zostało złupione i spalone najpierw w roku 1648 przez wojska kozacko-tatarskie, a następnie 1657 rosyjskie. Grabieży dokonały także wojska szwedzkie w roku 1706. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że osada mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].

Okolice O. stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. W związku z tym za najważniejsze wydarzenia powstania styczniowego na przedstawianym terenie można uznać przemarsze oddziałów powstańczych. Za udział w powstaniu zesłany do wojska rosyjskiego został Michał Sawczuk z Orchówka [APL, KGS, sygn. 159, k. 14].

Kolejnym wydarzeniem politycznym, w które zaangażowali się mieszkańcy Orchówka były protesty przeciwko utworzeniu guberni chełmskiej na przełomie 1908/1909 r. Zorganizowano wtedy zakrojoną na dużą skalę akcję pisania protestów przeciwko przyłączeniu do niej Południowego Podlasia. Z gminy Włodawa do Koła Polskiego w rosyjskiej Dumie Państwowej napłynęło pismo protestacyjne, które podpisała jednak mniejszość, tj. 203 mieszkańców Orchówka [GARF, f. 5122, op. 1, d. 40].

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Orchówka był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Orchówek został spalony przez wojska rosyjskie a większość jego mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji.

Przełomowym wydarzeniem w dziejach Orchówka była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W tych latach we wsi nastąpił rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi.

Orchówek dotykały również klęski elementarne, związane głównie z powodziami rzeki Bug, którego wylewy i zmiany koryta prowadziły do zalewania części miasta, a nawet do zniszczenia części zabudowy (m. in. kościoła parafialnego i klasztoru augustianów). W roku 1940 miała miejsce powódź, która zalała domostwa w Orchówku i drogę prowadzącą do wsi zwaną Groblą (Stukus, Jabłońska, Korneluk, 2018, s.100).