Przejdź do treści

Okuninka

    Logo gminy wiejskiej Włodawa.

    Okuninka

    Powiat: włodawski

    Gmina: Włodawa (gmina wiejska)

    Mapa miejscowości

    Miejscowości – część ekspercka

    W świecie cyfrowym

    Patrz hasło: Włodawa.

    Nazwa – geneza i znaczenie

    Pierwotnie osada nosiła nazwę Okunin. Podstawą słowotwórczą nazwy jest rzeczownik okun, z kolei przydawka –in sugeruje, że mamy do czynienia z nazwą typu dzierżawczego, utrwalającą przydomek lub imię pierwszego właściciela wsi lub osoby w inny sposób z nią związaną (na przykład zasadźcy-sołtysa, ruskiego tywuna itd.) Nazwa Okunin ulegała wtórnemu przekształceniu Okunin > Okuninka [Czopek, 1988, s. 58].

    Mikrotoponimia

    Obecnie części położone poza centrum wsi nazywane są Adamki i Okuninka Kolonia.

    W drugiej poł. XVIII w. odnotowano w Okunince następujące nazwy uroczysk: Hniły Kut, Horyło, Jaźwińskie, Kryniczne (ku Adamkom), Lipiniec, Mołożewiec, Pasieka (pod Tarasiukami), Poddubinie, Siekierka, Stawiszcze, Usynne (nad Bugiem i od granicy sobiborskiej), Zabiele, Zalipiniec, Załazy; jeziora: Białe, Czarne, Glinki, Lipiniec, Rohożne i Święte; stawy: Adamkowski, Luteński, Okuniński; cieki wodne: Luta i Terebiżka [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 116v-118; sygn. 5, s. 647–692 ; AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 298-305] W XIX w. pojawiają się w źródłach następujące nazwy: Czerskie, Horyło, Husynie, Kołodienskoje, Krasne, Krynickij Las, Krynicznoje, Mielnicznoje, Połonne, Prydatki, Satczanyj Kut, Sidiaczki, Siekierka, Stawiska, Styska, Terpiłówka, Zaborem, Zalepieniec, Zapowiedi i Zastiebocze [APL, ZTL, sygn. 3252].

    Demografia i antroponimia

    Według rejestru podymnego ziemi chełmskiej z roku 1629 w Okunince było 15 zamieszkałych chat [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1586]. Pierwszy znany wykaz mieszkańców z 1693 r. odnotowuje 24 gospodarzy zamieszkujących w Okunince. Ogólną liczbę mieszkańców możemy szacować na tej podstawie na około 120 osób [AGAD, AZ, sygn. 2726, k. 35–36]. Inwentarze z 2 poł. XVIII w. (1773, 1788, 1792) odnotowują od 44 do 45 rodzin, co łącznie daje około 220 mieszkańców [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 116v-118; sygn. 5, s. 647–692 ; AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 295–299]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 52 domy zamieszkane przez 289 osób [Tabella 1827, t. 1]. W 1864 r. odnotowano we wsi z kolei 35 gospodarstw i 307 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4], Słownik Geograficzny informuje zaś o 48 domach i 284 mieszkańcach [SGKP VII, s. 442]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi i folwarku Okuninka w 29 budynkach zamieszkiwało 224 osoby, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 46, prawosławne – 171 i żydowskie – 7 oraz narodowość polską – 224 osób [Skorowidz miejscowości, s. 120–121]. W 1966 r. zarejestrowano tam 361 osób [Wawryniuk 2012, s. 87]. W 2020 r. we wsi Okuninka zameldowanych było 374 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].

    Najwcześniej odnotowane nazwiska (czasem tylko imiona) mieszkańców Okuninki pochodzą z roku 1601. Wymienić wśród nich można m, in,: Waśko Markowicz, Stefan, Sieńko, Iwanko, Wawrys, Oleszko, Krzysztof, wdowa Spakulina; bartnicy: Wawrys i Dorosz [ANK, ZZG, sygn. 286, s.1–11; APL, KGCH-z, sygn. 13, k. 220v–224]. W roku 1629 mieszkańcem Okuninki był Stanisław Jakubowicz [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1586]. W inwentarzu z roku 1693 najczęściej występują nazwiska: Czyrka, Seniuk, Loch, Markowicz, Pilipczuk, Miśkowicz, Zinczenia, Borsuczek i Pastuszyk [AGAD, AZ, sygn. 2726, s. 35–36]. W inwentarzach z drugiej poł. XVIII w. najczęściej pojawiają się nazwiska: Czoboda, Bortniczuk, Dmitruk, Laszuk, Lepsiuk, Oczkan, Pilipczuk, Prokopiuk, Protas, Sawczuk, Szepeluk i Zarówny [APL, AZWłod., sygn. 3, k. 116v–118; sygn. 5, s. 647–692 ; AGAD, AZ, sygn. 2733, k. 295–299]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bartnik, Chwedoruk, Czelej, Czoboda, Dmitruczuk, Dmitruk, Hołuba, Jarosz, Jaroszewski, Kinach, Koleniuk, Lensiuk, Mazaniuk, Melańczuk, Oczkian, Oniszczuk, Pilańczuk, Protaś, Sawczyk, Sołoducha, Stepaniuk, Szepel, Szulgan, Torbicz i Wołoszyn [APL, ZTL, sygn. 3252].

    Przynależność administracyjna

    W XVI w. miejscowość leżała w obrębie Królestwa Polskiego w województwie ruskim, na obszarze ziemi chełmskiej w powiecie chełmskim. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa 1803; Mapa 1805; Ćwik i Reder, 1977].

    Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Wieś Okuninka należała wówczas do gminy Włodawa [APL, MSGL, sygn. 167, k. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Włodawa z siedzibą w Różance a potem w Szumince [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. we wspomnianej gminie powstały dwie gromady: Okuninka wieś, w skład, której weszła też kolonia Irkuck oraz gromada Okuninka Kolonia w skład której weszła Koszarka Drogowa [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 wchodziła w skład gromady Orchówek [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. Po likwidacji tej ostatniej znajdowała się w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy wiejskiej Włodawa.

    Archeologia o najdawniejszym osadnictwie

    W trakcie prowadzonych w roku 1994 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 91 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

    Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Szczególnie liczne są ślady osadnicze i obozowiska w zakresie paleolitu schyłkowego – mezolitu (w jednym przypadku dotyczy kultury komornickiej) – w sumie kilkanaście stanowisk. Mniej liczne materiały pozostawiła ludność neolityczna (m.in. kultura: pucharów lejkowatych i ceramiki sznurowej). Znacznie intensywniejsze osadnictwo nastąpiło pod koniec tego okresu i na początku epoki brązu (kultura trzciniecka; liczne materiały nieokreślone kulturowo – blisko 1/3 wszystkich stanowisk). Z kolei śladowy charakter mają znaleziska łączone z wczesną epoką żelaza (m.in. kultura łużycka; okres wpływów rzymskich), podobnie z bliżej nieokreślonego wczesnego średniowiecza. Ponowny przyrost materiałów ceramicznych należy łączyć z okresem nowożytnym (brak bliższej chronologii). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 72-90].

    Ponadto z tego terenu posiadamy zbiory amatorskie zawierające źródła ruchome (głównie zabytki krzemienne w postaci półsurowca i narzędzi) pozostawione przede wszystkim przez ludność paleolityczną i mezolityczną [Libera 1998, 100; Bronicki, Gurba 2015, 19; Ferenc 2021, 18].

    Zabytki ludności późnopaleolitycznej /1-3/ i luźno znaleziony grocik /4/ ludności kultury ceramiki sznurowej [Ferenc 2021, ryc. 6].

    Jedyne prace wykopaliskowe prowadzone przez Zofię Sulgostowską w roku 1974 na terenie zachodniej strefy brzegowej jeziora Glinki – w rejonie znalezionej motyki rogowej, ujawniły trzy niewielkie obozowiska z bliżej nieokreślnej fazy mezolitu i neolitu (brak afiliacji kulturowej), udokumentowane głównie materiałami krzemiennymi w postaci półsurowca, narzędzi, ostrzy do strzał. Stwierdzono równie obecność ceramiki średniowiecznej (XIV/XV w.) [Sulgostowska 1985].

    Niejednoznaczna jest zarówno funkcja jak i chronologia odkrytych na terenie leśnym blisko stu kilkudziesięciu kopców, uznanych za pozostałości cmentarzyska kurhanowego. Prowadzone przez Wojciecha Mazurka i Łukasza Rejniewicza w roku 2000 badania wykopaliskowe dwóch obiektów ujawniły w nasypach jedynie obecność pojedynczych ułamków naczyń z XIV w. [Bronicki, Gurba 2015, 18].

    Pierwsza wzmianka o osadzie i jej właściciele

    Wieś po raz pierwszy występuje w źródłach w 1507 r. pod nazwą Okunin, przy erekcji nowo założonego kościoła w Orchowie, do którego okręgu parafialnego należała [Czarnecki 1999, s. 50–56].

    Właścicielami osady w XV i początkach XVI stulecia byli Krupscy herbu Korczak. Spośród wszystkich przedstawicieli tego rodu wymienić należy zwłaszcza Jerzego Krupskiego (zm. 1534). Był on ważną osobistością w życiu publicznym pierwszej połowy XVI w. Starosta chełmski, bełski, kasztelan lwowski, wojewoda bełski. Dyplomata, wielokrotny poseł do Mołdawii, Wołoszczyzny i Turcji. Poseł na sejmy. Wpływy i popularność na dworach kolejnych Jagiellonów zawdzięczał podobno temu, że podczas jednej z wypraw wojennych uratował życie królowi Janowi Olbrachtowi [PSB XV, s. 418). Pod koniec XVI wieku Okuninka wraz z rękami kolejnych panien Krupskich znalazła się m.in. w posiadaniu Brandysów, Grabiów, Iwickich. W roku 1601 podzieliły ją między siebie Anna z Krupskich, żona Mikołaja Grabi oraz jej synowie i Katarzyna z Krupskich, żona Mikołaja Iwickiego [ANK, ZZG, sygn. 286, s.1-11; APL, KGCH-z, sygn. 13, k. 220v – 224]. W 1615 roku Okuninka została kupiona (od Iwickich) przez Rafała Leszczyńskiego, wojewodę bełskiego (zm. 1636), właściciela Włodawy i odtąd stała się aż po wiek XX częścią składową dóbr włodawskich. Jej kolejnymi właścicielami byli: Rafał II (syn Rafała) Leszczyński, (1636–1644). Teofila z Leszczyńskich (córka Rafała II) 1-mo voto Buczacka, 2-do voto Drohojowska, stolnikowa lubelska (1644–1681), Rafał Leszczyński (stryj Teofili) (1681–1693), Ludwik Konstanty Pociej, pisarz polny litewski, strażnik litewki, podskarbi wielki litewski, hetman wielki litewski (1693–1730), Antoni Pociej (bratanek Ludwika) (1730–1745), Jerzy Flemming, podskarbi litewski (1745–1761). W 1761 r. Izabela z Flemmingów wniosła całe dobra włodawskie (w tym Okuninkę) w posagu swemu mężowi Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Ostatecznie Czartoryscy przejęli dobra w roku 1771. [Szczygieł, 1991, s. 36, 40, 46–47; Gmiterek, 1991, s. 63–64].

    W 1798 r. Okuninka, wraz z dobrami włodawskimi przeszła jako posag Zofii Czartoryskiej na własność rodziny Zamoyskich, kolejno: jej męża Stanisława, Augusta (od 1837 r.), Augusta Adama (od 1889 r.), Konstantego (od 1917 r.). Dobra Zamoyskich zostały rozparcelowane w wyniku reformy rolnej z 1944 r. [Hucz-Ciężka, 2007a].

    Stosunki etniczne i wyznaniowe

    W dawnych czasach większość mieszkańców była prawosławna a potem grekokatolicka. Cerkiew prawosławna notowana jest w tej miejscowości w 1533 r., choć jest niewątpliwie starsza [Gil, 1999, 231]. Sytuację religijną wsi w inwentarzu z roku 1792 scharakteryzowano następująco: „Poddani obrządku wszyscy ruskiego, do parafii orchowskiej należą. Dziesięciny swemu parochowi z każdej chaty dają żyta po 15 snopów, takoż gdy tenże paroch razy dwa do roku jeździ po modlitwie, weszło we zwyczaj, każdemu gospodarzowi dać po bochenku chleba, albo po trzy grosze” [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 298].

    Niestety zachowało się niewiele protokołów wizytacji parafii orchowskiej. Wierni z tej wsi nie stawiali w latach 70. XIX stulecia oporu przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., niewielu mieszkańców Okuninki zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. nawet wzrosła z 559 do 571 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 85; sygn. 942, k. 85]. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii włodawskiej w 1905 r. zapisano 15 osób [Wawryniuk, 2012, s. 79]. Z czasem prawosławni mieszkańcy wsi przyjęli ukraińską tożsamość narodową. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r. wysiedlono w ramach akcji „Wisła” na tzw. Ziemie Odzyskane.

    W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego, należących do parafii rzymskokatolickiej św. Ludwika we Włodawie. Dominować zaczęli jednak dopiero po II wojnie światowej i wysiedleniu ze wsi Ukraińców. W 1993 r. w wyniku podziału parafii św. Ludwika wieś przyłączono do erygowanej wówczas parafii Najświętszego Serca Jezusowego we Włodawie.

    Sporadycznie w Okunince zamieszkiwali Żydzi, np. W 1845 r. we wsi mieszkał pakciarz Zelman Lis [Wawryniuk 2012, s. 78].

    Gospodarka

    Zdecydowana większość mieszkańców Okuninki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. W XVI stuleciu w osadzie wzmiankowany był młyn. Wieśniacy gospodarowali na niewielkich, liczących 1/4 łanu ziemiach. Przypuszczać można, że wieś mogła stanowić zaplecze gospodarcze dla nowo formującego się miasta Orchów [AGAD, ASK I, 37, 593v; Czarnecki, 1999, s. 36]. Pod koniec XVIII w. nadal działał w Okunince młyn i funkcjonowała karczma [AGAD, AZ, sygn. 2733, s. 302-303]. W XIX w. chłopi z tej wsi odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w folwarku Okuninka. W 1826 r. 37 gospodarzy było zobowiązanych do płacenia na rzecz dworu 185 złp (tj. 6 złp od gospodarstwa) czynszu, odrabiania pańszczyzny (w tym trzech dni tygodniowej pańszczyzny stałej) o wartości 3626 złp, oddawania osepu w owsie o wartości 47 złp i danin (każde gospodarstwo rocznie: pół gęsi, pół koguta, dwie kury, sześć jaj i kopę grzybów) wycenionych na prawie 43 złp. W tym czasie dzień pracy z wołami wyceniano na 24 gr. a pieszy na 12 gr., dla porównania gęś kosztowała 15 gr., kogut – 12 gr., kura – 10 gr., jajko – 0,5 grosza [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 90].

    W 1846 r. do tabel prestacyjnych wpisano 42 gospodarstwa użytkujące 874 morgów ziemi, tj. każde gospodarstwo chłopskie posiadało 20 morgów 248 prętów ziemi, w tym ponad 15 morgów ziemi uprawnej [APL, RGL I, sygn. skarb. 244].

    W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 42 gospodarstwa będące w posiadaniu 51 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ponad 27 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano wspólne pastwisko o powierzchni 227 morgów. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali łącznie 1392 morgów. Poza ziemią otrzymali prawo korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. wypasania 236 sztuk bydła w uroczyskach: Kołodienskoje, Krynickij Las, Mielnicznoje, Połonne, Satczanyj Kut, Terpiłówka i Zapowiedi. Włościanie korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 42 gospodarstw miało prawo otrzymywania na budowę budynków trzech sosen co dwa lata, na ogrodzenie dwukonnego wozu chrustu i 30 dębowych lub sosnowych kołków rocznie, na koła dwie brzozy co trzy lata, na opał dwie fury przez sześć miesięcy zimowych i po jednej furze przez sześć miesięcy letnich, na oświetlenie po jednym wozie karpiny rocznie. Ponadto wieś otrzymywała na budowę studni corocznie cztery olszowe drzewa i raz na pięć lat pięć sosen. Włościanie posiadali również prawo łowienia ryb w jeziorach: Białym, Czarnym, Lepienno i Rogoźno oraz rzekach Bug i Włodawka w miejscach, gdzie stykały się one brzegami z gruntami wiejskimi. W 1913 r. Zamoyski wykupił prawa do serwitutów [APL, ZTL, sygn. 3252]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 16 osób [APL, KRZL, sygn. 10] i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.

    W Okunince obok wsi pańszczyźnianej istniał folwark mający w latach 50. XIX w. 294 morgów powierzchni. [Hucz, 2005, s. 81].

    W latach 20. XX wieku w miejscowości pracowali: cieśle (J. Dmitruk i J. Pilot) i krawiec (A. Sawicz) [KAP 1926, s. 1192].

    Obiekty przyrodnicze

    Oświata

    Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 115]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Okunince działała 1. klasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 46 uczniów [Falski 1933, s. 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam również szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 80 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana w 1944 r. [Wawryniuk 2012, s. 81]. Obecnie dzieci z Okuninki należą do obwodu szkoły podstawowej w Orchówku.

    Małe ojczyzny – strefa regionalistów

    Współczesność, strategie rozwoju

    Samorząd, organizacje​

    Kościoły i związki religijne​

    Życie kulturalne

    Oświata i szkolnictwo

    Wybitne postacie​

    Rodziny – pamiątki

    Wspomnienia, albumy rodzinne​

    Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa

    Walory turystyczne

    Folklor​

    Miejsca pamięci